Xarici xəbərlər

Türk dünyasının unudulmuş xalqı: Çuvaşlar niyə yadlaşdırıldı?

Çuvaşlar haqqında ən çox verilən suallar belədir: “Bu dil türk dili ola bilərmi?”, “Çuvaşlar türkdür, yoxsa ayrı xalq?”, “Türk olub türkcəni başa düşmürlər, necə olur?” Türk dünyasında adları tez-tez çəkilsə də, Çuvaşlar ən az tanınan və bəzən qəsdən kənarda saxlanılan xalqlardan biridir.

Çuvaşlar kimdir?

Çuvaşlar özlərini “Çăvaş” adlandırır və əsasən Rusiya Federasiyasının Orta Volqa bölgəsində, Çuvaş Respublikasında yaşayırlar. Dünyada təxminən 1,1 milyon çuvaş var. Onların bir hissəsi Tatarıstan, Başqırdıstan, Mari El, Mordoviya və Sibir bölgələrində də yaşayır.

Çuvaşlar niyə fərqlidirlər?

Çuvaşlar Türk dünyasında özünəməxsus yer tutur. Bunun səbəbləri:

Mənşə: Çuvaşların əcdadları İdil (Volqa) Bulqarlarıdır. Bu bulqarlar bugünkü Balkan bulqarlarından fərqlidir və qədim türk tayfalarından sayılır.

Dil: Çuvaş dili türk dilləri arasında ən fərqli dildir. Türkiyə türkcəsini bilən bir insan çuvaş dilini başa düşməkdə çətinlik çəkir. Səbəb: çuvaş dili türk dillərinin “lir” qoluna aiddir, digər türk dilləri isə “şaz” qolundadır. Qədim türk dillərindəki z səsi çuvaşcada r, ş səsi isə çox vaxt l kimi səslənir. Buna görə çuvaş dili “Türkiyə türkcəsinə ən uzaq türk dili” hesab olunur. Amma bu dil yad deyil, sadəcə qədim formalarını qoruyub saxlayıb.

İnanc: Çuvaşların böyük əksəriyyəti pravoslav xristiandır, amma qədim inancları hələ də izlərini saxlayır. Onlar qədimdə tək tanrılı Turı (Torı) inancına malik idilər, bu isə Türk Tanrı/Tenqri inancına bağlıdır.

Tarixi yol

Çuvaşların əcdadları VII–X əsrlərdə Orta Volqa bölgəsində güclü dövlət qurub. X əsrdə İslamla tanış olublar, lakin Monqol istilaları şəhərləri dağıdıb. Bulqarların bir hissəsi Fin-uqor xalqları ilə təmasda olub və bu, çuvaş dilinin və etnik xüsusiyyətlərinin formalaşmasına səbəb olub. 1552-ci ildə Kazan xanlığı Rus çarı IV İvan tərəfindən işğal edilib. Bu tarixdən sonra çuvaşlar uzun müddət xristianlaşdırılmağa çalışılıb, milli kimliklərini qorumaqda çətinliklərlə üzləşiblər. Buna baxmayaraq, dillərini və adətlərini itirməyiblər.

Müasir vəziyyət

Bugün Çuvaşlar Rusiya Federasiyasında yaşayır, Çuvaş Respublikası mövcuddur. Əsas problemlər: rus dilinin dominantlığı, gənclər arasında çuvaş dilinin azalması və assimilyasiya. UNESCO çuvaş dilini təhlükə altında olan dillər siyahısına daxil edib. Buna baxmayaraq, Çuvaşistanda iki dilli təhsil proqramları, dil və folklor festivalları və mədəni layihələr həyata keçirilir.

Beləliklə, Çuvaşlar Türk tarixinin canlı muzeyi kimidir. Onlar:

ən qədim türk dil qatlarını qoruyub saxlayır,

qədim Tanrı inancının izlərini daşıyır,

ağır tarixi təzyiqlərə baxmayaraq kimliyini qoruyur.

Çuvaşları tanımaq, Türk tarixinin ən qədim qatlarını anlamaq deməkdir. Onlar itmiş xalq deyil, Türk dünyasının səssiz, amma dərin iz buraxmış bir qoludur.