Dövlətlərin “Soft Power” Strategiyalarında Beynəlxalq Medianın Rolu

Müasir beynəlxalq münasibətlər sistemində dövlətlərin güc tətbiq etmədən, yəni hərbi və iqtisadi təzyiqlərdən istifadə etmədən, öz maraqlarını təmin etmə strategiyaları böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu strategiya əsasən “soft power” (yumşaq güc) anlayışı ilə izah edilir. Yumşaq güc, dövlətlərin cəlbedicilik və inandırıcılıq yolu ilə digər ölkələrin davranışlarına təsir etmə qabiliyyətini ifadə edir. Bu təsir mədəniyyət, ideologiya, diplomatiya və beynəlxalq media vasitəsilə həyata keçirilir.

Beynəlxalq media, qlobal informasiya məkanının ən təsirli vasitələrindən biri kimi yumşaq güc strategiyalarında mühüm rol oynayır. Dövlətlər beynəlxalq media platformalarını öz milli maraqlarını irəli sürmək, xarici auditoriyaya təsir etmək və beynəlxalq ictimai rəyi formalaşdırmaq üçün aktiv şəkildə istifadə edirlər.

Yumşaq güc termini ilk dəfə amerikalı politoloq Cozef Nay (Joseph Nye) tərəfindən 1990-cı illərdə irəli sürülüb. Nayın fikrincə, yumşaq güc bir dövlətin öz məqsədlərinə çatmaq üçün zor tətbiq etmədən, cəlbedicilik və təsir gücü vasitəsilə digər dövlətlərə təsir etməsi deməkdir. Yumşaq güc üç əsas mənbəyə əsaslanır: mədəniyyət; siyasi dəyərlər və ideologiya; xarici siyasət və diplomatiya.

Mədəniyyət – Dövlətin qlobal miqyasda tanınan və qəbul edilən mədəni dəyərləri, incəsənəti, dili və təhsil imkanlarını əhatə edir. Qlobal güclər əsasən “yaşam tərzi” adı altında öz mədəniyyətlərini təbliğ edir, bununla da milli dəyərləri və tərzləri hədəf almış olurlar. Burada təbii ki, həm da dil faktoru önəmli rol oynayır. “Hansı dildə danıçırsansa, o dildə düşünürsən” - əslində bu distur əsas kimi götürülür.

Siyasi dəyərlər və ideologiya – Demokratiya, insan hüquqları, hüquqi dövlət kimi ideyaların yayılması yolu ilə digər dövlətlərə təsir etmək imkanlarını özündə ehtiva edir. Bu mənada 20-ci əsri mübaliğəsiz “ideologiyalar əsri” adlandırmaq olar. Yeni, hətta bəzən təhlükəli ideyalogiya və cərəyanlar qlobal güclərin ilk növbədə ayrı-ayrı ölkələrdə özlərinə baza yaratmaları üçün geniş fürsətlər yaradır. “5-ci kalonlar” təzyiq və təsir elementi olaraq məhz bu cür formalaşdırılır.

Xarici siyasət və diplomatiya – Sülh və sabitlik mesajları adı ilə ölkələrin daxilində gedən proseslərə müdaxilə etmək, onları ya tam, ya da yarımasılı vəziyyətə salmaq, o cümlədən strateji tərəfdaşlıq adı altında müstəqilliyini dolayısı ilə məhddlaşdırmaq imkanlarını nəzərdə tutur.

Beynəlxalq media isə yumşaq güc strategiyalarının həyata keçirilməsində əsas alətlərdən biridir. Çünki media dövlətin beynəlxalq səviyyədə imicini formalaşdırır, qlobal informasiya məkanında milli maraqları müdafiə edir, xarici auditoriyalara çataraq ictimai rəyi istiqamətləndirir, digər dövlətlərin informasiya məkanına daxil olaraq öz təsirini artırır, müxtəlif geosiyasi məsələlərdə alternativ narrativlər yaradır, qlobal ictimai rəyi yönləndirir, digər dövlətlərin təsirini balanslaşdırır. Məhz sadalanan bu istiqamətlər medianın önəmini xüsusiləndirir və artırır.

Bildiyimiz kimi, beynəlxalq media iki əsas formada mövcuddur:

1. Dövlət nəzarətində olan media – Dövlətlərin rəsmi informasiya siyasətini həyata keçirən media qurumları (məs., RT (Rusiya), CGTN (Çin), BBC World (Böyük Britaniya), France 24 (Fransa)).

2. Müstəqil və ya özəl media – Çox vaxt Qərb dövlətlərinin yumşaq güc strategiyalarının tərkib hissəsi kimi istifadə edilən media qurumları (məs., CNN, The New York Times, Al Jazeera, Deutsche Welle).

Beynəlxalq media ictimai rəyi formalaşdırmaq gücünə malikdir. Bu mənada Qərb ölkələri, xüsusilə ABŞ və Avropa dövlətləri, yumşaq güc siyasətlərində beynəlxalq medianı geniş şəkildə istifadə edirlər. Onların əsas media platformaları dünya ictimai rəyinin formalaşdırılmasında dominant rola malikdir. Müxtəlif ölkələr öz milli maraqlarına uyğun informasiya yaymaq üçün qlobal media platformalarını yönləndirir.

Media dövlətlərin beynəlxalq nüfuzunu artırmağa və xarici siyasət hədəflərini reallaşdırmağa kömək edir.

Xüsusilə ABŞ və Avropa mediası dövlətlərin yumşaq güc siyasətində mühüm alət kimi çıxış edir. Qlobal informasiya məkanında bu media nəhəngləri müxtəlif ölkələrin imicini formalaşdırmaqda və beynəlxalq ictimai rəyi yönləndirməkdə mühüm rol oynayır.

CNN, The New York Times, The Washington Post, Fox News, Bloomberg və Associated Press kimi media nəhəngləri qlobal informasiya məkanında hegemon mövqeyə malikdirlər. Bu media qurumları bir sıra prisipial hallarda ABŞ-ın qlobal siyasətini dəstəkləyən mövqe nümayiş etdirirlər. Məsələn, ABŞ mediası İraq müharibəsi zamanı kütləvi qırğın silahları ilə bağlı dezinformasiyanı yaymaqla ictimai rəyin müharibəyə dəstək verməsinə nail olmuşdur. Eyni zamanda, ABŞ mediası digər dövlətlərdə baş verən hadisələrə selektiv yanaşaraq müəyyən rejimlərin leqitimliyini sual altına qoyur və ya əksinə, dəstəkləyir.

Avropada BBC (Böyük Britaniya), Deutsche Welle (Almaniya), France 24 (Fransa) və The Guardian kimi nüfuzlu media qurumları qlobal informasiya məkanında mühüm rol oynayır. Məsələn, Avropa mediası Brexit prosesi zamanı ictimai rəyi yönləndirmək üçün intensiv informasiya kampaniyaları apardı. Həmçinin Ukrayna müharibəsi, Yaxın Şərqdəki vəziyyət və digər qlobal məsələlərdə Avropa mediası ictimai rəyi daha çox təmsilçisi olduğu tərəfin mövqeyinə görə formalaşdırır. Bəzi hallarda Avropa mediası ABŞ mediası ilə eyni narrativlərə əsaslanır, lakin daha diplomatik üslub seçir.

Bu mənada ABŞ və Qərb media institutlarının informasiya siyasətində ikili standartlar da müşahidə edilir. Məsələn, Qərb ölkələrində baş verən siyasi və iqtisadi böhranlar çox zaman daha yumşaq təqdim edilir, lakin eyni hadisələr digər ölkələrdə baş verdikdə daha tənqidi yanaşılır. Və ya müəyyən informasiyalar yayımlanır, digərləri isə qlobal gündəmdən çıxarılır, hətta bloklanır. Təbii ki, bu kimi hallar beynəlxalq medianın obyektivliyi və etibarlılığı ilə bağlı ciddi suallar yaradır.

Çin və Rusiya kimi dövlətlər də beynəlxalq medianın gücünü anlayaraq öz yumşaq güc strategiyalarında mediadan geniş istifadə edirlər.

CGTN (China Global Television Network) və Xinhua kimi media qurumları Çinin beynəlxalq arenada təsirini artırmaq üçün istifadə olunur. Hər iki media platforması Çin iqtisadiyyatının uğurlarını, texnoloji nailiyyətlərini və modernləşmə prosesini təbliğ edir, Afrika, Asiya və Latın Amerikası ölkələrində Çinin nüfuzunu artırmaq üçün xüsusi proqramlar həyata keçirir, “Bir kəmər, bir yol” təşəbbüsü çərçivəsində media dəstəyini genişləndirir.

RT (Russia Today) və Sputnik kimi media platformaları isə Rusiya siyasətini beynəlxalq auditoriyaya təqdim edir, geosiyasi hadisələrdə qərbə alternativ narrativlər yaradır. Məhz bu platformalar vasitəsi ilə Rusiya Qərb medianın Rusiyaya qarşı neqativ təsirlərinə cavab olaraq informasiya müharibəsi aparır. Qərb ölkələrində baş verən problemlər, sosial gərginliklər və geosiyasi uğursuzluqlar vurğulanır, Rusiya-Ukrayna müharibəsi, Suriya məsələsi və digər qlobal hadisələrdə Rusiya narrativləri ön plana çəkilir.

Beynəlxalq medianın yumşaq güc strategiyalarında istifadəsi isə dezinformasiya və informasiya müharibələri ilə nəticələnir.

Burada qlobal media korporasiyalarının rolunu da xüsusi olaraq vurğulamaq lazımdır. Dünyada media sahəsində əsas təsir gücünə malik olan şirkətlər bir neçə transmilli holdinqə məxsusdur. Bu korporasiyalar qlobal informasiya məkanına nəzarət edərək informasiya axınını yönləndirir və ictimai rəyin formalaşmasına təsir göstərir. Bu qurumlar informasiya bazarına nəzarət etməklə yanaşı, həm də siyasi və iqtisadi maraqlarını qlobal səviyyədə müdafiə edirlər.

Geosiyasi və İqtisadi maraqlar çox zaman informasiyanın necə təqdim olunmasını, bu media qurumlarının informasiya siyasətini müəyyən edir. Bəzi hallarda isə media qurumları böyük şirkətlərin və siyasi güclərin maraqlarına uyğun informasiyalar yayımlayaraq təsir güclərini artırırlar. Məsələn, əczaçılıq şirkətləri reklam gəlirlərinin böyük hissəsini təşkil etdiyi üçün, media səhiyyə böhranlarında bəzi məlumatları manipulyasiya edə bilər. Və ya Ərəb Baharı zamanı CNN, BBC və Al Jazeera vasitəsilə ictimai etirazlar geniş şəkildə işıqlandırıldı və bir çox hökumətlərin süqutunda informasiya müharibəsinin mühüm rolu oldu.

Qlobal media korporasiyaları çox zaman informasiyanı manipulyasiya edərək müəyyən maraqlara uyğun şəkildə də təqdim edirlər. Eyni siyasi hadisə müxtəlif media qurumları tərəfindən tamamilə fərqli kontekstdə təqdim oluna bilər.

Bu mənada beynəlxalq medianın obyektivliyi və qərəzsizliyi məsələsi hələ də mübahisəlidir. İnformasiya müharibələri və dezinformasiya strategiyaları qlobal təhlükəsizliyi təhdid edir. Rəqəmsal texnologiyaların inkişafı ilə birlikdə yeni media platformaları dövlətlər üçün əlavə imkanlar, amma həm də çətinliklər yaradır.

Beynəlxalq media dövlətlərin yumşaq güc strategiyalarında mühüm rol oynayır. Dövlətlər media vasitəsilə öz mədəniyyətlərini, siyasi dəyərlərini və xarici siyasətlərini dünya ictimaiyyətinə təqdim edərək qlobal təsirlərini artırmağa çalışırlar. Lakin informasiya müharibələri və qərəzli xəbərlərin yayılması kimi çağırışlar bu sahənin strateji idarə edilməsini zəruri edir. Bu kontekstdə, beynəlxalq medianın rolu və təsiri gələcəkdə daha da artacaqdır.

Vüqar Zifəroğlu

Cross Media Təhlil Mərkəzinin analitiki