Çin noyabrın 1-dən dünyaya iqtisadi meydan oxuyacaq - Müsahibə

"Dünya iqtisadiyyatı və Azərbaycan"(Layihənin ideya müəllifi Rüfət Quliyevdir)

Son illər qlobal iqtisadi sistemdə gedən proseslər göstərir ki, iqtisadiyyat artıq sadəcə bazar münasibətləri müstəvisində deyil, geosiyasi güc amili kimi formalaşır. Müasir dövrdə enerji resursları, ərzaq təhlükəsizliyi və texnoloji üstünlük qədər, strateji xammal bazarına nəzarət də dövlətlərin nüfuz göstəricisinə çevrilib.

Bu mənada Çin Xalq Respublikasının son qərarları, xüsusilə də nadirtorpaq metalları üzrə ixrac məhdudiyyətləri, təkcə ticarət siyasətinin elementi deyil, həm də qlobal qüvvələr balansına yönəlmiş planlı addım kimi qiymətləndirilir.

Əgər keçmişdə dövlətlər bir-biri ilə neft və qaz üzərindən rəqabət aparırdısa, bu gün “texnoloji resurs savaşı” dövrü başlanıb. Bu resursların ən vacibləri isə məhz Çinin əlində cəmlənib. İstər hərbi sənaye, istər süni intellekt, istər kosmik texnologiyalar, istərsə də mülki elektronika hamısı bu metallardan asılıdır.

Məsələ ilə bağlı Milli Məclisin 4 çağırış deputatı (III, IV, V, VI) iqtisad elmləri doktoru, professor Rüfət Quliyev Crossmedia.az-a öz fikirlərini bölüşüb:

– Çin noyabrın 1-dən etibarən dünyaya iqtisadi meydan oxumağa başlayacaq. Bu addımın mahiyyəti nədən ibarətdir?

– Çin hökuməti nadirtorpaq və mineral metallarının ixracına xüsusi lisenziyalar tətbiq etməyə başlayıb. Bu, o deməkdir ki, artıq bu metallar yalnız Pekinin verdiyi icazə ilə ölkədən çıxarıla bilər. Beləliklə, hansı ölkəyə, hansı həcmdə və hansı məqsədlə ixrac ediləcəyi tam şəkildə Çin tərəfindən müəyyənləşdiriləcək. Bu qərar sadəcə iqtisadi deyil, həm də geosiyasi baxımdan böyük dönüş nöqtəsidir.

– “Nadir torpaq və mineral metalları” dedikdə konkret olaraq hansı elementlər və hansı sahələr nəzərdə tutulur?

– Mendeleyev cədvəlində bu qrupa 17 element daxildir: skandium, ittrium və lantanoidlər. Onlar müasir texnologiyanın təməl materiallarıdır. Mobil telefonlardan tutmuş süni peyklərə, dronlara, radar sistemlərinə, hərbi texnikaya və kosmik sənayeyə qədər geniş istifadə sahəsinə malikdir. Hesablamalara görə, dünya üzrə istehsal olunan malların təxminən 40 faizində bu metallar müəyyən dərəcədə istifadə olunur.

– Bəs bu qərarın dünya iqtisadiyyatına təsiri nədən ibarət olacaq?

– Bu addım dünya ticarət zəncirində ciddi gərginlik yaradacaq. Çünki müasir istehsal prosesi müxtəlif ölkələr arasında bölüşdürülüb. Bir detal Almaniyada, digəri Yaponiyada, üçüncüsü isə Koreyada istehsal olunur. Çin bu sistemə məhdudiyyət gətirməklə faktiki olaraq qlobal istehsal mexanizmini öz nəzarətinə alır. Beləliklə, istənilən ölkə və ya şirkət nadirtorpaq metallardan istifadə edirsə, Çinlə razılaşmağa məcbur qalacaq.

- Nəzərə almalıyıq ki, artıq Çin elektromobil istehsalında da qlobal liderə çevrilir. Bəs bu sizcə dünya sənayesində yeni güc balansını formalaşdırırmı?

- Dünyada istehsal olunan bütövlükdə cihazların (priborların) təxminən 40 faizi artıq Çində istehsal edilir. Avtomobillərin isə, xüsusilə elektroavtomobillərin təxminən 70 faizi məhz Çində istehsal olunur. İstər Çinin yerli şirkətlərinə məxsus elektrik avtomobilləri, istərsə də Avropanın və dünyanın aparıcı brendlərinin istehsal etdiyi elektromobillər hamısı əsasən Çində istehsal edilir.

– Hazırda bu metallara görə dünya bazarındakı pay bölgüsü necədir?

– Dünyadakı nadirtorpaq və mineral metal ehtiyatlarının 40 faizi Çindədir. Braziliya və Vyetnamın hər biri təxminən 19 faiz, Rusiyanın payı 10 faiz, Hindistanın isə 6 faizdir. Amma bu metalları hasil etmək çox çətin və bahalı prosesdir. Bəzən bir tondan cəmi 3–5 qram metal əldə olunur. Bu həm də ciddi ekoloji problemlər yaradır. 

– Əfqanıstanın bu məsələdə adının hallanmasının səbəbi nədir?

– Əfqanıstanın yeraltı sərvətləri arasında 3–4 trilyon dollar dəyərində nadirtorpaq və mineral metallarının olduğu müəyyən edilib. Bu, ölkəni geosiyasi baxımdan strateji nöqtəyə çevirir. Burada Çin, ABŞ və digər güclərin maraqları toqquşur. Hazırda bu istiqamətdə ən fəal fəaliyyət göstərənlər Çin şirkətləridir.

– ABŞ-Çin münasibətləri bu qərardan sonra hansı istiqamətə yön alıb?

– Çin nadirtorpaq metalları və minerallar üzrə ixracın təxminən 70 faizinə sahibdir. ABŞ, Avstraliya və Myanmanın ümumi payı isə cəmi 24 faizdir. Bu balans Vaşinqtonun ciddi narahatlığına səbəb olub. ABŞ Prezidenti Donald Tramp cavab olaraq Çin mallarına tətbiq edilən gömrük rüsumlarını iki dəfə artıracağını bildirib və texnoloji sahədə məhdudiyyətlərə hazırlaşır.

– Bu bəyanatlar maliyyə bazarlarında hansı təsiri göstərib?

– Trampın çıxışından dərhal sonra qlobal maliyyə bazarlarında sarsıntılar müşahidə olunub. Bitkoinin qiyməti bir gün ərzində 20 min dollar azalıb, ümumi kriptovalyuta bazarının kapitallaşması 650 milyard dollar dəyərində kiçilib. Eyni zamanda, S&P 500, Nasdaq və Dow Jones indeksləri də 2–3 faiz enib. Bu, müasir iqtisadi sistemin emosional və informativ təsirlərə nə qədər həssas olduğunu göstərir.

– Bu vəziyyət qlobal miqyasda hansı təhlükələri yaradır?

– Artıq bəzi ekspertlər bu prosesi 1928–1929-cu illərdəki “Böyük Depressiya”nın ilkin mərhələsi ilə müqayisə edirlər. Əgər gərginlik uzunmüddətli xarakter alsa, dünya yeni bir maliyyə böhranı ilə üzləşə bilər. Dövlətlər və bazar iştirakçıları bu mərhələdə qabaqlayıcı tədbirlər planı hazırlamalıdırlar.

– Bəs bu proseslərin Azərbaycan iqtisadiyyatına təsiri necə ola bilər?

– Təbii ki, neftin qiymətinin enməsi Azərbaycanın gəlirlərinə müəyyən təsir göstərə bilər. Amma son illər ərzində ölkəmiz qeyri-neft sektorunun inkişafı istiqamətində ciddi addımlar atıb. Logistika, dəmir yolları, multimodal nəqliyyat və tranzit layihələri bu təsirləri minimuma endirmək üçün mühüm vasitədir.

– Azərbaycan iqtisadiyyatında qarşıdakı illər üçün əsas hədəflər hansılardır? 

– Yaxın illərdə 100 milyard kubmetr qazın ixracı və tranzitinə nail olmaq əsas məqsədlərdən biridir. Türkmənistanla bu istiqamətdə texniki hazırlıq işləri demək olar ki, yekunlaşmaq üzrədir. Bununla yanaşı, kənd təsərrüfatı və qida sənayesinin inkişafı, kiçik və orta sahibkarlığın dəstəklənməsi də dövlət siyasətinin prioritetlərindədir.

– Ümumilikdə, bu proseslər fonunda Azərbaycanın mövqeyini necə qiymətləndirirsiniz?

– Biz qloballaşmış dünyada yaşayırıq və iki supergüc – ABŞ və Çin arasında yaranan istənilən iqtisadi gərginlik birbaşa və ya dolayı yolla bütün ölkələrə təsir göstərir. Əsas vəzifəmiz bu təsirləri minimuma endirmək, iqtisadi dayanıqlığı qorumaq və milli maraqları təmin etməkdir. Azərbaycanın iqtisadi inkişaf strategiyası düzgün istiqamətdədir. Biz bu yolda inamla irəliləyirik və gələcəyə nikbin baxmaq üçün kifayət qədər əsaslarımız var.

Elmir Heydərli