Rəqəmsal imperializm qarşısında milli suverenliyin qorunması üçün hərtərəfli yanaşma lazımdır – Ekspert açıqladı

Rəqəmsal imperializm və milli suverenlik müasir dünyanın vacib eyni zamanda mürəkkəb məsələlərindəndir. Rəqəmsal imperializm qlobal texnologiya şirkətlərinin və rəqəmsal platformaların milli sərhədləri aşaraq ölkələr üzərində güc və nəzarət qurmaq cəhdlərini ifadə edir. Bu, məlumatların toplanması, süni intellekt və rəqəmsal infrastruktur sahəsində əsas mövqeyə malik olan iri şirkətlər tərəfindən həyata keçirilir.

Milli suverenlik isə hər bir dövlətin öz qərarlarını müstəqil şəkildə qəbul etmə və daxili işlərinə xarici təsir olmadan müdaxilə etmə prinsipini əks etdirir. Rəqəmsal dövrdə isə milli suverenlik, məlumatların mühafizəsi, vətəndaşların şəxsi məlumatlarının qorunması və rəqəmsal infrastrukturların təhlükəsizliyinə də bağlıdır.  Bu səbəbdən də, dövlətlər rəqəmsal müstəqilliklərini qorumaq üçün daha çox milli rəqəmsal strategiyalara, kibertəhlükəsizlik tədbirlərinə və beynəlxalq hüquqi çərçivələrə ehtiyac duyurlar.

Crossmedia.az mövzu ilə bağlı AMEA Fəlsəfə və Sosiologiya İnstitunun  şöbə müdiri, fəlsəfə doktoru Məhəmməd Cəbrayılova müraciət edib.

Ekspert ilk olaraq bildirib ki, texnologiyaların inkişafı ilə yeni imperiya növləri ortaya çıxıb:

 “Bunlara rəqəmsal imperializm, texnoloji imperializm, ekoloji imperializm və s aiddir. Bu baxımdan, rəqəmsal imperializm imperializmin yeni bir növü, forması kimi meydana çıxır. Rəqəmsal imperializmi sürünən imperializmin növü adlandırıram. Çünki rəqəmsal imperializm, sərhəd tanımayan və görünməyən bir təhdid olaraq evimizə, həyatımıza daxil olaraq bizə təsir edir və aldığımız informasiya vasitəsilə hətta, davranışlarımızı yönləndirə bilir”.

M. Cəbrayılovun sözlərinə görə, Ceyms Moldon (Kembric Universitetinin professoru) “Kolonial güc sistemində süni intellekt” kitabında rəqəmsal imperializmdən danışır:

“Kitabda bildirir ki, bu gün bütün yeni texnologiyalar Qərb dövlətlərinin və şirkətlərinin əlində cəmləşib. Qərb dövlətləri bunu açıq etiraf etməlidir ki, dünyadakı digər dövlətlərə həmin texnologiya imkanları əlində olan dövlətlər müəyyən mənada həm mədəni imperializm baxımından, həm insanların həyatını dəyişdirmək baxımından təsir edir. Etiraf edirəm ki, hazırda bu reallıq var və təsir dairəsi genişlənməkdədir. Bu fikirlər Qərbli professorun mənsub olduğu coğrafi arealda imperializmin hansı alətlərlə həyata keçirildiyinin səmimi etirafıdır. 

Təbii ki, rəqəmsal imperializmə bağlı tədqiqat aparan Kvaç Amera, Makluhan, Maykl Kvetin, Teqmark və digər alimlər var. Rəqəmsal imperializm səssiz, hamının sezmədiyi və çoxluğun “könüllü” qəbul etdiyi imperiya növü olmaqla XXI əsrin ən təhlükəli problemlərindəndir. Burada “könüllü” sözü sarkazımdır. Çünki bu gün hər birimiz sosial platformalardan, informasiya axtarış sistemlərinə qədər informasiya imperiyası olan şirkətlərin məhsulundan istifadə etmək zərurəti ilə üz-üzəyik. Bu  gün biz rəqəmsal imperiyaların qlobal səhnəsində iştirakçılara çevrilmişik”. 

Mütəxəssis vurğulayıb ki, 2017-ci ildə süni intellekt ilə bağlı seminar hazırlayarkən maraqlı bir fakt qarşısına  çıxıb :

“ O zaman ABŞ-nin müdafiə nazirinin müavini Ceyms Uork Milli Təhlükəsizlik Nazirliyi qarşısında hesabat verərkən belə bir cümlə işlədib: “Mən bilmirəm ki, indi biz rəqəmsal inkişafın harasındayıq. Amma bir şeyi dəqiq bilirəm ki, biz Çinə süni intellekt sahəsində uduzduq”. Bu çıxışdan sonra ABŞ-da rəqəmsal inkişafla bağlı yeni strategiya hazırlanıb və 2019-cu ildə Trampın birinci prezidentliyi dövründə Çinə qarşı mühribə ticarəti elan olunub. Xüsusilə, süni intellekt sahəsindəki inkişaf Çinin ABŞ-ni narahat etməsinə səbəb olub və bu narahatlıq nəticəsində Amerika öz rəqəmsal strateji kursunu yenidən müəyyənləşdirib”.

2023-cü ildə isə Çinə qarşı AUKUS (ABŞ, Avstraliya və İngiltərə) platforması yaradılıb: 

“ Bu platforma Cənub Çin dənizində gərginliyin aradan qaldırılması ilə yanaşı, əsas Çinə qarşı süni intellekt texnologiyalarının inkişafı rəqəmsal inkişafın təşviqi və təhlükəsizlik sistemlərinin qurulması məqsədini daşıyıb. Bu göstərir ki, rəqəmsal və süni intellekt texnologiyalar sahəsində Çinin yüksəlişi ABŞ-də aidiyyatı qurumlar və şirkətlər tərfəindən həyacanla qarşılanıb. Eyni zamanda, bu sahədə tərəfdaşlar toplayaraq birgə mübarizə aparmaq strategiyasına üstünlük verib.

2023-cü ildə “ChatGPT” kimi süni intellekt sisteminin meydana çıxması dünyada böyük heyrət doğurub. Buna baxmayaraq, 2024-cü ildə Çin “ChatGPT” yə alternativ kimi “DeepSeek” süni intellekt platformasını yaradıb. Çində “DeepSeek” süni intellekt palatforması ictimaiyyətə təqdim olunanadan bir neçə gün sonra ABŞ-də süni intellekt texnologiyaları və rəqəmsal şirkətlərin aktivlərinin 1,5 trilyon  dəyərində zərər görməsinə səbəb olub. 

Bu hadisə Amerikada ciddi narahatlıq doğurub və süni intellekt sahəsindəki rəqabət daha da gərginləşib. Hazırda ABŞ və Çin arasında rəqəmsal imperializm uğrunda mübarizənin getdiyi açıq müstəviyə keçir. Bu həm də rəqəmsal imperializm uğrunda iki böyük cəbhənin qarşı- qarşıya gəlməsidir ki, biri rəqəmsal imperializmə malik olduğu imkanları əlindən vermək istəmir, digəri isə rəqəmsal imperializmin “boyunduruğu” altına girmək istəmir. Çin özünün rəqəmsal imperializmini, resurslarını inkşaf etdirmək, eyni zamanda rəqəmsal imperializmə malik olmaq üçün təhlükəsizlik zolağı yaradır. Həmçinin, Çinin özünün rəqəmsal inkşafla bağlı strategiyaları var və nəticələrdə göz önündədir”.

O, həmçinin rəqəmsal imperializmi göstərən digər faktı da qeyd edib: “ Bir neçə gün əvvəl Elon Maskın beynəlxalq mətbuatda və Avropada ciddi etirazlara səbəb olan, Ukraynada isə həyəcan yaradan bir bəyanatı olub. Bəyanatda bildirilib ki, Ukraynada “Starlink”i bağlayacaq. Bildiyimiz kimi, Elon Musk “SpaceX” şirkətinin rəhbəridir və həmin “SpaceX” şirkətində “Starlink” internet xidmətini təmin edir. 

“Starlink” yerüstü aşağı peyk orbitində internetin təmin olunmasına fasiləsiz xidmət həyata keçirir. Ukraynanın müharibə başlayandan “Starlink” bu ölkənin internet təhlükəsizliyinin təmin olunmasında və informasiya mübadiləsinin aparılmasında, həm də cəbhə boyu əlaqələrin təmin olunmasında mühüm rol oynayıb.

Aydın məsələdir ki, “Starlink”in söndürülməsi Ukraynanın fəlakətə aparılması deməkdir. Müharibədə birtərəfli  qaydada informasiya təminatının kəsilməsi o deməkdir ki, müharibədə cəbhə xəttində əlaqələrin vahid mərkəzdən idarə olunmasında çox ciddi problemlər yaradır. Və bu müharibədə iştirak edən dövlətin iflası və rəqəmsal güc qarşısında çöküşüdür.

Elon Mask bunu ABŞ-nin Dövlət İdarəçiliyinin Səmərəliliyi Departamentinin sədri kimi demir, bunları bir şirkət rəhbəri kimi deyir. Burdan bu nəticə hasil olur ki, Elon Mask bir şirkət rəhbəri kimi bir dövləti çökdürəcək qədər, bir müharibənin taleyini həll etmək gücünə qadir olacaq qədər imkanlara sahibdir. Bu düşündürücü məsələdir.

Digər düşündürücü məsələ isə rəqəmsal imperializm həyata keçirən böyük texnoloji şirkətlərin və dövlətlərin rəqəmsal texnologiyalar vasitəsilə inkişaf etməkdə olan və zəif inkişaf etmiş ölkələrin ərazisinə sərhəd tanımadan daxil olması ilə bağlıdır. Bu onu göstəriri ki, müasir və rəqəmsal texnologiyalara sahib olan şirkətlər top, tüfəng atmadan hədəf seçdiyi ölkələri çökdürmək və dövlətlərin daxilində manipulyasiya, dezinformasiya, kibertəhlükəsizlik kimi XXI əsrin ən ciddi problemlərini yaratmaq imkanlarına malikdirlər.

Bir çox alimlər tərəfindən insan mərkəzi və holistik yanaşmalarla problem aradan qaldırmağın mümkünlüyü barədə fikirlər çoxalır. Lakin bu yanaşmalarla hazırkı imperializmin aradan qaldırmaq mümkün deyil. Bu mənada indi rəqəmsal imperializm təkcə qeyd etdiyim aspektlərdə baş vermir, həm də milli suverenliyə təhdidlər yaradır. ABŞ-nin yeni seçilən prezidenti Donald Tramp hakimiyyətə gələn kimi USAİD təşkilatın bağlanması ilə bağlı təşəbbüs irəli sürdü və proses başlanılıb.  USAİD təşkilatı tərəfindən ölkələrə qarşı informasiya müharibəsində məqsədli şəkildə dezinformasiya yaymağa milyardlarla pul xərclənildiyi etiraf olunub. Bildiyimiz kimi,  USAİD təşkilatı Azərbaycanda da bu məqsdələr üçün 450 milyon dollar məbləğində layihələr həyata keçirilmişdir.

Araşdırmalar  nəticəsində məlum oldu ki,  təşkilat iki istiqamətdə -  hakimiyyətin zəiflədilməsi və Azərbaycan cəmiyyətini antisivil göstərməklə bağlı rəqəmsal media orqanlarında qlobal səviyyədə işlər aparıb. 

Bildiyimiz kimi,  2020-ci ilə qədər Azərbaycan müharibə vəziyyətində idi və birtərəfli qaydada təşkilat  tərəfindən Ermənistana böyük maliyyə yardımı həyata keçirilib. Eyni zamanda sübut olundu ki, USAİD təşkilatı Azərbaycan haqqında  öz əlində olan mətbuat orqanları, rəqəmsal texnologiyalar vasitəsi ilə Azərbaycan haqqında dezinformasiya yayıb. Bunlar onu göstərir ki, rəqəmsal imperializm hər birimizin həyatına ciddi təsirlər göstərə bilir və dövlətin milli suverenliyininin, müstəqilliyinin zəiflədilməsi istiqamətinfə böyük imkanlara malikdir”.

Onun fikrincə, rəqəmsal imperializm fonunda milli suverenliyin çağırışlarına əsasən 5 istiqamət müəyyənləşdirmək mümkündür: “Birincisi, kibersuverenlik və informasiya nəzarəti məsələsidir. Fikrimcə,  istənilən dövlətin suverenlik və informasiya nəzarəti olmadan rəqəmsal imperializm qarşısında haradasa milli müdafiə sistemini, yəni o immuniteti yarada bilməyəcək. Dezinformasiyaya qarşı dövlətin müəyyən strateji önləyici və proqramları olmalıdır. Eyni zamanda manipulyasiya kompaniyalarına qarşı dövlətin vahid strategiyası olmalıdır və bu strategiya müəyyən mənada həmin o informasiya  manipulyasiya kompaniyalarının qarşısını almaq üçün müəyyən effektiv resurslara malik olmalıdır.

İkincisi, məlumatın idarə edilməsi və şəffaflıq məsələsidir. Bu, rəqəmsal imperializmin qlobal texnoloji şirkətlərin məlumat toplama və idarəetmə üsulları üzərindən milli suverenliyi təhdid etməsiylə bağlıdır. Xüsusən, böyük texnoloji şirkətlər və platformalar (məsələn, Google, Facebook) özəl məlumatları toplamaqla yanaşı, bu məlumatlardan özlərinin iqtisadi və siyasi maraqları üçün istifadə edirlər. Çox vaxt bu məlumatlar milli sərhədləri aşır, dövlətlərin məlumat təhlükəsizliyi üzərində nəzarətini zəiflədir. 

Üçüncüsü, infrastruktur və texnoloji asılılıq məsələsidir. Bir çox ölkələr əsas rəqəmsal infrastruktur və xidmətlər üçün xarici texnoloji şirkətlərdən asılıdır. Bir az öncə Ukrayna timsalında bunu qeyd etmişdim. Bu asılılıq, onların suverenliyini, xüsusən də strateji sahələrdə (milli təhlükəszilik, kiber təhlükəsizlik, bankçılıq, informasiya texnologiyaları) zəiflədir. Rəqəmsal platformalar üzərindən hegemonluq edən şirkətlər, bu ölkələrin siyasətinə də təsir etmək qabiliyyətinə malikdirlər.

Dördüncüsü, rəqəmsal iqtisadiyyatda qərb dominantlığı aspektidir. İndi müəyyən onlayn satış proqramları var və bu rəqəmsal iqtisadiyyatın hazırda 92%- dən çoxu Qərb və Çin şirkətlərinə məxsusdur. Bu da yerli iqtisadiyyatları təhdid altında saxlayır. Çünki heç bir vergi ödəmədən sifarişlər qəbul olunur və onların iqtisadiyyatları günü gündən inkişaf edir. Hansı ki, rəqəmsal rəqəmsal iqtisadiyyat Qərb və Çin şirkətlərinin dominantlığı altında sürətlə inkişaf edir. Bu baxımdan Çin qısa müddətə özünün təhlükəsiz sistemini qura bildi və nəinki təhlükəsiz sistemini, hətta artıq özü rəqəmsal bazarda ilk pilləyə qalxa bildi. 

Beşincisi, hüquqi və tənzimləmə çətinlikləri ilə bağlı məsələlərdir. Rəqəmsal texnologiyaların sürətli inkişafı, milli qanunvericilik sistemlərinin onların tənzimlənməsi və idarə olunması üçün uyğunlaşmasını çətinləşdirir. Bu, müxtəlif ölkələr üçün xüsusən də məlumatların toplanması və istifadəsi ilə bağlı məsələlərdə hüquqi boşluqlar yaradır.

Düşünürəm ki, bu beş istiqamətdə milli suverenliyi təhdid edən çağırışları nəzərə almasaq və onun həll yolları istiqamətində strateji qərarlar verməsək, prosesləri önləməyin yox, yalnız problemləri izləməyin seçimi qarşısında qala bilərik. Qeyd etdiyim problemin həlli istiqamətində atılacaq addımlar içində vacib olan əsas məqam, yerli texnoloji ekosistemlərin inkişafı və infrastrukturun müstəqil şəkildə qurulması ilə bağlıdır. Digər məqam, milli qanunvericilik sistemləri, məlumatın yığılması, saxlanması və istifadəsi ilə bağlı sərt qaydalar və hüquqi çərçivələr yaradılmasıdır. Eyni zamanda, məlumatların beynəlxalq müstəvidə necə idarə olunduğunu tənzimləyən beynəlxalq müqavilələrə daxil olmaq vacibdir. Rəqəmsal imperializmin qarşısını almaq üçün yerli və TDT səviyyəsində regional texnoloji platformalar yaratmaqla və bu platformaları dəstəkləyərək texnoloji suverenliyi gücləndirmək olar. Məsələn, alternativ axtarış motorları, sosial media platformaları və bulud xidmətləri yaratmaq, beynəlxalq monopoliyaların qarşısını almağa kömək edə bilər. Bu məqsədlə, Türk Dövlətləri Təşkilatına (TDT) üzv ölkələr arasında əməkdaşlıq və çox tərəfli razılaşmaların hazırlanması vacibdir. Çünki, ABŞ kimi rəqəmsal imperiya nəhəngi Çin qarşı az öncə qeyd etdiyim tərəfdaşları ilə AUKUS platformasını yaradıb. Burdan çıxarılan nəticə odur ki, nə Azərbaycan, nə də türk dünyasını əhatə edən hər hansı bir ölkə qeyd etdiyim qlobal təzyiqlərə qarşı təkbaşına mübarizə apara bilər. Bu çağırışlara cavab olaraq, rəqəmsal imperializm qarşısında milli suverenliyin qorunması üçün hərtərəfli yanaşmaların diqqətə alınması lazımdır”,-  ekspert fikrini yekunlaşdırıb. 

Nəzrin Salmanova