Geosiyasi

Türkiyə bölgədəki gərgin hadisələrin dinamikasında

Türkiyənin xarici işlər naziri Hakan Fidan son açıqlamalarında bölgədəki vəziyyəti “kritik” adlandırıb. Bu bəyanatlar, xüsusilə Yaxın Şərqdəki gərginliyin qlobal təhlükəsizliyə əsas təhlükə yaratdığına dair artan narahatlığı əks etdirir. Xüsusilə də İsrail-Fələstin münaqişəsi, Suriya, İraq və İranla münasibətlərdəki gərginlik Türkiyənin xarici siyasətini formalaşdırır. Hakan Fidan bu şəraitdə Türkiyənin milli təhlükəsizliyini qorumaq üçün lazımi diplomatik və hərbi tədbirlər görəcəyini bəyan edib.

Bundan əlavə, o, İsrailin Qəzzaya hücumlarının geniş miqyaslı regional təsirlərə malik ola biləcəyinə və müharibənin yayılması riskini daşıya biləcəyinə diqqət çəkib. Mümkün bir İran-İsrail müharibəsi və onun Türkiyə sərhədlərinə təsiri Türkiyənin xarici siyasətinə daha bir mühüm təhlükə yaradır. O, Türkiyənin qlobal miqyasda genişlənən bu münaqişələr qarşısında daha fəal rol alaraq regional sabitliyi qorumağa çalışdığını vurğulayıb.

Bu hadisələrin Türkiyə üçün hansı nəticələri ola bilər?

1. İsraillə gərginliyin artması Türkiyənin təhlükəsizliyinə birbaşa təsir edə bilər. Xüsusilə Suriya, İraq və İran sərhədlərində baş verən hadisələr Türkiyəni daha çox hərbi tədbirlər görməyə vadar edə bilər. Bu cür gərginlikdən PKK və digər silahlı qruplaşmaların faydalanacağı ehtimalı var. Türkiyənin hərbi müdaxilələri, xüsusilə Suriyanın şimalındakı kürd qruplaşmalarına qarşı əməliyyatları daha da güclənə bilər.

2. Regional münaqişələrin artması iqtisadi qeyri-sabitlik yarada bilər. Həm birbaşa münaqişələr, həm də beynəlxalq sanksiyalar Türkiyənin ticarət və investisiyalarına təsir edə bilər. Hakan Fidanın “odla oynamaq” ifadəsi o deməkdir ki, bu cür münaqişələr nəzarətsiz şəkildə daha geniş ərazilərə yayıla bilər və Türkiyə daha çox iqtisadi təzyiqlə üzləşə bilər.

3. Türkiyə həm Qərb, həm də Yaxın Şərqlə münasibətlərini balanslaşdırmalı ola bilər. Xüsusən də İranla mümkün münaqişənin təsirləri Türkiyənin bu iki böyük dövlət arasında balansı saxlamaq cəhdlərini çətinləşdirə bilər. Bu vəziyyət Türkiyənin xarici siyasətində daha çox neytrallığa və diplomatik manevrlərə ehtiyac yarada bilər.

4. Türkiyə daxilindəki sosial dinamika da bu xarici hadisələrdən təsirlənə bilər. Bölgədəki iqtisadi çətinliklər və hərbi əməliyyatlar daxili siyasətdə gərginliyi artıra bilər. Xüsusən də yerli seçkilər öncəsi hökumətin bu hadisələrə necə reaksiya verməsi və ictimaiyyətin münasibəti siyasi mühiti formalaşdıra bilər.

5. Regional gərginlik, xüsusilə Türkiyənin Yaxın Şərqdəki strateji rolu və PKK ilə mübarizə kontekstində daxili siyasətə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərə bilər. Türkiyənin İsrail və İran arasındakı münaqişələr kimi böyük regional böhranlara qarışması yerli seçkilərə və daxili siyasi tarazlığa da təsir edə bilər. Hökumət xarici təhdidlərə qarşı milli birliyə çağırış edərək sosial dəstəyi gücləndirməyi hədəfləyir. Amma bu, həm də daxili müxalifət üçün imkanlar yaradır.

6. MHP lideri Dövlət Baxçalının PKK ilə danışıqlarla bağlı açıqlamaları bölgədəki gərginliyin daxili siyasətə necə təsir edə biləcəyini göstərir. Onun açıqlamaları bu dövrün siyasi atmosferini daha da formalaşdıra bilər. Digər tərəfdən, müxalifət üçün bu böhran həm də hakimiyyətin siyasətini şübhə altına almaq və alternativ həll yolları təklif etmək imkanı ola bilər. Xüsusən də PKK-nın aktiv olduğu bölgələrdə təhlükəsizlik vəziyyəti siyasi partiya liderlərinin bölgə ilə bağlı açıqlamaları ilə diqqəti cəlb edir. CHP və İYİ Partiya kimi müxalifət partiyaları bu böhranlardan yararlana bilərlər.

7. Ukrayna müharibəsinin başa çatması Rusiyanın Cənubi Qafqazda təsirini artıra bilər, çünki o, müharibədən sonrakı hərbi və diplomatik diqqətini yönləndirə bilər. Lakin Rusiyanın bölgədəki təsiri Türkiyənin Azərbaycanla möhkəm müttəfiqliyinə xələl gətirə bilməz. Türkiyə Azərbaycanı strateji cəhətdən dəstəkləməyə davam edəcək. Türkiyə bölgədəki güc boşluqlarını tarazlaşdıraraq strateji mövqeyini gücləndirməyə çalışacaq.

8. İran Ukrayna müharibəsi bitdikdən sonra regional təsirini artırmaq üçün bir sıra strategiyalar həyata keçirə bilər. Xüsusilə də Yaxın Şərqdəki maraqlarını qorumaqla Suriya, İraq kimi ölkələrdə təsirini artıra bilər. Eyni zamanda, Azərbaycanla münasibətlərdə daha ehtiyatlı balans yarada bilər, çünki İran Azərbaycanda etnik və dini qruplar vasitəsilə öz təsirini saxlayır. Cənubi Qafqazda güc balansı İran üçün kritik məsələ olacaq. Bundan əlavə, Rusiyanın bölgədə güclənməsi İranın strateji manevr zonasını da genişləndirə bilər.

9. Əgər ABŞ regionda güc balansını qorumaq üçün Türkiyə ilə ittifaq qurmaqda çətinlik çəkərsə, Rusiya Zəngəzur dəhlizi kimi strateji layihələrdə Türkiyəni əvəzləmək üçün regional təsirini artıra bilər. Lakin, bu vəziyyət Rusiyanın regiondakı maraqlarına və Ermənistanla münasibətlərinə uyğun formalaşacaq. Hər iki böyük güc regionda tarazlığa nəzarət etmək istəyəcək, lakin belə bir ittifaq daha çox diplomatik danışıqlardan və regional proseslərdən asılıdır.

10. Azərbaycanın Zəngəzuru nəzarətdə saxlamaq istəyi təkcə hərbi həll yolu ilə deyil, həm də diplomatik danışıqlarla formalaşa bilər. Zəngəzur dəhlizinin açılması Azərbaycanın strateji maraqları ilə üst-üstə düşür, lakin hərbi müdaxilə regional sabitliyi təhdid edə və böyük dövlətlərin müdaxiləsinə səbəb ola bilər. Ona görə də məsələnin həllini hərbi yolla deyil, diplomatik yollarla axtarmaq daha məqsədəuyğundur.