Araşdırma
Vatikan və nasistlər: ölümcül düşmənlər, yoxsa gizlin dostlar?
İkinci Dünya Müharibəsində məğlubiyyətdən sonra Üçlər ittifaqı dövlətlərinin keçmiş məmurları və zabitləri müxtəlif yollarla Avropadan qaçmağa çalışırdılar. Onlara Avropa aristokratları, xarici kəşfiyyat orqanlarının nümayəndələri və hətta din xadimləri daxil olmaqla fərqli dairələrdən olan tərəfdarlar kömək edirdilər. Bu tərəfdarlar arasında Vatikan da yer alırdı.
Nasizm və xristianlıq: çətin münasibətlər
Nasional-sosializm ilə xristianlıq arasındakı münasibətlər həmişə mürəkkəb olub. Bir tərəfdən, Vatikanın əsas düşməni rəsmi ateist dövlət olan Sovet İttifaqı idi. Nasistlər əvvəllər mühafizəkar dəyərləri müdafiə edir və dini tamamilə rədd etmirdilər. Digər tərəfdən, Üçüncü Reyxdə əski inanclar sistemi və xristianlıqdan əvvəlki miflər geniş təbliğ olunurdu ki, bu da xristian dəyərlərindən uzaq idi. Halbuki Almaniyada, xüsusən də cənub bölgəsində, hələ də çox sayda katolik yaşayırdı. 1933-cü il iyunun 20-də Papa XI Piy və Almaniya arasında konkordat (dini razılaşma) imzalandı. Bununla da Adolf Hitler Katolik Mərkəz Partiyasının — ölkədəki ən güclü siyasi partiyalardan birinin — buraxılmasına nail oldu. Əvəzində kilsənin təhsil və ailə hüquqları sahələrindəki hüquqları genişləndirildi.
Nasistlər katoliklərə siyasətə qarışmadıqları təqdirdə toxunmayacaqlarına söz verdilər. Artıq 1937-ci ildər Vatikan nasistlərlə “şeytanla müqavilə” bağladığını anladı. Martın 10-da Papa XI Piy “Mit brennender Sorge” adlı ensiklikasını yayımladı. Bu ensiklikada o, Reyxin siyasətini və nasional- sosializmin pagan köklərini sərt şəkildə tənqid edirdi. Ensiklikanın 12-ci bəndində yazılırdı: "Əgər kimsə irq, millət, dövlət və ya onun müəyyən bir forması, yaxud insan cəmiyyətinin digər fundamental dəyərini — nə qədər vacib və hörmətli olsalar da — adi dəyər səviyyəsindən yuxarı qaldırıb ibadət obyektinə çevirirsə, o, tanrı tərəfindən yaradılmış və düşünüb-təsəvvür edilmiş dünyanı təhrif edir və məhv edir". Bu bəndi gələcəkdə Papa XII Piy olacaq kardinal Evgenio Paçelli qələmə almışdı. Buna baxmayaraq, İkinci Dünya Müharibəsi zamanı Vatikan neytrallığını qorudu. Müharibədən sonra isə Müqəddəs Taxt nasistlərə simpatiya bəsləməkdə ittiham edildi. Maraqlıdır ki, 1939-cu ilin martında Papa seçilən XII Piy yəhudilərin təqibini pisləsə də, ona "alman papası" ləqəbi verilmişdi.
Katolik ruhanilər arasında mövqelər çox müxtəlif idi. Kimisi yəhudiləri gizlədib və ya açıq şəkildə nasistlərə qarşı mübarizə aparırdı, kimisi isə əksinə, nasistlərin ədalətdən yayınmalarına kömək edirdi.
Alois Adolfa Kömək Edir
Roma şəhərində Piazza Navona meydanında yerləşən Santa-Mariya-del-Anima kilsəsi, alman zəvvarları üçün həyəti və ruhani təhsil mərkəzi kimi tanınır. İkinci Dünya Müharibəsi illərində bu kilsədə yerləşən Avstriya-Alman konqreqasiyasının rəhbəri yepiskop Alois Hudal idi. Hudalı nasional-sosializmin pagan kökləri narahat etmirdi. Hudal Üçüncü Reyxin irqçi qanunlarını açıq şəkildə dəstəkləyirdi və antisemit düşüncələrini gizlətmirdi. O yazırdı: "Yeni ittifaq liberalizmi və yəhudi ilhamından qaynaqlanan kommunizmi məhv edəcək".
Bəzi tarixçilər, məsələn, Robert Qrem və Devid Alvares özlərinin "Müqəddəs heç nə yoxdur: 1939–1945- ci illərdə Vatikan əleyhinə nasist kəşfiyyatı" adlı tədqiqat əsərində iddia edirlər ki, Hudal nasistlərdən maliyyə vəsaiti alır və kəşfiyyat orqanlarına çalışırdı. O, 1938-ci ildən etibarən Almaniyanın Xarici İşlər Nazirliyindən qeyri-müəyyən məqsədlər üçün maliyyə köçürmələri almaqda idi.
1945-ci ildən sonra Vatikan Hudalı tədricən kilsə işlərindən uzaqlaşdırmağa başladı. Buna baxmayaraq, o, nasistlərin xilas edilməsi üçün Argentinanın diktatoru Xuan Peron ilə əlaqələr qurmağa müvəffəq oldu. Hudal nasistləri cinayətkar hesab etmirdi. O yazırdı: "1945-ci ildən sonra bütün xeyriyyə fəaliyyətim nasional-sosialist və faşist partiyalarının keçmiş üzvlərinə, xüsusən də hərbi cinayətkar adlandırılanlara kömək etməyə yönəlmişdi. […] Çoxlarının saxta sənədlərlə həyatını xilas etdim. Onlar təqiblərdən qaçaraq xoşbəxt ölkələrə sığınmaq imkanı qazandılar". Avropadan qaçmaq üçün Beynəlxalq Qırmızı Xaç Komitəsi tərəfindən verilən qaçqın pasportu tələb olunurdu. Bu sənədlərin etibarlılığı ciddi yoxlanılırdı və ya saxtakarlıq asanlıqla aşkar edilirdi. Burada Hudalın yardımı əvəzsiz idi. Vatikanın qaçqınlara yardım təşkilatı tərəfindən verilən sənədlər çox nadir hallarda yoxlanılırdı, çünki kilsənin nüfuzu çox yüksək idi. Bu sənədlərlə qaçanlar asanlıqla Argentinaya vizalar üçün müraciət edə bilirdilər. Sadə turist vizası ilə Argentinaya gələn nasistləri kardinal Antonio Kardjiano qarşılayırdı. Latın Amerikasında qaçqınların artıq ciddi problemləri olmurdu. Çünki Xuan Peron müharibənin nəticələrinə olan münasibətini gizlətmirdi. Peron Nürnberq məhkəmələrini belə tənqid etmişdi: "Nürnberqdə baş verənləri şəxsən mən biabırçılıq və gələcək insanlıq üçün uğursuz bir dərs hesab edirəm. Əminəm ki, Argentin xalqı da Nürnberq proseslərini biabırçılıq kimi qəbul etdi, qaliblərə yaraşmayan hərəkətlər idi". Hudalın xilas etdiyi insanlar arasında adi zabitlər olduğu kimi, nasist cinayətkarlarının da sayı kifayət qədər idi. Onların arasında Adolf Eyxman (Holokostun baş memarlarından biri), Yozef Mengele ("Ölüm həkimi" ləqəbli, Auschwitz-də insan üzərində təcrübələr aparmış doctor), Frans Ştanql (Treblinka ölüm düşərgəsinin komendantı), Qustav Vaqner (Sobibor ölüm düşərgəsinin komendant müavini) kimi adlara rast gəlmək olar.
Hudalın fəaliyyəti, nasistlərin qaçışını təşkil edən digər xadimlər kimi, İkinci Dünya Müharibəsindən sonra Vatikanın nüfuzuna kölgə salan faktlardan biri oldu.
Zaqrebdən Qaçış
1941-ci ilin aprel ayında Yuqoslaviya Krallığı kapitulyasiya etdi və Almanlar tərəfindən işğal olundu. Xorvatiyada Hitler hakimiyyəti yerli sağçı radikal hərəkat olan ustaşlara və onun lideri Ante Paveliçə verdi. Paveliç Xorvatiyanın marionet dövləti — Müstəqil Xorvatiya Dövləti (MXD) rəhbəri oldu. 1945-ci ildə Paveliç rejimi süqut etdikdən sonra, keçmiş ustaşların ədalətdən qaçışını təşkil etmək missiyasını Fransiskan ordeninə mənsub rahiblər öz üzərinə götürdülər. Xorvatiyada hərbi cinayətkarların əsas xilaskarı Krunoslav Draganoviç idi. O, Romada yerləşən Xorvat Katolik Qardaşlığı San-Cirolamo təşkilatının katibi idi. Draganoviç sirli şəxsiyyət kimi tanınırdı və tez-tez Zaqreb, Roma və Berlin arasında hərəkət edirdi.
Həmin dövrdə San-Cirolamo-dei-Kroati kilsəsinin himayədarı Buenos-Ayresin arxiyepiskopu və Peron tərəfdarı kardinal Santyaqo Kopelyo idi. Bu vəziyyət Draganoviçin işini asanlaşdırırdı: ustaşları İtaliyaya keçirmək, onları müəyyən müddət gizlətmək və sonra Argentinaya göndərmək. Hətta yerli liderə, Ante Paveliçə də yardım lazım oldu. 1945-ci ilin mayında Balkanlardan geri çəkilən Alman qüvvələri ilə birlikdə Paveliç də qaçmağa başladı. O, Pedro Gonera adı altında, Peru vətəndaşı kimi saxta sənədlərlə İtaliyaya, daha sonra isə San-Cirolamo monastırına sığındı. Tezliklə Paveliç Argentinaya köçürüldü, burada Xuan Peron onu öz məsləhətçisi təyin etdi.Buna baxmayaraq, Paveliç siyasətinin nəticələrindən tamamilə qaça bilmədi. 1957-ci ilin aprelində iki serb onu Argentinada taparaq öldürməyə cəhd etdilər. Paveliç iki güllə yarası aldı, lakin sağ qaldı və İspaniyaya qaçdı. Lakin onun sağlamlığı bərpa olunmadı və 1959-cu ildə Madriddə xəstəxanada vəfat etdi.
Etibarlı Sığınacaq
Serb tarixçi Momo Pavloviç iddia edir ki, Papa Piy XII, ABŞ və Böyük Britaniya rahib qardaşlığının fəaliyyətlərindən xəbərdar idi. Pavloviçin sözlərinə görə, Ante Paveliç sosialist Yuqoslaviya və onun lideri İosip Broz Tito ilə mübarizədə istifadə edilmək üçün planlaşdırılmışdı. Bununla bağlı əsas sübutlardan biri ABŞ əks-kəşfiyyat agenti Robert Kleyton Mudun hesabatıdır.
1947-ci il fevralın 12-də Mud məlumat verirdi ki, Müqəddəs İeronim monastırına daxil olmağa nail olub. O, monastırın divarları arxasında qısa saçlı, rahib paltarında gizlənmiş Paveliçi və keçmiş Xorvatiya hökumət üzvlərini gördüyünü bildirdi. Hesabatda qeyd olunurdu ki, qaçqınlar silahlı adamlar tərəfindən qorunurdu və Vatikanın diplomatik nömrəli avtomobillərində hərəkət edirdilər.
Başqa bir sübut Vatikanın Papalıq Şərq İnstitutu ilə bağlı insident idi. Britaniya kəşfiyyatının iddiasına görə, həmin institutun ərazisində keçmiş nasistlər gizlənirdi. Böyük Britaniya Vatikan yanındakı səfiri Sir Frensis Osborn vasitəsilə Papadan axtarış aparmağa razılıq verməsini xahiş etdi. Diplomat əlavə etdi ki, belə bir əməliyyata razılıq verməmək Vatikanın daha çox ittiham olunmasına səbəb ola bilərdi. Lakin Papa Piy XII buna icazə vermədi. Səfir Osborn Londona yazdığı hesabatında Papadan "qonaqlarını"təhvil verəcəyinə inanmadığını bildirdi.
Belə şəxslər kimi yepiskop Hudalın fəaliyyətinə və Papalığın passiv mövqeyinə baxmayaraq, bir çox katolik rahiblər və dindarlar nasional-sosializmə fəal şəkildə qarşı çıxırdılar. Çoxları bu səbəbdən özləri konsentrasiya düşərgələrində öldürüldülər. Təkcə İtaliyada yəhudiləri gizlətmək üçün təxminən 30 kişi və qadın monastırı fəaliyyət göstərirdi.
- Maksimilian Kolbe, fransiskan rahibi, Auşvitsdə başqa bir məhbusun həyatını xilas etmək üçün öz həyatını fəda etdi.
- Titus Brandsma, karmelit rahibi, Dachau düşərgəsində edam edildi.
- Edit Ştayn, karmelit rahibəsi, qaz kamerasında öldürüldü.
Xüsusi olaraq rahiblər üçün ayrılmış Dachau düşərgəsindən 2,600-dən çox katolik ruhanisi keçdi. Papa Piy XII-nin həm nasistlərin, həm də onların qurbanlarının xilas edilməsindəki rolu hələ də tam aydın deyil. Papa Fransisk 2020-ci ilin martında sələfinin şəxsi arxivlərini açmağa söz verdi. Araşdırmaçılar səbirsizliklə gözləyirdilər, çünki həmin sənədlər Katolik Kilsəsi və nasistlər arasındakı münasibətlərin bir çox qaranlıq məqamlarını aydınlaşdırmalı idi. Fransisk bu barədə dedi:"Kilsə öz tarixindən qorxmur".
Tuncay
12:00 24.01.2025
Oxunuş sayı: 67120
