Gündəm,Türk Dünyası,Geosiyasi
Türküstan – “Böyük Oyun”un mərkəzində
Səmərqənddə keçirilən zirvə görüşündə, Özbəkistan, Türkmənistan və Qazaxıstanın BMT-nin 541 və 550 saylı qətnamələrinə sadiq qalması, çox mürəkkəb bir geosiyasi vəziyyətin göstəricisidir. Bu qətnamələr Şimali Kipr Türk Respublikasının tanınmamasına dair olan beynəlxalq qərarlardır. Bu ölkələr Kipr məsələsində çox açıq mövqe göstərməyib, əksinə, beynəlxalq təzyiqləri nəzərə alaraq öz bəyanatlarını daha ehtiyatla formalaşdırıblar.
Şimali Kipr Türk Cümhuriyyətinin (ŞKTC) tanınmaması məsələsi, beynəlxalq hüquqda ərazi bütövlüyü, suverenlik, və dövlətlərin tanınması prinsipləri ilə sıx əlaqəlidir. Bu kontekstdə, BMT-nin 541 və 550 saylı qətnamələri, həmin məsələlərin beynəlxalq hüququn əsas normaları ilə necə uyğunlaşdığını göstərir. BMT-nin 541 və 550 saylı qətnamələri, Şimali Kipr Türk Cümhuriyyətinin müstəqil dövlət kimi tanınmamasını və Kipr Respublikasının ərazi bütövlüyünün qorunmasını vurğulayan qərarlardır. Bu qətnamələr, 1974-cü ildən sonra baş verən Kipr münaqişəsindən sonra qəbul edilmişdir və beynəlxalq hüquq çərçivəsində Kiprin bölünməsini və Şimali Kiprin müstəqilliyini tanımayan bir mövqe ortaya qoyur.
Özbəkistan, Türkmənistan və Qazaxıstanın bu qətnamələrə sadiq qalması, onların beynəlxalq hüquqa, xüsusilə də ərazi bütövlüyü və dövlətlərin tanınması prinsiplərinə hörmət etdiklərini göstərir. Bu ölkələr, həmçinin BMT-nin qərarlarına uyğun bir mövqe sərgiləyərək, Şimali Kipr Türk Cümhuriyyətinin müstəqilliyinə qarşı beynəlxalq təzyiqlərin bir hissəsi olurlar. Bu, onların beynəlxalq arenada daha geniş diplomatik və iqtisadi əlaqələr qurmaq istəyən, lakin eyni zamanda ərazi bütövlüyü və suverenlik məsələlərinə həssas yanaşan dövlətlər olduqlarını göstərir.
Bu vəziyyət, həm də Türküstan ölkələrinin geosiyasi maraqları ilə əlaqəlidir. Rusiya, Çin və digər böyük güclərin təsiri altında olan bu ölkələr, öz müstəqil xarici siyasətlərini formalaşdırarkən, ərazi bütövlüyü və beynəlxalq hüquqa hörmət prinsiplərinə önəm verir.
Bu ölkələrin Şimali Kipr məsələsində BMT-nin qətnamələrinə sadiq qalması, onların Rusiyanın və digər beynəlxalq aktorların təzyiqlərinə qarşı durma strategiyasının bir hissəsi ola bilər. Bu yanaşma, Türküstanın qlobal siyasi arenasında balanslı və çoxvektorlu xarici siyasət yürütmələrinin bir göstəricisidir.
Beynəlxalq hüquq və münasibətlər baxımından, bu mövqe həm də beynəlxalq güc balansı və diplomatik münasibətlərdə təzyiqlərin bir formasıdır. Şimali Kipr məsələsi, təkcə adanın gələcəyi ilə bağlı deyil, həm də beynəlxalq münasibətlərdə ərazi bütövlüyü və dövlətin tanınması məsələlərini ön plana çıxarır. BMT qətnamələrinə sadiq qalmaq, həm də bu ölkələrin öz milli maraqlarını qorumağa çalışdıqlarını, eləcə də beynəlxalq hüququn və norma sisteminin pozulmaması üçün müvafiq mövqedə olduqlarını göstərir.
Türkiyə, Şimali Kipr Türk Cümhuriyyətini tanıyan yeganə dövlət olaraq bu məsələdə fərqli mövqedədir. Mərkəzi Asiya dövlətləri isə, Türkiyənin mövqeyinə qarşı ehtiyatlı yanaşırlar, çünki onlar həm də Rusiyanın təsiri altında olan ölkələrdir və bu cür məsələlərdə tərəfkeşlik edərkən daha çox praqmatik yanaşırlar. Türkiyə ilə olan əlaqələrini yaxşılaşdırmağa çalışan bu dövlətlər,
Şimali Kipr məsələsində Türkiyənin yanında durmaqla, Rusiya və digər güclərlə olan münasibətlərini riskə atmaq istəmirlər.
Özbəkistan, Türkmənistan və Qazaxıstanın bu mövqeyi, həm də onların qlobal güclərlə əlaqələrini tənzimləmə cəhdi olaraq görülə bilər. Türküstan dövlətləri, həm Rusiya, həm Çin, həm də Avropa İttifaqı ilə müsbət münasibətlər qurmağa çalışırlar və bu səbəbdən, Şimali Kipr məsələsindəki mövqelərini çox ehtiyatla seçirlər. Bu, onların diplomatik və iqtisadi alətlərini genişləndirməyə çalışmasının bir nəticəsidir.
Aİ, Ukrayna müharibəsindən sonra Türküstan dövlətləri ilə daha sıx əlaqələr qurmağa çalışır, çünki bu ölkələr zəngin enerji resurslarına malikdirlər. Bu, Aİ-nin enerji mənbələri əldə etməsi və alternativ təchizat yollarını tapması baxımından əhəmiyyətlidir. Türküstan dövlətləri üçün isə, Aİ ilə strateji tərəfdaşlıq təklifi ciddi iqtisadi və siyasi üstünlüklər təqdim edir. Bu şəraitdə, Orta Asiya ölkələrinin Yunan Kiprini tanımaları Aİ-nin tələblərinə cavab verir, çünki Aİ, Kipr Respublikası ilə əlaqələri normallaşdırmaq üçün Türküstan dövlətləri ölkələrini öz tərəfinə çəkməyə çalışır.
Şimali Kiprin Türk Dövlətləri Təşkilatının üzvü olan Türküstan ölkələri tərəfindən tanınmaması, Türkiyənin xarici siyasətindəki müəyyən uğursuzluqları və haqlı narazılığı ifadə edir. Bu ölkələrin Aİ-nin təzyiqlərinə qarşı müsbət mövqe göstərməsi, həmçinin Türk dövlətlərinin kollektiv maraqlarını qorumağa yönəlmiş bir addımdır. Ancaq bu, digər tərəfdən, Türküstan dövlətlərinin beynəlxalq münasibətlərdə öz mövqelərini gücləndirmək üçün pragmatik bir yanaşma sərgilədiklərini də göstərir.
Çin və Rusiya arasındakı münasibətlərin Türküstan ölkələrinə təsiri çox böyükdür. Çin, xüsusilə İpək Yolu layihəsi vasitəsilə bölgədə böyük təsirə malikdir. Aİ, bu layihəni qarşısını almaq və öz nüfuzunu bölgədə artırmaq üçün Türküstan ölkələrini öz tərəfinə çəkməyə çalışır. Bununla yanaşı, Çin və Rusiya ilə mövcud olan iqtisadi və siyasi əlaqələr bu ölkələr üçün hər zaman bir balans məsələsi olmuşdur. Bu ölkələr üçün Aİ ilə əməkdaşlıq etmək, həm Çin, həm də Rusiyanın hegemonluğuna qarşı bir manevr kimi çıxış edir.
Türküstan ölkələrinin Aİ ilə strateji tərəfdaşlıq imzalaması, onların gələcəkdə Çin və Rusiyadan asılılığı azaltmaq istəyini və daha müstəqil bir geosiyasi mövqe əldə etməyə çalışdıqlarını göstərir. Bu, həmçinin Aİ-nin bölgədəki təsirini artırması və geopolitik səhnədə daha fəal olmağa başlaması ilə nəticələnə bilər. Eyni zamanda, Türküstan ölkələrinin Kipr məsələsindəki mövqeyi, onların həm Türk dövlətləri ilə həm də Aİ ilə münasibətlərini necə balanslaşdırmağa çalışdıqlarını göstərir. Bu dinamiklər, yaxın gələcəkdə bölgənin xarici siyasətində daha geniş təsirlərə yol açacaq.
Bütün bu hadisələr, Türküstan ölkələrinin beynəlxalq siyasətdə daha çox strateji çeviklik və manevr imkanları axtardığını, həmçinin Aİ və digər böyük güclər ilə qarşılıqlı faydalı əlaqələr qurmağa çalışdığını göstərir. Bu prosesin gələcəkdə Türk dövlətləri, Aİ və digər beynəlxalq aktorlarla münasibətlərdə daha mürəkkəb və dinamik vəziyyətlər yaradacağı gözlənilir. Türküstan ölkələri, xüsusilə enerji və iqtisadi əlaqələr baxımından, gələcəkdə daha böyük rol oynaya bilər.
Rusiya və Çinin Mərkəzi Asiya üzərindəki təsiri bu dövlətlər üçün vacibdir. Qırğızıstan və Özbəkistan kimi ölkələr, Rusiya ilə olan iqtisadi əlaqələrindən çox asılıdırlar (məsələn, Qırğızıstanın ümumi daxili məhsulunun 30%-ni miqrantlar tərəfindən göndərilən vəsaitlər təşkil edir). Bununla yanaşı, Çinin "Bir Kəmər, Bir Yol" təşəbbüsü çərçivəsində bu ölkələrə etdiyi sərmayələr də çox böyükdür. Bu, Mərkəzi Asiya dövlətlərinin, xüsusilə Türkiyə ilə olan əlaqələrində ehtiyatlı olmalarına səbəb olur.
Türk Dövlətləri Təşkilatının (TDT) üzvü olan ölkələrin bu təşəbbüslərə necə reaksiya verdikləri, oradakı strateji maraqların əsas göstəricisidir. Türküstan dövlətləri "Turan" ideyasına, yəni Türk dünyasının daha sıx inteqrasiyasına, tarixi və geosiyasi səbəblərlə yanaşırlar. Həmçinin, bu dövlətlər, Türkiyənin və Azərbaycanın liderlik etdiyi bu təşəbbüsə qoşulmaqda müəyyən ehtiyatlı davranırlar. Bunun səbəbi, artıq qeyd edildiyi kimi, həm Rusiyanın iqtisadi təsiri, həm də Çinin güclənən hegemonluğu ilə bağlıdır.
Azərbaycan və Türkiyə isə, öz strateji maraqları çərçivəsində, Türküstan ilə olan əlaqələrini daha da dərinləşdirməyə çalışırlar. Bu da "Turan" ideyasının həyata keçirilməsi üçün vacib bir addım olsa da, tam olaraq tətbiq edilməkdə çətinliklərlə qarşılaşır. Bu ölkələr, yalnız Türk dünyası arasında deyil, həm də Avropa və Asiya arasında güclü bir tranzit dəhlizi yaratmaq istəyirlər.
Avropa İttifaqı, Türküstan ilə daha sıx iqtisadi və strateji əlaqələr qurmaq istəyir. Bu əlaqələrin önəmli hissəsi, Orta Dəhliz vasitəsilə Avropadan Asiyaya, xüsusilə Çin və Mərkəzi Asiyaya keçid üçün yeni yolların açılmasıdır. Orta dəhliz, Bakı və Ankara üçün mühüm bir geosiyasi layihədir, çünki bu dəhliz, onları Avropa ilə əlaqələndirir və bu yol həmçinin, Çin və Mərkəzi Asiyanın digər gücləri ilə rəqabət etmək üçün bir vasitədir.
Türkiyə və Azərbaycan, bu dəhliz vasitəsilə regionda iqtisadi və siyasi təsir sahələrini artırmağa çalışırlar. Bu strategiya, həm də Şimali Kipr məsələsindəki mövqelərini gücləndirə bilər, çünki bu dövlətlər, Avropa İttifaqı ilə mübahisə edən bir növ qüvvə balansı yaratmaq istəyirlər. Orta dəhliz, həmçinin, Çinin hegemonluğuna qarşı bir alternativ olaraq diqqət mərkəzinə gəlir.
Azərbaycanın və Türkiyənin Türküstan dövlətlərinə olan təsiri və bu təsirin gələcəkdə daha da güclənəcəyi vurğulanır. Ancaq, bu prosesin önündə olan ən böyük maneələrdən biri, Türküstan dövlətlərinin Rusiya və Çinə olan iqtisadi asılılıqlarıdır. Bu asılılıqlar, onların Türk dünyası ilə daha sıx əlaqələr qurmasını çətinləşdirə bilər. Bununla belə, bu ölkələrin ərazi bütövlüyünə və daxili sabitliyə olan diqqətləri də, Şimali Kipr məsələsi kimi mübahisəli məsələlərə qarşı ehtiyatlı yanaşmalarına səbəb olur. Orta dəhliz və Türküstanın geosiyasi gələcəyi, həm də Rusiya, Çin və Avropa İttifaqı arasında yaşanacaq "böyük oyun"da mühüm bir rol oynayacaq. Bu oyun, yalnız ticarət və iqtisadi əlaqələrdən ibarət deyil, həm də beynəlxalq güc balansının necə formalaşacağını müəyyən edəcək. Azərbaycan və Türkiyənin bu məsələlərdə liderlik etməsi, onları strateji baxımdan daha güclü edəcək.
Rauf Məmmədov
Cross Media Təhlil Mərkəzinin analitiki, fəlsəfə doktoru
09:20 24.04.2025
Oxunuş sayı: 10033
