Hüseyn Cavid – sözün və fikrin məbədi
Azərbaycan ədəbiyyatının səmasında elə ulduzlar var ki, onların parıltısı zaman keçdikcə sönmür, əksinə, daha da gurlaşır, daha da işıq saçır və özündən sonrakılara da mayak olur. Bu ulduzlardan biri – və bəlkə də ən parlaqlarından biri – Hüseyn Caviddir. O, təkcə bir şair və dramaturq deyil, düşüncənin fəlsəfəsini poeziyada əbədiləşdirən, sözə ruh, fikrə qanad verən nadir sənətkar idi. Onun həyatı və yaradıcılığı, əslində, bir ideallar yolçusunun ömrüdür – işıqlı, ağrılı, fədakar və eyni zamanda ucalıq dolu bir ömür.
Uşaqlıqdan başlayaraq ideala gedən yol
Hüseyn Cavid – əsl adı Hüseyn Abdulla oğlu Rasizadə – 1882-ci ilin oktyabrında Naxçıvan şəhərində dünyaya göz açdı. Onun doğulduğu torpaq – qədim və zəngin mədəniyyətin beşiyi olan Naxçıvan – elə bil ki, Hüseyn Cavidin ruhuna poeziya, estetik zövq və dərin fəlsəfi düşüncə aşıladı. İlk təhsilini mollaxanada və mədrəsədə alsa da, o, hər zaman daha böyük üfüqlərə can atır, bilgi və mənəviyyat arasında qızıl körpü salmağa çalışırdı.
Sonralar Təbrizdə, Qafqazda və İstanbulda aldığı təhsil, onun dünyagörüşünü genişləndirdi, onu Şərq və Qərb ədəbiyyatının klassik irsi ilə tanış etdi. İstanbul Universitetinin fəlsəfə fakültəsində oxuması, onun düşüncə sisteminə əbədi izlər buraxdı. O, romantizmin bayraqdarı, dünyəvi humanizmin carçısı, vətəndaş vicdanının tərcümanı oldu.
Cavidin sözü – əbədiyyətin pıçıltısı
Hüseyn Cavidin əsərləri sadəcə ədəbi mətnlər deyil, ictimai-fəlsəfi manifestlərdir. O, yazdığı hər bir sətirə mənəvi yük, daxili ziddiyyət, bəşəri dəyər qatırdı. Onun qələmindən çıxan “Şeyx Sənan”, “İblis”, “Peyğəmbər”, “Topal Teymur”, “Siyavuş” kimi əsərlər, Azərbaycan ədəbiyyatını bir neçə pillə yüksəldən abidələrdir.
“İblis” (1918) əsərində Hüseyn Cavid bəşəriyyətin düşdüyü xaosu, insanın içindəki qaranlığı və iblisə ram olmuş cəmiyyətlərin fəlakətini poeziyanın qanadlarında təqdim edir. Bu əsər, həm bir anti-militarist fəlsəfə, həm də bir vicdan çağırışıdır. O, İblisi insandan ayrı bir varlıq kimi deyil, insanın içindəki zalımlıq, tamah və amansızlıq simvolu kimi təqdim edir.
“Şeyx Sənan” isə Cavidin dini fanatizmə, cəhalətə qarşı üsyanıdır. O, sevgini və azad fikri din pərdəsinə bürünmüş zorakılıqdan üstün tutur. Burada Cavidin romantik ruhu ilə realist baxışı birləşərək bəşəriyyətə çağırış edir: “İnsan ol!”
Məhrumiyyətlər içində ucalıq
Hüseyn Cavidin həyatı, sadəcə yaradıcılıqla deyil, həm də əzab və sürgünlə yoğrulmuş bir tale kitabıdır. 1937-ci ilin qara küləyi onu da haqladı – o, siyasi repressiyaların qurbanı oldu. “Pantürkist”, “millətçi”, “ideoloji təhlükə” kimi ittihamlarla tutulan bu nəcib sənətkar, Sibirə sürgün edildi, orada – İrkutsk vilayətində – 1952-ci ildə həyatını itirdi. Onun günahsız ölümündən illər sonra, yalnız 1956-cı ildə bəraət verildi. Amma Cavidin ruhu onsuz da çoxdan bəraət qazanmışdı – xalqın yaddaşında, ədəbiyyatın zirvəsində və tarixdə.
Onun nəşi 1982-ci ildə, doğumunun 100 illiyi münasibətilə böyük ustalıqla tapılıb Vətənə – Naxçıvana gətirildi və Hüseyn Cavidin məqbərəsi tikildi. Bu, təkcə bir məzar yox, bir düşüncə məbədi, bir poetik abidə, bir millətə aidiyyət rəmzidir.
Cavid mirası – düşüncənin poeziyası
Hüseyn Cavidin irsi bu gün də canlıdır, gənc nəsil onun əsərlərindən vicdan, azadlıq və estetik zövq dərsi alır. Onun fikirləri sərhədlər aşır, çağları keçir, çünki o, zamanın deyil, zamanəsizliyin şairi və dramaturqu idi. Hüseyn Cavid təkcə Azərbaycan ədəbiyyatının deyil, bütün Türk dünyasının fikri dirçəlişində və mədəni özünüdərkində əvəzsiz yer tutur.
Hüseyn Cavid – bir idealdır. Fikrə azadlıq, insana şəxsiyyət, ədəbiyyata ruh bəxş etmiş bir sənətkar! Onun əsərləri oxunduqca, bəşəriyyət öz qaranlığından çıxmağa bir addım da yaxınlaşır. Və bu yolda onun sözü – bir məşəl kimi – bizimlədir, içimizdədir, gələcəyimizdədir...
Ayhan Ağarzayev
20:14 17.05.2025
Oxunuş sayı: 11700
