Şərqdə doğan ilk günəş: Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
XX əsr Azərbaycan tarixində ən mühüm və taleyüklü hadisə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin (AXC) yaradılması olmuşdur. 1918-ci il mayın 28-də elan edilən bu tarixi hadisə xalqımızın illərlə çəkdiyi azadlıq və istiqlal həsrətinə son qoyan addım idi. AXC-nin yaranması birdən-birə baş verməmişdi; bu, uzun illər davam edən milli oyanış, ictimai-siyasi fəallıq və maariflənmə proseslərinin təbii yekunu idi. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan mətbuatında və ziyalı mühitində formalaşan siyasi ideyalar və cümhuriyyətçilik modeli bu yolun əsasını təşkil edirdi.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti xalqımızın mütəfəkkir övladlarının, xüsusilə Əli bəy Hüseynzadənin “türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək” ideyasını siyasi doktrinaya çevirən Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin rəhbərliyi ilə qurulmuşdu. Rəsulzadənin rəhbərlik etdiyi siyasi qüvvələr milli azadlıq arzularını hüquqi, demokratik dövlət quruculuğu ilə birləşdirərək, Azərbaycanı o dövrdə var olan üç imperiya – Rusiya, Osmanlı və İran – arasında müstəqil bir dövlətə çevirməyə nail oldular. AXC, Şərqdə qurulmuş ilk parlamentli, demokratik, dünyəvi və hüquqi dövlət kimi tarixə düşdü.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti cəmi 23 ay – 1918-ci ilin mayından 1920-ci ilin aprel ayına qədər – fəaliyyət göstərsə də, bu qısa müddətdə dövlətçilik sahəsində mühüm nailiyyətlərə imza atdı. İlk dəfə olaraq Azərbaycanın suverenliyi elan olundu, milli hökumət və parlament formalaşdı, dövlət strukturları quruldu. Milli atributlarımız – üçrəngli bayraq, himn və gerb qəbul edildi. Azərbaycan dili rəsmi dövlət dili elan edildi və milli ordu quruculuğuna başlanıldı. Ən mühüm addımlardan biri isə 1919-cu ildə Bakı Dövlət Universitetinin təsis olunması ilə maarif və təhsil sahəsində ən böyük addım atıldı. Bu, həm də milli elmin və intellektual potensialın inkişafına zəmin yaratdı.
Cümhuriyyətin fəaliyyəti dövründə sosial və iqtisadi sahələrdə də ciddi islahatlar həyata keçirildi. Torpaq islahatı ilə kəndlilərin torpaqla təmin olunması, sənaye və ticarətin inkişaf etdirilməsi üçün əsaslar yaradıldı. Milli burjuaziya və sahibkarlıq sinfinin formalaşması təşviq edildi. AXC bütün vətəndaşlara irqindən, dinindən və sosial mənsubiyyətindən asılı olmayaraq bərabər hüquqlar verdi. Qadınlara seçki hüququ verilməsi isə onu Avropanın bir sıra qabaqcıl dövlətlərindən belə irəli çəkdi
Dövlətin beynəlxalq münasibətlər sisteminə daxil olması və tanınması istiqamətində də mühüm addımlar atıldı. AXC-nin nümayəndə heyəti 1919-cu ildə Paris Sülh Konfransında iştirak etdi və Azərbaycan Respublikasının de-fakto tanınmasına nail oldu. Bu, Azərbaycanın beynəlxalq hüququn subyekti kimi qəbul edilməsinə mühüm zəmin yaratdı. Nəticədə, 1920-ci ilin aprelində bolşevik işğalı ilə süquta uğrasa da, AXC-nin qurduğu hüquqi və siyasi əsaslar sayəsində Azərbaycan bir dövlət olaraq beynəlxalq ictimaiyyətin yaddaşında silinməz iz qoydu.
Şərqdə doğan ilk günəş olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti 23 aya sönsə də, onun çüaları hər yerə yayılıb öz istiliyini çatdıra bilmişdi. Xüsusən bugünki müstəqil Azərbaycan Respublikasının yaranması və inkişaf mərhələləri onun bünövrəsi olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin bizi dövlət və dövlətçilik prinsipləri ilə tanış etdiyi üçündür.
Ayhan Ağarzayev
12:37 28.05.2025
Oxunuş sayı: 1203
