Unutmaq da yaddaşın bir hissəsidir: beynin əsl strategiyası nədir? - PSİXOLOQ DANIŞDI

İnsan beyni hər şeyi deyil, yalnız vacib məlumatları yadda saxlamaq üçün qurulub. Müasir dövrdə informasiya axını çox olduğundan, beyin əsas olanı seçib, qalanını unudur. Psixoloq Corc Millerin araşdırmasına görə, insan eyni anda 3-4 məlumatı yadda saxlaya bilir. Beyin sadəlik prinsipi ilə işləyir: az məlumat qəbul edib, onu effektiv istifadə etmək.

İnsan beyninin unutmağa meyilli olması barədə Crossmedia.az-a danışan psixoloq Aysel Həsənova deyib ki,  hafizə psixikanın strukturu və koqnitiv prosesləri içərisində yer alan əsas funksiyalardan biridir və toplanan bütün məlumatların saxlanıldığı mərkəz hesab olunur: "Hafizənin dörd əsas prosesi var: tanıma, yadda saxlama, xatırlama və unutma. Bu proseslərin hər biri özlüyündə önəmlidir. Xüsusilə də unutma. Digər vacib amil isə sinaptik plastikliyin pozulmasıdır. Yəni beyində sinapslar arasındakı əlaqələrin çevikliyi nə qədər yüksəkdirsə, yaddaş prosesi də bir o qədər funksional olur. Bu çeviklik azaldıqca yaddaş da zəifləyir. Eyni zamanda, müəyyən neyrotransmitterlərin məsələn, glutamat və asetilxolinin az ifraz olunması da öyrənmə və yadda saxlama funksiyalarına mənfi təsir göstərə bilər. Bundan başqa, dopamin ifrazındakı qeyri-bərabərlik də təsirsiz deyil, çünki dopamin motivasiya ilə sıx bağlı olan neyromediatordur. Amigdalanın funksiyası emosional yaddaşla sıx bağlıdır. Bu struktur yaşanmış emosional təcrübələrin mərkəzidir. Nə qədər emosional yük yüksək olarsa, yaddaşın möhkəmlənməsi də bir o qədər güclü olur. Buna görə də amigdalanın funksional pozulması emosional yaddaşın zəifləməsinə gətirib çıxara bilər".

Müsahibimizin sözlərinə görə, prefrontal korteksin zədələnməsi travma, skleroz, iltihabi xəstəliklər və ya Parkinson kimi degenerativ nevroloji pozuntular yaddaş və diqqət funksiyalarını zəiflədə bilər: "Eyni zamanda, xroniki stress nəticəsində kortizol hormonunun yüksək səviyyədə ifraz olunması da ciddi təsir göstərir. Kortizolun artması yalnız immun sistemin deyil, psixi funksiyaların da zəifləməsinə, o cümlədən yaddaş və öyrənmə mexanizmlərinin zədələnməsinə səbəb olur. Bundan başqa, yuxu problemləri də (insomniya, keyfiyyətsiz və ya natamam yuxu) yaddaşın zəifləməsinə aparan mühüm amillərdəndir. Çünki yuxu yaddaşın konsolidasiyası üçün vacib fizioloji mərhələdir".

O qeyd edib ki, hafizə hər şeyi saxlamaq üçün nəzərdə tutulmayıb: "Əgər insan hər bir gördüyünü, eşitdiyini və yaşadığını hafizəsində saxlasaydı, bu, onun psixikasında ciddi yüklənməyə, nəticədə psixoloji çökməyə və adekvatlığın itməsinə səbəb ola bilərdi. Belə bir vəziyyət insanın gündəlik həyat funksiyalarını yerinə yetirməsini qeyri-mümkün edərdi. Hafizənin əsas funksiyası yaşamağa və mühitə uyğunlaşmağa xidmət edir. İnsanın doğulduğu andan etibarən qarşılaşdığı məlumatlar məsələn, ətraf aləmlə bağlı ilkin təcrübələr yaddaşa “data” kimi yerləşir. Bunlardan həyatda qalmaq və funksional davranışlar üçün vacib olanları seçilərək avtomatlaşır və uzunmüddətli yaddaşda saxlanılır. Bu avtomatlaşma prosesi insanın enerjisinə qənaət etməsinə və gündəlik qərarlarını daha rahat şəkildə verməsinə şərait yaradır. Unutma prosesi də bu baxımdan adaptiv bir funksiyadır vacib olmayan məlumatların silinməsi psixi yükün azaldılmasına xidmət edir. Hafizənin davamlılığı üçün təkrarlıq çox mühüm rol oynayır. Hər hansı bir məlumat və ya bacarıq təkrarlanaraq beynin dərin strukturlarında möhkəmlənir və nəticədə avtomatlaşır. Məsələn, körpə ilk dəfə ayağa qalxmağı və yeriməyi təkrar-təkrar sınaqdan keçirir. Bu proses şüurlu şəkildə baş verir. Amma zaman keçdikcə bu bacarıq avtomatikləşir və artıq beyində təkrar öyrənilməyə ehtiyac qalmır. Bu, uzunmüddətli yaddaşın qurulmasında və enerji qənaətində əsas mexanizmlərdən biridir".

Psixiloq qeyd edib ki, beyin enerji baxımından olduqca qənaətcil bir orqandır: "O, yalnız həyatda qalmaq və funksional fəaliyyət üçün zəruri olan məlumatları “aktiv” yaddaşda saxlayır. Lazımsız və ya nadir istifadə olunan məlumatlar isə “passiv” yaddaşa ötürülür və zamanla unudula bilər. Bu selektiv yanaşma insanın gündəlik həyatda daha çevik və məqsədyönlü qərarlar verməsini təmin edir.

Yaddaş üç əsas mərhələdə işləyir: işlək yaddaş (işləyici yaddaş), qısa-müddətli yaddaş və uzunmüddətli yaddaş.

Qısa-müddətli yaddaş, məlumatın məhdud miqdarda və qısa müddət saxlanıldığı mərhələdir. Adətən bu, bir neçə saniyədən bir neçə dəqiqəyə qədər davam edir. Məsələn, telefonda eşitdiyimiz bir nömrəni dərhal yazana qədər yadda saxlamağımız qısa-müddətli yaddaşdır.

Uzunmüddətli yaddaşa keçmək üçün bu məlumatın işlənməsi, mənalandırılması və təkrarlanması vacibdir. Təkrar etməklə məlumat beyində daha sabit əlaqələr qurur və yadda qalır. Ona görə də “təkrar biləyin anasıdır” deyimi burada tam yerinə düşür. Məsələn, müəllimlərin eyni mövzunu illərlə izah etməsi nəticəsində bu mətnlər artıq onların yaddaşında avtomatik hala gəlir. Lakin uzun müddət istifadə olunmayan məlumat da zamanla passivləşir və unudula bilər. Beyin emosional yüklü hadisələri daha güclü yadda saxlayır. Bu, əsasən amigdala adlı beyin strukturu ilə əlaqəlidir. Amigdala emosiyaların emalında iştirak edir və hipokamp ilə birlikdə işləyərək həmin emosional hadisənin yaddaşa həkk olunmasını gücləndirir. Yəni bir hadisə həm emosiya yüklüdürsə, həm də real təhlükə və ya sevinc hissi doğurursa, beyin bu məlumatı “vacib” kimi qəbul edir və uzunmüddətli yaddaşa keçir.

Bu mexanizm həm müsbət, həm də mənfi emosiyalar üçün keçərlidir:

Müsbət emosiyalar (sevincli anlar, qürurlu uğurlar) motivasiyanı gücləndirir və öyrənməni asanlaşdırır.

Mənfi emosiyalar (qorxu, utanc, ağrı) isə təhlükədən qorunmaq üçün yadda qalır.

Dediyiniz kimi, bəzi travmatik və ya ağır mənfi emosiyalar isə şüuraltına sıxışdırılır. Bu, psixikanın özünüqoruma mexanizmidir — bəzi xatirələr şüur səviyyəsində saxlanılsa, insanın gündəlik fəaliyyətinə ciddi mənfi təsir göstərə bilər. Misal kimi verdiyiniz “isti şeyə toxunan uşaq” nümunəsi çox yerindədir burada həm emosional reaksiya (qorxu, ağrı), həm də təcrübə yaddaşı birləşir və uşaq gələcəkdə həmin hərəkətdən çəkinir. Bu, həmçinin öyrənilmiş davranış formalaşdırır".

Həmsöhtimiz əlavə edib ki,  beyin seçici yaddaşla işləyir; yaddaşın seçiciliyi sayəsində resurslara qənaət edir, təhlükələrdən qorunur və öyrənmə qabiliyyətini optimallaşdırır: "İnsanın psixikası onun var olduğu mühitdə yaşamaq üçün nə lazımdırsa, onu reallaşdırır. Nəhayətində, beyin də bir əzələ kimidir və onu məşq etdirmək lazımdır. Məşq etdirmək üçün isə mütləq onun üzərində işləmək, yeni məlumatlar öyrənmək və ya təkrarlamaq vacibdir. Neyrogimnastikalar yəni beynin sol və sağ yarımkürələrini aktivləşdirmək üçün edilən hərəkətlər bu baxımdan faydalıdır".

Nigar Rəhimova