Əbədiyyət axtarışında donmuş zaman–Cavid əfəndinin izi ilə

Bəzən bir ad min ilin nəfəsini daşıyar. Bəzən bir insanın taleyi, millətin öz taleyi qədər ağır səslənər. Hüseyn Cavid… Bu ad yalnız Azərbaycan ədəbiyyatının deyil, həm də ruhunun, azadlıq və yaradıcılıq eşqinin simvoludur. Onun şeirləri, pyesləri və həyat hekayəsi bir-birinə qarışan sevgi, faciə və ölməzlik nağılıdır. Cavid yalnız bir şair deyildi, o, həm də öz dövrünün vicdanı, cəsur ruhu və bənzərsiz mənəvi işığı idi. Bugünkü ziyarətimiz isə bizi məhz onun izlərini qoruyan, xatirəsini əbədiləşdirən ev-muzeyinə aparacaq.

Muzeyin qapısından içəri daxil olarkən bizi muzeyin əməkdaşı Ülviyyə Quluzadə qarşıladı.

Böyük Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri Hüseyn Cavidin ev muzeyi onun Bakı şəhərində 1920-1937-ci illər arası ömür sürdüyü İstiqlaliyyət küçəsi 8 saylı binanın 3-cü qatında yerləşir.

Bu binanın özü də bir taledir. Tanınmış milyonçu Hacı Zeynalabdin Tağıyevin təşəbbüsü və himayəsi ilə memar İ.V.Qoslavskinin layihəsi əsasında 1898-1901-ci illərdə tikilmiş, Şərqdə ilk müsəlman qadın məktəbi olaraq tarixə düşmüşdü. Bu divarların yaddaşı təkcə bir ailənin deyil, bir xalqın arzularını, mübarizəsini, zərif və kövrək taleyini daşıyır.

Muzeyin girişində heykəltaraş Ömər Eldarovun yaratdığı və əsli Hüseyn Cavid prospektində ucaldılan tunc abidənin gips variantı, İbrahim İbrahimova məxsus H.Cavidin Naxçıvanda ucaldılan məqbərəsinin maketi və Cavidin adına olan gəminin şəkli bizi sükutla salamlayır. Sanki bu məkanın öz dili var–ağır və dərin.

Qarşıdakı divarda "Cavid planeti" yazılmış lövhə asılıb. Ukraynalı alim Nikolay Çernıxın kəşf etdiyi 6262 saylı planetə Beynəlxalq Astronomiya İttifaqı tərəfindən 20 iyun 1997-ci ildə Hüseyn Cavidin adının verilməsi sənətkarın ölməzliyinin ən parlaq sübutudur. Stendin üzərində "Peyğəmbər" əsərindən məşhur misra yazılıb:

"Bən fəqət hüsni-xuda şairiyim,

Yerə enməm də səma şairiyim..."

Muzeyin ekspozisiyası dörd otağa bölünüb: "Cavidin əbədiyyəti", "Cavidin ömrü", "Cavidin faciəsi", "Cavidin şöhrəti" — sanki Cavid ömrünün dörd fəslidir.

Ekspozisiyanın ilk otağına daxil olan kimi sağ divarda xalçaçı-rəssam Afaq Kərimovanın yaratdığı Cavid xalçası asılmışdır. Bu xalçanın yuxarı hissəsində Cavidin portreti işlənib.

Burada Cavid aləmi ilə bağlı müəyyən elementlər, şairin sevdiyi qızılgüllər, ayrılıq rəmzi bənövşə əks edilmişdir. Xalça üzərində Cavidin 1939-cu ildə Sibirdən göndərdiyi məktubundan bir cümlə yazılıb: "Turandan muğayat olun".

Tale elə gətirdi ki, Cavid ailəsinin hər bir üzvündən, onların nigaran xatirələrindən muğayat olmaq yükünü bütün ömrü boyu zərif çiyinlərində evin sonbeşiyi Turan Cavid daşıyası oldu. O, atasının, qardaşının əsərlərini, əzizləri ilə bağlı hər bir yadigarı göz bəbəyi kimi qoruyaraq bu günə çatdırdı, onillərlə sürən arzulardan, ümidlərdən sonra yenidən burda öz evlərində topladı. Biz bu gün burada Cavidlər ömrünə səyahətə çıxa biliriksə, bu ilk növbədə Turan Cavidin xidmətidir.

Ekspozisiyanın ilk otağında bir-birindən sütun-divarlarla ayrılan 3 şəbəkəli bölümün hər birində heykəltaraşlıq nümunələri yerləşir:

​Ortada Hüseyn Cavidin məqbərəsindəki mərmər heykəlin natural ölçüdə Gipsdən olan variantı və heykəlin üst hissəsində H.Cavidin "Azər" poemasından misralar yazılıb:

​"Bir əlim iştə su, atəş bir əlim.

Çarpacaq qəlbim, əgər sussa dilim".

​Sağda Hüseyn Cavidin qızı Turan Cavidin mərmərdən büstü yerləşir. Büstün üst hissəsində "Şeyx Sənan" əsərindən misralar yazılıb:

​"Bəni öldürsələr də, bən yaşarım,

Tərk edib xəlqi, xaliqə qoşarım".

​Büstün sol tərəfindəki sütunda A.Kərimovanın "Alın yazısı" adlı əsəri təqdim olunur. Fəlsəfi məna daşıyan bu əsərdə fonda H.Cavidin obrazı canlandırılmışdır. Mərkəzdə Mişkinaz xanım, Ərtoğrol və Turanın 1936-cı il yaşlarına uyğun obrazları verilmişdir. Ön planda isə Turan Cavidin müasir yaş dövründə olan təsviri əks olunub. Bu, Cavid irsinin yaşaması və gələcək nəsillərə çatdırılmasında onun xidmətlərinin əvəzsizliyini simvolizə edir.

​"Alın yazısı"nın altında bu misralar yazılıb:

​"Cavidlərin "sonuncu moqikani" olan Turan Cavid bütün ömrünü Cavidlərin doğrudan da Cavid, yəni əbədi olduğunu sübut etməyə sərf etdi və bu işin öhdəsindən uğurla gəldi".

​Solda isə Ərtoğrol Cavidin mərmərdən büstü nümayiş olunur. Heykəlin üst hissəsində H.Cavidin "Qadın" şerindən misralar yazılıb:

​"Kimsədən gözləmə yardım əsla

Yalnız kəndinə kəndin ağla!"

​Büstün sol tərəfindəki sütunda H.Cavidin xatirəsini əbədiləşdirən Heydər Əliyevin portreti asılıb. 1937-ci il 4 iyun gecəsində sovet cəza orqanları tərəfindən bu evdən dustaq edilib aparılan, bir müddət sonra Sibirə sürgün edilən Cavid, bir də Vətənə, evinə 45 il sonra qayıda bildi. Portretin altında "Peyğəmbər" pyesindən misralar yazılıb:

​"Kəssə hər kim tökülən qan izini

Qurtaran dahi odur yer üzünü"

​Heykəllərlə üzbəüz divar isə üzərində sanki səhnəni xatırladan yarımaçılı pərdələrlə dekor edilmiş lövhədə Cavidə Cavidlik vermiş pyeslərinin xalq sənətkarı S. Məmmədvəliyev tərəfindən qoz ağacından qabartma və oyma üsulu ilə işlənmiş adları yazılıb. Səhnə "Azər" poemasından götürülmüş bu sözlərlə başlayır: "Dünya qoca bir səhnə demək".

​Bu adların aşağısında divar boyu onillər ərzində Azərbaycan səhnəsinin müxtəlif aktyor nəsillərinin ifasında səhnələrimizdə canlanan Cavid qəhrəmanlarını əks etdirən fotolar müşahidə etdik. Lövhədə həmçinin 20-30-cu illərdə Bakı teatrlarında oynanmış Cavid tamaşalarının afişaların orijinalları asılıb.

Sağ hissədə isə H.Cavidin Bakıdakı ev muzeyinin 24 oktyabr 2002-ci il tarixli açılışı zamanı kəsilmiş qırmızı lent və fotoşəkillər yerləşdirilib. Elə bu guşədə də Ulu Öndər H.Əliyevin açılış zamanı dediyi sözlər təqdim olunub:

​"... Hüseyn Cavidin ev-muzeyi tarixi əhəmiyyət kəsb edən qiymətli sənədlərlə, eksponatlarla zəngindir. Bunlar bizi böyük Cavid dünyasına yenidən qaytarır. Ümidvaram ki, bu Cavid ocağı xalqımızın tarixinin, ədəbi irsinin, milli mənəvi dəyərlərinin gənc nəsillərə aşılanmasında misilsiz rol oynayacaqdır".

İndi isə keçirik "Cavidin ömrü" otağına. Əsasən şairin bioqrafiyasını və sənət taleyini əks etdirən bu otaq sırf xatirə mahiyyətlidir. Ona görə də, otağa daxil olarkən 20-30-cu illərin ovqatı sezilməkdədir.

Otaqda Cavidə, onun ailə üzvlərinə məxsus əşyalar, ev avadanlığı yer almaqdadır. Qapıdan girərkən sol tərəfdə divarda rəssam O. Sadıqzadənin yağlı boya ilə çəkdiyi portret asılıb. Portretin altında Mişkinaz Cavidin gündəliklərindən onun öz xətti ilə olan böyüdülmüş parça insanı xatirələrə dalmağa sövq edir: "​Biz 1918-ci ilin avqust ayında evləndik. Çox kiçik, xudmani toy məclisi oldu. Toydan bir-iki gün sonra Cavid mənə dedi ki, axı mən hərdənbir cızmaqara edirəm, gərək mənim ilk oxucularımdan biri də sən olasan. Mən isə onun oxucusu ola bilməzdim. Çünki savadım yox idi. Cavid mənə dərs deməyə başladı..."

Portretin altında H.Cavidin 1927-ci ildə Mişkinaz xanıma yazdığı Kislovodskidən məktubdan bir parça nümayiş edilir.

​Otağın sol divarında Cavidlərin 1920-36-cı illər arasında çəkilmiş fotoları nümayiş olunur. Mərkəzdəki büst Mişkinaz xanımındır və təsadüfi deyil ki, yuxarı hissəsində bu misralar yazılıb: "Mənim tanrım gözəllikdir sevgidir".

Maraqlı fotolardan biri H.Cavidin 1912-ci ildə Gəncədə Pişnamazzadənin məktəbində dərs deyərkən çəkilmiş şəklidir. Elə həmin divardan Asılmış daha bir şəkil H.Cavidin 20-ci illərdə Teatr Texnikumunun müəllim və tələbələri ilə çəkdirdiyi orijinal fotodur.

Maraqlı eksponatlardan biri də rəfin içərisində Cavidə və Mişkinaz xanıma məxsus bir sıra əşyalardır. 

Rəfin yanındakı tikiş maşınının tarixçəsi isə insanı həm sevindirir, həm kədərləndirir. Mişkinaz xanım 1938-ci ilin aprelində "Klara Setkin" adına  sənaye kooperativ şirkətinə işə düzəlmişdi və  fasilələrlə 1948-ci ilə qədər tikiş artelində çalışmışdı. Ən adi iş üçün qapılar "xalq düşmənləri"nin üzünə bağlı olduğundan artel onlar üçün əsas gəlir yeri idi.

​Digər otaq Hüseyn Cavidin və onun ailəsinin sovet rejimi tərəfindən məruz qaldıqları müsibətlərə həsr edilib. Otağın adı da təsadüfi deyil: "Cavidin faciəsi..."

​Açıq qapıdan qarşı divardakı rəsm əsəri görünür. Rəssam O. Sadıqzadənin çəkdiyi "Qara yazı" adlı bu əsərdə 1937-ci il repressiya qurbanlarından bir neçəsi təsvir edilib. Cavid və onunla dostluq etmiş, yaxın olmuş daha yeddi Azərbaycan ziyalısı– Əhməd Cavad, Seyid Hüseyn, İdris Axundzadə, Pənah Qasımov, Mikayıl Müşfiq, Abbasmirzə Şərifzadə, Y.V.Çəmənzəminli. Onların KQB (DTK) arxivlərində saxlanan şəkilləri, dəhşət dolu gözləri. Ortada Cavid, dördbir yanında məslək, əqidə dostları olan bu insanlar tikanlı məftillərin arxasındadırlar.

​Tablonun alt hissəsində H.Cavidin "Şeyx Sənan" əsərindən misralar yazılıb:

​"İşgəncədən qurtuldular,

Qeyb olduar, qeyb oldular.

Yüksəldilər, yüksəldilər,

Cənnətdə rahət buldular".

H.Cavidin 1937-ci ildə həbsindən sonra fasdan və profildən çəkilmiş fotosu, qarlı Sibir meşəsindəki 59 nömrəli qəbrin fotosu ilə yanaşı yerləşdirilib.

​Şəkillərin altında H.Cavidin şəxsi əşyalarının qorunduğu vitrin qoyulmuşdur. Vitrində Cavidə məxsus 2 pensne, H.Cavidin cib saatı və Sibirdəki məzarından götürülmüş bir ovuc torpaq nümayiş etdirilir.

​H.Cavidin yazı masası da diqqəti özünə çəkir. Masanın üzərində yarımçıq əlyazmaları, mürəkkəbqabı, qələmi – Cavidin bu otaqdan, bu evdən ayrıldığı son günün son işarələri...

​"Qara yazı" tablosunun solunda isə H.Cavidin həbsdən ailəsinə yazdığı məktublardan parçalar, Cavidin evinin axtarış sənədi və ölüm kağızının toplandığı kollajı əks etdirən qara lövhə asılıb. Sağında isə 1937-ci ildə Cavidə iftiralarla dolu yazılardan imzalı – imzasız kəsiklərin toplandığı kollajı əks etdirən lövhə təqdim olunur.

​Bu guşədə Ərtoğrolun çəkdiyi A.M.Şərifzadənin İblis obrazında təsviri və Ərtoğrolun ailəsinə, müəllimləri Üzeyir bəyə, Bülbülə göndərdiyi məktublardan parçalar nümayiş olunur. Həmçinin burada "İblis" pyesindən misralar yazılmışdır:

​"İblis nədir? Cümlə xəyanətlərə bais

Ya hər kəsə xain olan insan nədir? İblis!"

Cavid ömrünün bitdiyi yerdə Cavidin şöhrəti başlayır.

Otaq Hüseyn Cavidin və onun bəstəkar, şair, rəssam oğlu Ərtoğrolun ədəbiyyat və sənətdə qazandıqları sayğı və zəfərləri nümayiş etdirir.

​Girəcəkdə sağ tərəfdə piano yerləşir. Vaxtilə bu pianoda həm Ərtoğrol Cavid, həm onun müəllimi Üzeyir Hacıbəyov, Müslüm Maqomayev ifa ediblər.

Pianonun yuxarısındakı divar Ərtoğrol Cavidə həsr olunub. Burada onun rəsm əsərləri–Şeksprin, Betxovenin portretləri, Abbasmirzə Şərifzadənin Şeyx Sənan rolunda təsviri və qızılgül rəsmi nümayiş etdirilir.  Divarlarda Ərtoğrolun uşaqlıq, yeniyetmə və gənclik dövrlərini əks etdirən fotoşəkilləri cəmlənib.

Pianonun qoyulduğu divara bitişik divarda Ərtoğrol Cavidə həsr olunmuş əllə toxunmuş süjetli xalça asılıb. Xalçanın alt hissəsində vitrin qoyulub. Vitrində Turan Cavidə məxsus sənədlər və əşyalar nümayiş olunur.

​Sol tərəfdə Ə.Cavidə məxsus sekreter qoyulub. Burada vallar, musiqi və şahmatla bağlı kitablar, lüğətlər, Ərtoğrolun əlyazmaları, şahmat taxtası və s. yerləşir. Sekreterin üzərində Ərtoğrola məxsus sənədlər və əşyalar (diplom, zaçot kitabçası, vəsiqə, fırçalar və rəsm boyaları) nümayiş etdirilir.

Sekreterdən sonrakı divarda yerləşən vitrində isə Cavidlərə məxsus məişət əşyaları yerləşdirilib.

​Sekreterin qoyulduğu hissə ilə üzbəüz divarda yağlı boya ilə çəkilmiş triptix asılıb. "Cavid dünyası: adlanan bu triptix aşağıdakı məzmundadır: Orta hissədə qəhrəmanı Şeyx Sənan kimi ilahi aləmə qovuşan, buludlara çəkilən Cavidin surəti təsvir olunub. Sağ və sol hissədə isə Peyğəmbər, Topal Teymur, Maral, Ana, Şeyda, İblis, Şeyx Sənan, Uçurum, Səyavuş, Afət, Xəyyam pyeslərindən qəhrəmanlar əks olunub. Bu, Cavid obrazlarının geniş coğrafiyasını və ümumbəşəri kontekstdəki mühümlüyünü əks etdirir.

Mərkəzi pəncərənin sağ və sol tərəfində iki əsəri asılıb. Sağ tərəfdə asılan "Son yay" əsərini rəssam Altay Hacıyev, sol tərəfdə asılan "İblis" operasının yaranması" əsərini rəssam Ənvər Əliyev çəkmişdir.

​"Son yay" əsərində 1936-cı ilin yayında Pirşağıdakı bağlardan birində yay istirahətini keçirən Cavid və yaxınları təsvir edilib. Cavid yeni yazdığı şeirini oxuyur. Mikayıl Müşfiq, Əhməd Cavad, hələ xeyli gənc olan Rəsul Rza, Ənvər Məmmədxanlı isə dinləyirlər.

​Onları ayrılığın son yayı qovuşdurur. Hər gün bir yeni ilhamın, hər gün bir yeni şeirin doğulduğu çağlardır. 

Bu rəsmdə xoşbəxtlik də var, artıq gəlməkdə olan fəlakətin qoxusu da. Kim bilə bilərdi ki, növbəti yayda başlayan repressiyalar onların kimini məhv edəcək, kimini qara caynağına alıb uzaq Sibirə atacaq. 

Cavidin qayğısız günlərinin susqun şahidi olan nərd taxtası da burdadır. Kim bilərdi ki, bu zərlərin döyüntüsü bir gün Sibir səssizliyinə qarışacaq.

Ev-muzeydən çıxarkən insanın içində qəribə bir duyğu qalır — sanki Cavid özü də bizimlə birgə dayanıb, susaraq bizi seyr edirdi.

Bu divarlar onun səsi, bu eksponatlar onun nəfəsi, bu qaranlıq otaqlar onun keçdiyi yolun ağrısı, işıqla dolu guşələr isə onun əbədiyyətidir.

Hüseyn Cavid ömrü, kədərli olsa da, onun "Cavid" yəni Əbədi təxəllüsü necə də dürüst bir .... imiş. O, əsərlərindəki ideyalarla, ailəsinin fədakarlığı və xalqının sevgisi ilə bu gün də yaşayır.

​"Bəni yalnız yaşatdı bir röya. Öylə röya ki, dadlı xülya".

​Bu gün biz o röyanın reallığını Cavidin ev-muzeyində gördük.

Və insan buradan ayrılar- ayrılmaz anlayır ki, Cavid ölməyib, o, zülmün qurbanı olsa da, ədəbiyyatın peyğəmbəri olaraq qaldı.

Nigar Yahyazadə