Ermənilər Bizansı yox, Səlcuqlunu seçmişdi - Araşdırma

Süleymanşah İzniki paytaxt edərək Türk Səlcuqlu dövlətini qurdu. 1084-cü ildə Antakyanın fəthi bu torpaqların tarixində yeni bir mərhələnin başlanğıcı olardı. Beləliklə, Malazgirt döyüşündən sonrakı illərdə cənub-şərqi Anadolu bölgəsi kimi Antakya da faktiki olaraq İstanbula bağlandı. Süleymanşah Antakyanı fəth etməyə cəhd etdiyi zaman şəhərin Bizans valisi Philaretos Brachamios adlı erməni zadəganı idi. Ermənilər Malazgirt döyüşündən sonra Anadoluda Şərqi Roma (Bizans) hökmranlığının zəifləməsi səbəbindən Fərat çayı sahillərinə, Malatya, Kilikiya, Antep (Deluk) və Urfaya çəkilərək bəzi kiçik bəyliklər qurdular. Bunların Filaretosları ən böyüyünün yaradıcısı idi. Vaspurakan (Van gölü ərazisi) ermənilərinin zadəganlarından olan Filaretos da Malazgirt döyüşü zamanı Paluda Bizans qüvvələrinə komandanlıq edirdi. Şərqi Roma hökmranlığının zəiflədiyi bu dövrdə ətrafına topladığı erməni və frank qüvvələri ilə Maraş ətrafında bir erməni knyazlığı qurdu. Bizansa meydan oxudu və Maraş ilə Urfa arasındakı bölgəni aldı. Tezliklə Sümeysat (Səmsat) və Malatyadakı qalalara da hakim idi. Harput, Palu, Anazarba, Elbistan, Tarsus və Göksunu (Keysunu) da öz ərazisinə birləşdirdi. Bununla da qalmayıb, o, erməni həmvətənlərinin köməyi və dəstəyi ilə Urfada Bizans hökmranlığına son qoydu. O, gürcü şahzadəsi Davitin çadır gözətçisi olan erməni Vasili şəhərin idarəçiliyinə təyin etdi (1077-78), lakin ölümündən sonra qarışıqlıq başlayanda oğlu Barsamanı (Barsam, Parsama) vali göndərdi (1083).

Filaretos ermənilərin çoxluq təşkil etdiyi Antakyanı tutmaq fikrində idi. 1073-cü ildə Bizans hersoqluğu İosefos Tarxaniotesin ölümündən istifadə edərək şəhərdəki erməni tərəfdarları ilə əlaqə qurur və Şərqi Roma rəhbərliyinə qarşı üsyanlara başlayır. Sonda şəhərin idarə olunması onun öhdəsinə buraxılıb. Xalqa qarşı çox sərt olduğu bilinən Philaretos 1084-cü ildə İsmayıl adlı türk əsilli bir şəxsi şəhərə şahne (hərbi vali) təyin etdikdən sonra Urfaya qayıdır. İsmayılla razılaşaraq Süleymanşaha xəbər göndərdilər və onu şəhərə dəvət etdilər. Süleymanşah gizlicə Antakyaya çatdı və şəhərə hakim oldu. Antakyadan sonra Philaretos Urfa və Maraşı da itirdi. Nəzarəti altında olan yerləri geri qaytarmağın yollarını axtarırdı. Həll yolu bəlli idi: Məlikşahla görüşmək. O, qiymətli hədiyyələrlə onun yanına getdi. İslamı qəbul etdikdən sonra Sultan onu Maraş valisi təyin etdi. Danişməndlər Malazgirt zəfərindən sonra Sivas, Amasya, Tokat, Niksar, Kayseri və Çorum da daxil olmaqla bölgədə Səlcuqlulara tabe olan bir bəylik qurdular. Sərhədlərini genişləndirməyə başlayan Danişməndlər bölgədə yaşayan erməni knyazlıqlarının hökmranlığına və suverenliyinə son qoydular. Danişmənd Qazi, demək olar ki, heç bir müqavimətlə qarşılaşmadan Sivası ələ keçirdi və ermənilərin yaşadığı Kilikiyaya hakim oldu (1085). Ölümündən sonra yerinə keçən oğlu Gümüştegin Qazi erməni və asur xalqının köməyi ilə Malatyanı tutdu (1102), onlara xalqa toxunmadan öz işlərinə qayıtmalarını söylədi. Ortodoks Bizans Dövləti adından Malatyanı idarə edən Qabrielin təzyiqi və hökmranlığı altında əzilmiş olan, camaata ərzaq, paltar və xüsusilə də kənd təsərrüfatı alətləri paylayır, məhbusların azad edilməsi üçün əmrlər verirdi. Beləliklə, o, Sivas və Malatya əhalisinin rifahını təmin etməyə çalışırdı. Danişmənd Gümüştegin Qazinin bu ədalətli davranışı çağdaş erməni və asur mənbələrində də öz əksini tapmışdır. Bunlarda Gümüştegin Qazinin yaxşı bir hökmdar olduğu, onun dövründə Sivas və Malatya əhalisinin bolluq və xoşbəxtlik içində yaşadığına dair qeydlər var. Urfalı erməni tarixçisi Mateos 1105-ci ildə vəfat etdikdən sonra “Danişmənd Əhməd Qazi yaxşı insan, ölkəni inkişaf etdirən və xristianlara qarşı çox mərhəmətli bir insan idi” yazırdı. Onun davamçıları xristianlar Onun ölümündən çox yas tutduqları qeyd olunur. 

Səlcuqlu sultanı I Qılınc Arslan həmişə erməni xalqına qarşı ədalətli davranmış, Şərqi Romalılara və Xaçlılara qarşı mübarizəsini davam etdirmişdir. Onun hakimiyyəti dövründə də tabeliyində olan qeyri-müsəlmanlar ona sevgi, hörmət və etibarla bağlanmışlar. Urfalı Mateos 1107-ci ildə vəfat etdikdən sonra Sultanın ölümü ilə yenidən xristian oldu. Onlar çox yas tutdular. Çünki o, hər cəhətdən yaxşı və şirin insan idi. Deyək ki, Elbistan erməniləri səlibçilərə deyil, I Qılınc Arslan’ın təbəəsi olmağa üstünlük verdilər. I Qılınc Arslan’ın ölümündən sonra həm xaçlılar, həm də Şərqi Romalılar hücumlarını artırdığından Türk Səlcuqları bir müddət Orta Anadoluya çəkilməli oldular (1107-10). İzmir və ətraflarında Çaka bəyliyi sona çatdı. Qara dəniz sahilindəki Karategin və Ceyhanda Buldacı və ətrafının suverenliyi də ortadan qalxdı. Səlcuqluların suverenliyinin zəifləməsindən istifadə edən ermənilər səlibçilərin köməyi ilə Toros dağlarında müdafiəsi asan olan yeni Knyazlıq qurdular. Onlar bəylik sərhədlərini genişləndirmək üçün Səlcuqlu şəhərlərinə hücuma başladılar. 12 min nəfərlik Səlcuq ordusu dərhal hərəkətə keçərək Rubenin oğlu Torosun hakimiyyəti altında olan Kilikiyanı fəth etdi. Ermənilər Anazarba ətrafında məğlub oldular. Daha sonra Səlcuqlu ordusu Maraşa doğru irəliləyərək şahzadə Qoğ-Vasilin əlində olan Pertus qalasına (Qaban bölgəsindəki Berdus, Birtis) doğru irəliləyərək onu mühasirəyə alaraq tələyə saldı. Vasil əmisi Bedrosla əks-hücuma keçməyə çalışsa da, bacara bilmədi və Göksuna çəkilməli oldu.

Səlib yürüşü yardımı

XII əsrin ortalarından başlayaraq mənbələrdə türklərlə ermənilərin əlaqələri haqqında məlumatlar çoxalmışdır. Bunlar ümumiyyətlə knyazlıqlarla siyasi mübarizələr şəklində özünü göstərir. Şərqi Roma imperatoru İoannes 1137-1138-ci illərdə Kilikiyaya ekspedisiyadan qayıdarkən əsir götürdüyü erməni I Levonu ailəsi ilə birlikdə İstanbula apardı. 1145-ci ilə qədər Likiyalı ermənilər haqqında çox məlumat mövcud deyil. Lakin bu dövrdən sonra Kilikiyada güclü erməni sülaləsi olaraq, Şərqi Roma (Bizans) ilə həmişə bağlı olan Hetum sülaləsi mövcud idi.

I Levonun oğlu  II Teros İstanbuldan qaçıb gizlicə Kilikiyaya çatdı. Buğa, özünə sadiq qalaraq, erməniləri ətrafına toplayıb Kilikiyalı ermənilərinin başçısı oldu (1145) və ətrafdakı qalaları ələ keçirdi. Xaçlıların köməyi ilə Şərqi Roma sərkərdəsi Andronikos qarşısında uğur qazandıqdan sonra (1152) Misisi ələ keçirdi. Xüsusilə, Bizansdan ələ keçirdiyi torpaqlarla knyazlığının ərazisini genişləndirməyi məqsəd qoymuşdu. Tarsusa hücum edərək, dənizə qədər uzanan bölgədə hökmranlıq yaratmağa çalışdı. Erməni hökmdarının bu genişlənmə siyasəti, Şərqi Roma imperatoru Manuelin (I Manuel) Sultan I Məsudla (1116-1155) müqavilə bağlamağa sövq etdi. Əsasən II Buğanın zaman-zaman Səlcuqlu torpaqlarına hücum etməsi, hətta bu hücumlar zamanı 3 min türkün ölümünə səbəb olması və getdikcə güclənməsinə görə Sultan II Məsud da öz mənafeyinə nəzarət edirdi. O, Buğaya qarşı Şərqi Roma ilə ittifaq yaratmağı məqsədəuyğun hesab edirdi. Səlcuqlu Sultanı, imperatorun göndərdiyi pul və hədiyyələri qəbul etdi. Özü ilə Danişməndlərdən Yağıbasanı da götürərək ordusu ilə hərəkətə keçdi (1153). Əvvəlcə dəhşətə gələn ermənilər, sonradan dağlara çıxıb aşırımları tutaraq müqavimət göstərdilər.

Bu vəziyyət qarşısında irəliləmək istəməyən Sultan II. Məsud, Buğaya elçi göndərərək dedi: “Biz sizin ölkənizi dağıtmağa gəlməmişik. İtaət et və zorla aldığın torpaqları imperatorun yanına qaytar, sonra bizə oğul və dost olarsan.” Bu gözlənilməz münasibət II Buğanı hədsiz dərəcədə sevindirdi. Toros Sultan elçilərini günlərlə saxladıqdan sonra onlarla bir elçi göndərərək Sultana cavab verdi: “Biz sizə bir hökmdar olaraq, həvəslə itaət edirik. Çünki siz heç vaxt bizim inkişafımıza paxıllıq etməmisiniz, torpaqlarımızı viran qoymamısınız. Ölkəmizin romalılara (Bizanslılara) verilməsinə gəlincə, biz bunu heç vaxt qəbul edə bilmərik.” Bunun üzərinə Sultan ona heç bir təzyiq göstərməmiş, dostluq və ittifaq müqaviləsini yazaraq and içərək təsdiqlədikdən sonra elçi vasitəsilə erməni hakiminə göndərmişdir. Sonra heç kimə zərər vermədən geri qayıtdı.

Fəlakətli ekspedisiya

Növbəti il (1154), Şərqi Roma imperatoru yenidən Sultan Məsuda əvvəlkindən daha çox qızıl və gümüşlə elçi göndərdi. Həmçinin, onu sakitləşdirmək üçün qalalarını dağıtmağı, kilsələrini yandırmağı və bütün torpaqlarını yandırmağı əmr etdi. “Ermənilərə qarşı qəzəbimi yalnız belə soyuda bilərəm,” deyərək Sultanı yenidən yürüşə çıxmağa təşviq etdi. Öz maraqlarını nəzərə alan Sultan Məsud, 1154-cü ilin yazında daha hazırlıqlı böyük bir ordu ilə hərəkətə keçdi. Əvvəlcə Misisə, sonra Anazarbaya yürüş etdi. Lakin bu qalaları ala bilməyincə, Tell-Həmdunu mühasirəyə aldı (27 may 1154). Sultan Məsud ordusu ilə burada olarkən, oğlu I Qılınc Arslanın adamlarından Yakup Bəyi 3 min əsgərlə Antakya torpaqlarına basqın etmək üçün təyin etdi. Yakup bəy Amanos dağları ilə sahil arasındakı dar keçidi keçdikdən sonra, Məbəd Cəngavərləri və II Torosun qardaşı Stefanın hücumuna məruz qaldı və əsgərləri ilə birlikdə həyatını itirdi. Bu xəbər, Səlcuqlu qərargahında böyük kədərə səbəb oldu.

Digər tərəfdən, Kilikiya və Konyada başlayan vəba epidemiyası və şiddətli fırtına Səlcuqlu ordusunu gərginləşdirirdi. Xəstəlik bütün orduya yayılmış, heyvanlar isə tələf olmuşdu. Bu səbəbdən sağ qalan əsgərlərin çoxu, o cümlədən Sultan Məsudun əlaltıları piyada qaldı. Səlcuqlu qoşunu, öz ağırlığını və silah-sursatını qoyub geri çəkilməyə başladıqda, ermənilər dağlardan enərək arxasınca getməyə başladılar. Onlar, vaxtaşırı hücuma keçərək Səlcuqlu qüvvələrini böyük itkilər verdirirdilər. Təbii ki, geridə qalan çəkilər və silahlar onların əlinə keçdi. Təqib Develiyə qədər davam etdi. Nəhayət, Sultan Məsud Torosla razılaşmalı oldu. Kilikiyaya ikinci ekspedisiya uğursuz alındı və çoxlu insan, heyvan, silah və texnika itkisi ilə nəticələndi.

Danişməndli Yağıbasanla (oktyabr 1155) ixtilafdan sonra döyüşmək məcburiyyətində qaldığı bir vaxtda, I Qılınc Arslan qaynı Mosul Atabəyi Nurəddin Mahmudun düşmənçilik hərəkətləri ilə qarşılaşdı. Fürsətdən istifadə etməyə çalışan Torosun qardaşı Stefan, Maraş Səlcuqlu Əmirinin erməni kəndinə hücumunu bəhanə edib, 1156-cı ildə Maraş şəhərini tutdu. Şəhər işğal olundu və o, erməniləri və digər xristianları öldürərək, onların əmlakını ələ keçirib şəhəri yerlə-yeksan etdi. Bu barədə I Qılınc Arslan dərhal hərəkətə keçdi.

Stefanın bir neçə adamı və şəhər keşişi Mar Dionysius Salibhioğlunu da götürərək Maraşdan qaçmaqdan başqa çarəsi qalmamışdı. Şəhərə daxil olan Sultan, xalqla yaxşı rəftar etdi. Əvvəllər qaçıb şəhərə qayıdan ermənilərin üzüm bağlarını və əkin sahələrini geri verdi. Ancaq erməni xalqını təxribata salan, üsyana vadar edən keşişi edam etdirdi. Ordusu ilə Göksuna gəldikdə, xaosdan qaçan və köhnə vətənlərinə dönən xalqı dəvət edib yerləşdirdi. Digər tərəfdən, Besni (Be-Hişni) Səlcuq bəyi, Sultanın xristianlara qarşı mərhəmətli hərəkət etmə əmrini yerinə yetirmədi. Vergiləri artırdıqdan sonra bəzi ermənilər onu gizli şəkildə şəhərə dəvət etdilər, lakin ermənilərin xəbəri nəticəsində, Besnişdən qaçmalı oldular.
Erməni və Assur mənbələrində deyildiyi kimi, bundan xəbər tutan mərhəmətli Sultan, onları öz vətənlərinə, torpaqlarına köçürdü və tərk edilmiş şəhər yenidən canlanmağa başladı. I Qılınc Arslan, Torosdan əvvəl götürdüyü Göygöl qalasına gəldikdə, müqavimətin mənasız olduğunu anlayan Stefan üsyandan əl çəkdi və itaətini bildirdi. Sultan, öz razılığı ilə bu mühüm qalanı qardaşı Torosa qaytardı.

II Qılınc Arslan, erməni üsyan hərəkatları (avqust 1157) ilə əlaqədar Maraş və ətrafdakı iğtişaşları aradan qaldırdıqdan sonra geri qayıtdı.
Bundan əlavə, Ereğliyə Sencerşahı, Niğdeyə Argunşahı, Elbistana isə Tuğrulşahı təyin etdi. Beləliklə, o, öz dövlətinin cənub sərhədlərini tez-tez qarşılaşdığı və onu çox məşğul edən erməni hücumlarından qorumaq üçün tədbir görüb. Ortodoks Bizans Dövlətinin zülmündən narahat olan ermənilər, Qazi Danişmənd Gümüşteginin ədalətli davranışından çox məmnun idilər. Onların Gümültegin Qazinin vəfatına yas tutmaları, ona olan bağlılıq və sevgilərini ortaya qoyur. Tarixi prosesdə səlibçilərin təxribatları ilə zaman-zaman səlcuqlara qarşı çıxan ermənilər, etdiklərinin səhv olduğunu anladılar və siyasi gələcəklərini ədalətli Səlcuqlu hakimiyyəti altında gördülər. Coğrafiyanın qismət olduğunu söyləyən İbn Xəldunun haqlı olduğunu tarix bir daha sübut etdi və Anadoluda bir yerdə yaşayan Səlcuqlularla ermənilərin birgə hərəkət etməsinə səbəb oldu.