ŞƏT-in son sammiti: Azərbaycan yeni sistemin formalaşmasında aktiv oyunçu rolunu oynayır

ŞƏT-in gündəliyində əslində təkcə üzv ölkələrin maraqları deyil, təkqütblü ABŞ hegemonluğunun süqutu, Çinin çoxqütblü sistem vizyonu, Hindistanın ikili oyunu, Rusiyanın zəifləyən statusu, Azərbaycanın yüksələn strateji çəkisi və Zəngəzur düyününün Avrasiya siyasətindəki taleyüklü əhəmiyyəti əks olunur.

Çinin sammitdə irəli sürdüyü mesajlar əslində sadəcə bir konfrans ritorikası deyil, yeni beynəlxalq düzənin strateji yol xəritəsidir. Si Cinpinin “vahid taleyi paylaşan bəşəriyyət icması” konsepsiyası ilk baxışda ideoloji şüar təsiri bağışlasa da, mahiyyət etibarilə qlobal sistemin gələcək memarlığını müəyyənləşdirən normativ çərçivəyə çevrilməkdədir. Bu çərçivə, klassik Qərb modernizminin “millət-dövlət” və ABŞ-ın hegemonluq modeli üzərində qurduğu unipolyar nizamı aşındıraraq, çoxmərkəzli dünyaya yol açır.

ABŞ hegemonluğu uzun illər “dollar–borc–sanksiya” üçbucağına söykənmişdi. Bu mexanizm beynəlxalq maliyyə institutlarını (BVF, Dünya Bankı), təhlükəsizlik alyanslarını (NATO), həmçinin valyuta bazarını nəzarət alətinə çevirmişdi. Lakin XXI əsrdə bu sistem həm daxili, həm də xarici böhranlarla üzləşdi: dolların süni şəkildə hegemonlaşdırılması, borc piramidasının davamlılığına dair şübhələr və sanksiyaların həddindən artıq istifadəsi Qlobal Cənubda ciddi müqavimət doğurdu.

Çin isə tam fərqli məntiq təklif edir. Onun qlobal yanaşması “əməkdaşlıq–infrastruktur–istehsal–təchizat zəncirləri” üzərində qurulub. “Bir kəmər, bir yol” layihəsi sadəcə nəqliyyat marşrutu deyil, Avrasiyanın yeni iqtisadi damar sistemidir. Rəqəmsal platformalar (Huawei, TikTok, Alibaba) Qərbin informasiya monopoliyasına alternativ şəbəkələr yaradır. Enerji sahəsində isə Çin həm istehlakçı, həm də investor kimi özünü təmin edən yeni mərkəz rolunda çıxış edir.

Çin modelinin fərqli cəhəti ondadır ki, Pekin Qərbi sıradan çıxarmağı deyil, onun hegemonluğunu balanslaşdırmağı hədəfləyir. Yəni Çin “sıfır cəm oyunu”ndan çox, “paralel dünyalar” strategiyasını izləyir: Qərb maliyyə sisteminin yanında Asiya maliyyə bloku; NATO-nun yanında ŞƏT və Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi; Dünya Bankının yanında Asiya İnfrastruktur İnvestisiya Bankı.

Bu, beynəlxalq münasibətlər nəzəriyyəsində “multipolyar simmetriya” adlana bilər – bir qütbün hegemonluğunu dağıtmaq əvəzinə, ona alternativ mərkəzlər yaradılır. Beləliklə, qlobal idarəçilik tək müstəvidən çıxarılaraq paralel strukturlar üzərində çoxqütblü sistemə transformasiya olunur.

Si Cinpinin konsepsiyası sadəcə iqtisadi və geosiyasi deyil, həm də ideoloji mesajdır. ABŞ modeli “liberal demokratiya – bazar iqtisadiyyatı – insan haqları” triadası üzərində qurulmuşdursa, Çin “kollektiv rifah – qarşılıqlı əməkdaşlıq – mədəni müxtəliflik” tezislərini önə çəkir. Burada əsas fərq: Qərb universalizmi bəşəriyyəti “vahid siyasi forma”ya salmaq istəyirdisə, Çin plüralizmi fərqli mədəniyyət və sivilizasiyaların yanaşı mövcudluğunu legitimləşdirir.

Bu yanaşma Fukuyamanın “tarixin sonu” tezisinin iflasını göstərir. Artıq “vahid liberal dünya” yox, çoxsaylı mərkəzləri olan yeni Avrasiya nizamı formalaşır.

Dünya ticarəti dənizdən quru yollara keçir, Avrasiyanın tranzit dəyəri artır, Azərbaycan kimi ölkələr strateji aktora çevrilir. ABŞ hegemonluğu regional güclərin koalisiyaları ilə parçalanır, “orta güclər” (məs: Türkiyə, Azərbaycan, Pakistan) yeni qlobal kombinasiyada əsas fiqur olur. Liberal universalizm tədricən yerini “sivilizasiyalararası plüralizm”ə verir. Yəni “vahid model” yox, “çoxsaylı yollar” diskursu güclənir.

Çinin çoxqütblü nizamın memarlığına çevrilməsi sadəcə regional proses deyil, qlobal miqyasda beynəlxalq münasibətlərin yeni mərhələsidir. ABŞ-ın “borc və sanksiya” modelinə alternativ olaraq Çinin “əməkdaşlıq və şəbəkə” modeli beynəlxalq sistemin gələcək strukturunu müəyyənləşdirir. Bu, artıq nəzəriyyə yox, real faktordur: Avrasiyada formalaşan yeni güc mərkəzləri qlobal siyasətin oyun qaydalarını dəyişir.

Hindistanın ŞƏT-dəki davranışı, əslində, Avrasiyanın geosiyasi dinamikasının ən maraqlı paradokslarından biridir. Yeni Dehli formal olaraq Çinlə eyni təşkilatda yer alır, lakin hər addımında Pekinin təsirini balanslamaq üçün manevrlər edir. Azərbaycanın tam üzvlüyünə qoyulan veto bu balans siyasətinin bariz nümunəsidir.

Hindistanın bu mövqeyi yalnız Ermənistanla tarixi yaxınlıq və ya Qarabağ məsələsində Bakıya qarşı simpatiya ilə izah edilə bilməz. Burada daha fundamental geosiyasi məntiq var: Çin–Pakistan–Türkiyə–Azərbaycan xətti Avrasiyada yeni bir güc qovşağı yaradır. Bu qovşağın ŞƏT çərçivəsində legitimləşməsi isə Çinin strateji mövqelərini möhkəmləndirəcəkdi. Deməli, Hindistan vetosu ilə sadəcə Bakını deyil, Pekini hədəfləyir.

Veto qərarı ilk baxışda Azərbaycanın maraqlarına zidd görünə bilər. Amma əslində, bu Azərbaycanın zəifliyindən doğmur – tam əksinə, onun strateji dəyərinin təsdiqidir. Çünki əgər Azərbaycan regional tranzit və enerji mərkəzi olmasaydı, Hindistan belə riskli addıma getməzdi. Yeni Dehli Azərbaycanın ŞƏT-ə daxil olmasının balansı Çinin xeyrinə dəyişəcəyini yaxşı dərk edir.

Hindistan özünü Asiyanın gələcək güc mərkəzlərindən biri kimi görür. ABŞ və Qərblə strateji əməkdaşlıq edərək “demokratik Hind-Sakit okean” blokunun mühüm oyunçusu kimi çıxış edir, eyni zamanda ŞƏT və BRİKS-də iştirak etməklə Avrasiya platformalarında da mövcudluğunu qoruyur. Bu, ikili – hətta üçqat oyun strategiyasıdır:

• ABŞ-la ittifaq, Çinə qarşı balans;

• ŞƏT-də iştirak, amma Çinin dominantlığını əngəlləmə;

• Regiondakı kommunikasiya dəhlizlərinə təsir göstərərək geoiqtisadi üstünlük qazanmaq.

Azərbaycan məsələsi burada mühüm dönüş nöqtəsidir. Bakı sadəcə bir dövlət deyil, Avrasiyanın tranzit və enerji arteriyalarının düyün nöqtəsidir. Zəngəzur dəhlizi, Orta Dəhliz, “Bir kəmər, bir yol” layihəsi – bunların hamısı Azərbaycanın coğrafiyasından keçir. Buna görə də Azərbaycanın üzvlüyü ŞƏT-in strateji dərinliyini Çinin xeyrinə genişləndirəcəkdi. Hindistan isə vetosu ilə bu prosesin qarşısını almağa çalışır. Bu isə göstərir ki, Azərbaycan artıq təkcə Cənubi Qafqazın deyil, qlobal geosiyasi balansların formalaşmasında “açar ölkə”dir.

Sammitdə Moskvanın zəif görünməsi təkcə texniki və ya protokol məsələsi deyil; bu, Rusiya gücünün transformasiyasının geosiyasi simvoludur. Əgər 2000-ci illərin əvvəllərində Rusiya həm postsovet məkanında, həm də qlobal arenada "təhlükəsizlik zəmanətçisi" rolunu öz üzərinə götürmüşdüsə, indi o, həm iqtisadi, həm də institusional baxımdan Pekin və Dehlinin qərarlarına uyğunlaşmaq məcburiyyətindədir.

ABŞ-ın zəifləyən hegemonluğu fonunda Rusiya bu boşluğu doldura bilmir, əksinə özü də zəif oyunçuya çevrilir.

– Çin və Hindistan yeni regional balansın mərkəzindədir; Rusiya isə artıq yalnız bu balansın “daxili elementlərindən biri” kimi çıxış edir.

Azərbaycan və Ermənistan məsələsində Moskvanın deyil, Pekin–Dehli oxunun söz sahibi olması Cənubi Qafqazın artıq postsovet dairəsindən qopduğunu göstərir.

– Orta Asiyada da eyni proses müşahidə olunur: Qazaxıstan, Özbəkistan və Türkmənistan daha çox Çin kapitalına, Hindistan bazarına və Türkiyə ilə əməkdaşlığa yönəlir.

Moskva üçün ən rasional çıxış yolu Türkiyə–Azərbaycan tandeminə uyğunlaşmaqdır. Çünki bu tandem həm enerji dəhlizlərinə, həm də Qafqaz–Orta Asiya logistikasına nəzarət edir. Əgər Rusiya bu tandemdən kənarda qalsa, Cənubi Qafqazdakı təsir imkanlarını tam itirəcək.

Rusiya artıq təkbaşına qütb ola bilmir; o, ya Çin orbitində “junior partner”, ya da regional güclərlə koalisiya içində “balans elementi” roluna sıxışır. Bu, SSRİ-dən miras qalan “supergüc statusu”nun tarixi sonunu ifadə edir. Rusiyanın kiçildilmiş statusu həm onun zəifləməsinin, həm də qlobal güc mərkəzlərinin yenidən qurulmasının göstəricisidir. Əgər Moskva yeni geosiyasi reallığa adaptasiya olmazsa, “avtonom qütb” olmaq iddiasını tamamilə itirəcək.

Azərbaycanın sammitdəki mövqeyi artıq yalnız regional önəmi ilə ölçülmür; Bakı Avrasiyanın geosiyasi və iqtisadi xəritəsində real oyunçu kimi tanınır. İlham Əliyevin Si Cinpin tərəfindən xüsusi statusla qarşılanması bu tendensiyanı açıq göstərir – Çin Azərbaycanı “məntiqi tərəfdaş” və Orta Dəhlizin strateji qapısı kimi qəbul edir.

Zəngəzur sadəcə Azərbaycan–Ermənistan sərhədindən keçən yol deyil; bu, Avrasiya dəhlizlərinin əsas bağlantı nöqtəsidir. Çin üçün bu, “Bir kəmər, bir yol” layihəsinin Orta Dəhlizdə uğurla inkişaf etdirilməsi üçün strateji açardır. Enerji, logistika və ticarət axınları Bakıdan keçərək həm Çin, həm də Avropa bazarlarına bağlanır.

Hindistanın veto mövqeyi Azərbaycanın strateji yüksəlişini məhdudlaşdırmaq üçün taktiki addımdır. Dehli, Çinin dominantlığını balanslamaq, Avrasiya dəhlizlərində alternativ güc nümayiş etdirmək niyyətindədir. Lakin bu veto qısamüddətli taktiki manevr kimi qiymətləndirilməlidir; çünki Azərbaycan olmadan bu dəhlizlər tam funksional işləyə bilməz.

Azərbaycanın rolu həm Çin, həm Rusiya, həm də Hindistan üçün balans faktorudur. Bakı yalnız iştirakçı deyil, həm də oyun dəyişdirən aktordur: hər bir böyük güc Azərbaycanın mövqeyini nəzərə almadan regiondakı strateji maraqlarını həyata keçirə bilməz. Bu, Avrasiyada yeni güc mərkəzlərinin formalaşmasını sürətləndirir və çoxqütblü sistemin qabarıq simvoluna çevrilir.

Zəngəzur və Azərbaycan faktoru Avrasiyanın enerji, logistika və ticarət xəritəsində təkrarolunmaz strateji kapitaldır. Çin və Türkiyənin bu düyünə diqqəti, Hindistanın veto siyasəti və Rusiyanın nisbi geri çəkilişi göstərir ki, Avrasiya artıq yeni oyunçuların dominantlığı ilə formalaşan çoxqütblü nizamın laboratoriyasına çevrilir.

Ermənistan ŞƏT sammitində “kənar” iştirakçı statusu ilə diqqət çəkir, bu isə onun Avrasiyada özünü təsdiqləmə imkanlarının məhdud olduğunu göstərir. İrəvanın təşkilata qəbul edilməməsi bir neçə faktordan qaynaqlanır:

Ermənistanın daxili siyasi vəziyyəti hələ də qeyri-sabitdir. Stabil idarəetmə və uzunmüddətli strateji planlama qabiliyyəti olmadan İrəvan ŞƏT kimi qlobal və regional platformalarda təsirli iştirak edə bilmir. Çin və Hindistan üçün Ermənistanın üzvlüyü yalnız riskli faktor kimi qiymətləndirilir, çünki təşkilat daxilində qərarların səmərəli və proqnozlaşdırıla bilən formada alınması vacibdir.

Azərbaycan artıq Zəngəzur dəhlizi və digər Avrasiya tranzit marşrutlarında strateji açar rolunu oynayır. Bu isə İrəvanın mövqeyini məhdudlaşdırır: Ermənistanın ŞƏT-ə inteqrasiyası, Bakının dəhlizlərdəki dominantlığını nəzərə almadan mümkün deyil. Yəni İrəvan faktiki olaraq Avrasiyada geoiqtisadi oyunların Bakının əlində olduğunu qəbul etməlidir.

Ermənistanın üzvlüyü yalnız Bakı–Ankara ilə razılaşma şərtilə mümkündür. Bu isə İrəvan üçün məcburi geosiyasi kompromis deməkdir: onun strateji seçimləri artıq Avrasiya səhnəsində “xarici koordinatlar”la müəyyən olunur.

Ermənistanın dilemması regionda yeni çoxqütblü güc mərkəzlərinin yaranmasının bir göstəricisidir. Bakı Zəngəzur üstünlüyü ilə, Çin və Hindistanın geosiyasi planları fonunda, İrəvan öz siyasətini yalnız məhdud çərçivədə formalaşdıra bilər. Bu, həm də göstərir ki, Avrasiya nizamı artıq təkcə ənənəvi güc balanslarına əsaslanmır, həm də strateji tranzit mərkəzlərinin və diplomatik çevikliyin rolunu artırır.

ŞƏT-in indiki inkişaf mərhələsi artıq sadəcə təşkilati genişlənmə deyil; bu, Avrasiyada çoxqütblü sistemin canlı laboratoriyasıdır. Çin–Türkiyə–Azərbaycan–Pakistan xətti yalnız iqtisadi blok deyil, həm də təhlükəsizlik, ideoloji və mədəni nüfuz platforması kimi çıxış edir.

Çin artıq regional rolunu aşaraq qlobal arxitekturanın memarı kimi davranır. “Bir kəmər, bir yol” təşəbbüsü, enerji və logistika dəhlizləri, rəqəmsal platformalar – bütün bunlar Pekinin Avrasiya xəritəsində yeni nüfuz mərkəzləri yaratmaq strategiyasının tərkib hissəsidir. ABŞ hegemonluğunun “dollar-borc-sanksiya” üçbucağına qarşı Çin əməkdaşlıq, real sektor və təchizat zəncirləri konsepsiyası ilə çıxış edir.

Türkiyə–Azərbaycan bloku isə Avrasiyanın yeni təhlükəsizlik və nəqliyyat dəhlizlərində “kilid daş” rolunu oynayır. Azərbaycanın Zəngəzur dəhlizi və Bakı–Tbilisi–Ceyhan, Bakı–Tbilisi–Qars kimi tranzit xətləri bu yeni güc mərkəzinin möhkəmliyini təmin edir. Bu tandem həm Çinin qlobal planlarını dəstəkləyir, həm də regional balansı qoruyur.

Pakistan isə strateji olaraq həm Çinlə yaxınlıq, həm də Hindistanla rəqabət kontekstində bu blokun tamhüquqlu üzvüdür. Bu xətt Cənubi və Mərkəzi Asiyada Qərbin təsirini balanslayır, eyni zamanda regional güc oyunlarını Çin–Hindistan–Pakistan üçbucağı çərçivəsində tənzimləyir.

Azərbaycan bu xəritədə sadəcə iştirakçı deyil, “kilid aktor”dur. Onun üzvlüyü və strateji mövqeyi blokun effektivliyini artırır, blokun iqtisadi, təhlükəsizlik və tranzit imkanlarını maksimum dərəcədə işlətməyə imkan verir. Hindistanın vetosu isə qısamüddətli taktiki maneədir; uzunmüddətli perspektivdə blokun gücü və Azərbaycanın rolu daha da möhkəmlənəcək.

Asiyada yeni güc mərkəzlərinin yaranması göstərir ki, Avrasiya artıq ABŞ hegemonluğunun təsiri altında olan təkqütblü sahə deyil. Yeni bloklar, regional inteqrasiya və tranzit dəhlizlər vasitəsilə formalaşan çoxmərkəzli sistem Qərbin dominantlığını tədricən arxa plana keçirir. Azərbaycan isə bu sistemin mərkəzində, geoiqtisadi və geosiyasi düyün nöqtəsi kimi dayanır.

Azərbaycanın ŞƏT-də üzvlüyünün hələ bloklanması heç də zəiflik əlaməti deyil. Əksinə, bu, Bakının geosiyasi çəkisinin böyüklüyünü açıq göstərir. İki böyük oyunçu – Hindistan və Rusiya – Azərbaycanın daxil olmasını əngəlləmək üçün arxada əməkdaşlıq etmək məcburiyyətində qaldılar. Bu, kiçik dövlət obrazını pozur; Azərbaycan artıq yalnız regional deyil, qlobal güc oyunçularının hərəkətini təyin edə bilən strateji aktora çevrilib.

Çoxvektorlu diplomatiya burada açar rol oynayır. Bakı eyni zamanda Çinlə, Türkiyə ilə və Qərb dövlətləri ilə tarazlıq yaratmaqla Avrasiyanın geosiyasi mənzərəsində stabilliyi təmin edir. Bu balans yalnız siyasi üstünlük deyil, həm də iqtisadi və tranzit imkanlarının maksimum səmərəli istifadəsini təmin edən güc mərkəzi roludur.

Bu vəziyyət Azərbaycanın təkcə mövcud gücünü deyil, həm də gələcəkdə Avrasiyada yeni güc mərkəzlərinin formalaşmasında əsas oyunçu olacağını göstərir. Hindistanın veto taktiki manevri, Rusiyanın arxa planda iştirak etməsi və Çinin açıq dəstəyi – bütün bunlar Azərbaycanın strateji əhəmiyyətini daha da artırır.

Bu kontekstdə Zbiqnev Bjezinskinin məşhur tezisi – “Avrasiyaya nəzarət dünyaya nəzarət deməkdir” – Azərbaycan üçün yenidən aktual olur. Bakı həm Avrasiyanın yeni güc mərkəzinin kilid aktoru, həm də çoxvektorlu diplomatiya vasitəsilə qlobal balansın formalaşdırılmasında əvəzsiz vasitəçidir. Tiencin sammiti göstərdi ki, yeni dünya düzəni artıq təkqütblü hegemonluq deyil, çoxmərkəzli və dinamik sistemdir, və Azərbaycan bu sistemin formalaşmasında aktiv oyunçu rolunu oynayır.