Siyasi

20 yanvar hadisəsinə beynəlxalq hüquq aspektindən baxış

20 yanvar 1990-cı il tarixində Sovet İttifaqının rəhbəri M. Qorbaçovun rəhbərliyi altında Azərbaycan SSR ərazisində baş verən hadisə, çoxsaylı vətəndaşların öldürülməsi, xəsarət alması və təhqir edilməsi ilə nəticələndi. Bu hadisə, dövlətlərin öz vətəndaşlarına qarşı beynəlxalq hüquq normalarına zidd hərəkətlərini əks etdirir.
20 yanvar faciəsi zamanı Azərbaycanda hüquqların pozulması, beynəlxalq hüquq normalarına və humanitar prinsiplərə zidd olan çoxsaylı hadisələri əhatə edir. Beynəlxalq hüquqa əsasən, hər bir insanın həyat hüququ toxunulmazdır. 20 yanvar hadisələrində, Sovet ordusunun güc tətbiq etməsi nəticəsində yüzlərlə dinc Azərbaycan vətəndaşı həyatını itirdi. Bu, həm İnsan Hüquqları Bəyannaməsinin 3-cü maddəsinə, həm də Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasının 2-ci maddəsinə zidd olan bir hərəkət idi. İnsanların həyatına qarşı bu cür müdaxilələr beynəlxalq hüquqda ciddi pozuntu hesab olunur.
İnsan hüquqları sahəsindəki beynəlxalq sənədlər, hər bir şəxsə öz şəxsiyyətinə toxunulmazlıq hüququnu təmin edir. 20 yanvar günü Sovet qüvvələri, insanların şəxsi azadlıqlarına müdaxilə etmiş, dinc əhalini həbslərə, işgəncələrə və zorakılığa məruz qoymuşdur. Həbs edilən şəxslər qeyri-qanuni olaraq saxlanılıb və onların hüquqları pozulub. Bu, həmçinin Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnsan Hüquqları üzrə Ümumi Bəyannaməsinin və digər beynəlxalq müqavilələrin pozulması deməkdir.
20 yanvar hadisələri zamanı, Sovet hakimiyyəti Azərbaycan xalqının öz müstəqillik haqqını ifadə etməsini istəmir və buna qarşı güc tətbiq edirdi. Bu, İnsan Hüquqları Bəyannaməsinin 19-cu maddəsi ilə nəzərdə tutulan ifadə azadlığının pozulmasıdır. İnsanlar dinc yolla öz fikirlərini ifadə etməyə çalışarkən, onlara qarşı sərt repressiyalar tətbiq edilmişdir.
Beynəlxalq hüquqda, dövlətlər mülki vətəndaşları qorumaqla məsuliyyət daşıyırlar. 20 yanvar faciəsində, Sovet ordusunun silahsız mülki insanlara qarşı tətbiq etdiyi zorakılıq, mülki əhalinin qorunma hüququnun ciddi şəkildə pozulmasıdır. Bu, həmçinin Cenevrə Konvensiyalarının mülki şəxslərə qarşı zorakılığın qadağan edilməsi prinsipi ilə də ziddiyyət təşkil edir.
Beynəlxalq hüquqda hər bir insanın təhlükəsizliyini təmin etmək və zorakılıqdan uzaq yaşamaq hüququ vardır. 20 yanvar hadisələrində baş verən hərbi müdaxilə, insanların təhlükəsizliyini təmin etmək əvəzinə, onların həyatını risk altına almışdır. Bu da beynəlxalq hüquq pozuntusu sayılır, çünki silahsız dinc əhali böyük bir təhlükə altına alınmışdır.
Sovet İttifaqı tərəfindən 20 yanvar hadisələrində istifadə edilən güc, beynəlxalq hüququn tətbiq etdiyi sərhədləri aşmış, mülki şəxslərə qarşı qeyri-adi və həddindən artıq zorakılıq tətbiq olunmuşdur. Mülki əhali heç bir hərbi məqsəd güdmədiyi halda, onların öldürülməsi və yaralanması beynəlxalq hüquqa zidd olan hərəkətlərdir. Bütün bu hüquq pozuntuları, 20 yanvar faciəsinin beynəlxalq hüquq baxımından necə ciddi bir hadisə olduğunu göstərir. Sovet İttifaqı və onun rəhbərliyi bu hadisə zamanı bir çox beynəlxalq hüquq prinsiplərini pozmuş və bunun nəticəsində Azərbaycanda çoxsaylı insan hüquqları pozuntuları baş vermişdir.
Dövlətin müstəqillik haqqı beynəlxalq hüquqda çox mühüm və fundamental bir prinsipdir. Bu prinsip, hər bir xalqın və dövlətin öz gələcəyini müəyyən etmək, öz siyasi, iqtisadi və hüquqi sistemini qurmaq hüququna malik olduğunu bildirir. SSRİ konstitusiyasında da SSRİ-yə daxil olan respublikaların formal da olsa müstəqil olmaq və SSRİ-dən ayrılmaq hüququ tanınırdı. Bu baxımdan, 20 yanvar faciəsi həm də SSRİ rəhbərliyi tərəfindən SSRİ konstitusiyasının pozulması idi.
Beynəlxalq hüquq, xalqların öz müqəddəratını təyin etmə hüququnu təsdiqləyir. Bu, BMT Nizamnaməsinin 1-ci maddəsində və Beynəlxalq İqtisadi, Sosial və Mədəni Hüquqlar Paktının 1-ci maddəsində öz əksini tapmışdır. Bu hüquq, hər bir xalqın öz siyasi statusunu müəyyən etmək və müstəqil dövlət yaratmaq hüququnu özündə cəmləyir. Bu, hər bir xalqın öz gələcəyini müəyyən etmək və siyasi müstəqilliyini əldə etmək hüququna malik olmasını bildirir. Dövlətlərin öz müstəqilliklərini qoruması, xarici təzyiqlərə və zorakılıqlara qarşı mübarizə aparması beynəlxalq hüquqda təmin olunan bir hüquqdur.
Azərbaycan, Sovet İttifaqının tərkibində olduğu dövrdə, müstəqillik uğrunda mübarizə aparırdı. 1980-ci illərin sonlarına doğru, Sovet İttifaqının çökməsi ilə əlaqədar olaraq Azərbaycan xalqı, müstəqil bir dövlət olmaq istəyini daha da möhkəmləndirirdi. Bu dövrdə, Azərbaycanın müstəqillik arzusu və bu istiqamətdə atılan addımlar, 20 yanvar faciəsinin bir səbəbi olaraq ortaya çıxmışdır.
20 yanvar faciəsi 1990-cı ildə baş vermişdir və bu, Azərbaycan xalqının müstəqillik uğrunda apardığı mübarizənin simvolik anlarından biridir. O dövrdə Sovet İttifaqı, Azərbaycanda müstəqillik istəyini boğmağa çalışmış, buna qarşı güc tətbiq etmişdir. Bu güc tətbiqi, beynəlxalq hüquq baxımından xalqların öz müqəddəratını təyin etmə hüququnun pozulması demək idi.
Beynəlxalq hüquq, xalqların müstəqillik haqqını qorumaq məqsədilə bir sıra prinsipləri özündə cəmləyir. Beynəlxalq hüquq, inkişaf etməkdə olan dövlətlərin müstəqillik haqqına hörmətlə yanaşılmasını və hər hansı bir xarici müdaxilənin qarşısını almağı tələb edir.: 20 yanvar hadisəsi, Azərbaycanın müstəqilliyinə qarşı Sovet İttifaqı tərəfindən göstərilən müdaxilənin bir nümunəsidir. Bu hadisə, beynəlxalq hüquq baxımından, Azərbaycanın müstəqillik haqqına qarşı bir təcavüz və zorakılıq kimi qiymətləndirilə bilər.
20 yanvar hadisələrindən sonra, Azərbaycanın müstəqillik uğrunda mübarizəsi daha da gücləndi və 1991-ci ildə müstəqillik elan edildi. Beynəlxalq aləm, Azərbaycanın müstəqillik haqqını tanıdı və bunun nəticəsi olaraq, Azərbaycan bir müstəqil dövlət kimi dünya xəritəsində yerini aldı.
Beynəlxalq hüquqda dövlətin müstəqillik haqqı, yalnız onun daxili məsələlərinə müdaxilə etməmək hüququnu deyil, həmçinin digər dövlətlərin onun müstəqil və suverenliyini tanımasını da tələb edir. 1991-ci ildə Azərbaycan müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra, beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən Azərbaycan müstəqil bir dövlət kimi tanındı.
Azərbaycanın müstəqilliyi beynəlxalq hüquqda, o cümlədən BMT-nın üzvü kimi tanınması, bu dövlətin suverenliyini və müstəqillik hüququnu təsdiqlədi. 20 yanvar faciəsi, Azərbaycanın müstəqilliyə doğru irəliləyən yolunda bir mərhələ idi və bu hadisə, Azərbaycanın hüquqi və siyasi müstəqilliyini təmin etmək üçün mübarizənin bir hissəsi kimi qalır.
20 yanvar faciəsi, beynəlxalq hüquq çərçivəsində ciddi hüquqi məsuliyyət məsələlərini gündəmə gətirir. Bu faciə, Sovet İttifaqının rəhbərliyi və hərbi qüvvələrinin mülki əhaliyə qarşı tətbiq etdiyi zorakılıqla əlaqədar olaraq bir neçə hüquqi məsuliyyətin ortaya çıxmasına səbəb olmuşdur.
Beynəlxalq hüquq, dövlətlərin beynəlxalq müstəvidə öz vətəndaşlarının hüquqlarını qorumaq və beynəlxalq normalara uyğun davranmaq öhdəliyini qoyur. 20 yanvar faciəsi zamanı, Sovet İttifaqı Azərbaycan xalqına qarşı ciddi hüquq pozuntuları törətmişdir. Bu hadisə, Sovet rəhbərliyinin mülki vətəndaşlara qarşı beynəlxalq hüquq normalarına zidd hərəkət etməsi ilə əlaqədar olaraq həmin dövlətin beynəlxalq məsuliyyətini ortaya qoyur. Beynəlxalq hüquqda, bir dövlətin öz ərazisində törədilən qanunsuz hərəkətlərə görə məsuliyyət daşımaması prinsipi yoxdur. Sovet İttifaqı, mülki əhaliyə qarşı zorakılıq tətbiq edərək, beynəlxalq hüququ pozmuşdur. Bu cür hərəkətlər, dövlətin beynəlxalq öhdəliklərinə zidd idi və dövlətin beynəlxalq aləmdə məsuliyyətini tələb edirdi.
Beynəlxalq hüquqda, xüsusilə BMT-nın İnsan Hüquqları Bəyannaməsi və Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyası kimi sənədlər, dövlətlərə insan hüquqlarını təmin etmək öhdəliyi verir. Sovet İttifaqının Azərbaycan xalqına qarşı törətdiyi hərəkətlər, həyat hüququ, şəxsi toxunulmazlıq, ifadə azadlığı və digər hüquqları pozmuşdur. Bu pozuntular, həmin dövrdə beynəlxalq məhkəmələrə və insan hüquqları komitələrinə müraciət edilməsi məsələsini gündəmə gətirirdi.
20 yanvar faciəsi, Sovet İttifaqı tərəfindən həyata keçirilən hərbi əməliyyatlar çərçivəsində baş vermişdir. Beynəlxalq humanitar hüquq, xüsusilə Cenevrə Konvensiyaları və Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinin Roma Statutu, mülki şəxslərə qarşı zorakılığın və müharibə cinayətlərinin qadağan edildiyini bildirir. Sovet qoşunlarının dinc əhaliyə qarşı tətbiq etdiyi zorakılıq, beynəlxalq humanitar hüququn və müharibə cinayətlərinə dair prinsiplərin pozulmasıdır. Bu, hərbi cinayətlərin və müharibə cinayətlərinin məsuliyyətini ortaya qoyur və cinayətkarların beynəlxalq məhkəmələrə təqdim edilməsi məsələsini gündəmə gətirir.
Beynəlxalq hüquqda yalnız dövlətlərin deyil, həm də fərdi şəxslərin məsuliyyəti mövcuddur. 20 yanvar faciəsində, həmin dövrün Sovet rəhbərliyi və hərbi komandanlıq məsuliyyət daşıyırdı. Müharibə cinayətləri, insanlıq əleyhinə cinayətlər və digər beynəlxalq hüquq pozuntuları, həmin dövrün siyasi və hərbi rəhbərlərinin fərdi məsuliyyətini doğura bilərdi. Sovet rəhbərliyinin bu faciə ilə əlaqədar fərdi məsuliyyət daşıması, beynəlxalq hüquq prinsiplərinə uyğun olaraq mümkün idi.
20 yanvar faciəsinin nəticələri, yalnız hüquqi məsuliyyət məsələləri ilə bağlı deyil, həm də təzminat və ədalət məsələlərini də gündəmə gətirir. İnsanların hüquqları pozulduğu üçün bu faciədə iştirak edən şəxslər və dövlət, zərərçəkmişlərə qarşı təzminat ödənişi ilə məsuliyyət daşımalıdırlar. Beynəlxalq hüquq, mülki şəxslərin hüquqlarını pozan dövlət və fərdlərin zərərçəkənlərə təzminat ödəməsini tələb edir. Azərbaycan hökuməti və zərərçəkənlər bu faciə ilə bağlı hüquqi təzminat tələb edərək, beynəlxalq instansiyalarda məsələni qaldıra bilərdilər.
20 yanvar faciəsi, beynəlxalq məhkəmələrdə müzakirə edilə biləcək bir hadisədir. Bu cür hüquq pozuntuları, beynəlxalq məhkəmələrdə – məsələn, Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsi və ya Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi – müzakirə edilə bilərdi. Hərbi cinayətlərə, insanlıq əleyhinə cinayətlərə dair mühakimələr və məsuliyyətlərin müəyyən edilməsi, beynəlxalq hüququn prinsip və qaydalarına uyğun olaraq həyata keçirilə bilərdi.
M. Qorbaçov SSRİ-ni dağıtdığı üçün, Nobel Sülh Mükafatını aldı. Lakin, Sovet İttifaqının dağılmasında və postsovet respublikalarının müstəqillik əldə etməsində, Qorbaçovun rəhbərlik etdiyi Sovet rejiminin Azərbaycanın ərazi bütövlüyü və müstəqillik hüququna qarşı həyata keçirdiyi təzyiqlər və zorakılıqlar unudulmazdır. 20 yanvar faciəsi, Sovet ordusunun Azərbaycanın müstəqillik istəyinə qarşı zorakılıq tətbiq etdiyi bir hadisə idi. Buna baxmayaraq, M. Qorbaçov beynəlxalq cəmiyyətdə mükafatlandırıldı. Bu hadisələrdən sonra, beynəlxalq hüququn və ədalətin tam şəkildə tətbiq olunmaması açıq bir məsələ olaraq qalır.
Beynəlxalq hüquq bəzən siyasi və iqtisadi maraqlarına görə tətbiq edilir. Bir tərəfdən, müstəqillik hüququnu pozan vətəndaşlara qarşı ciddi sanksiyalar tətbiq olunsa da, digər tərəfdən, münaqişələrin digər tərəfləri və ya işğalçı dövlətlər çox zaman cəzalandırılmır. Bu, beynəlxalq hüququn qeyri-bərabər tətbiqinin və ikili standartların bir göstəricisidir. Beynəlxalq hüquq sisteminin, xüsusən də müharibə cinayətləri və insanlıq əleyhinə cinayətlərə dair qeyri-kafi müdaxiləsi, çox vaxt hadisələrin üzərində ciddi hüquqi müstəqilliyi təmin etmir. Məsələn, Xocalı soyqırımı və digər oxşar faciələrə beynəlxalq məhkəmələr tərəfindən ciddi hüquqi tədbir görülmədi.
Beynəlxalq hüquq, ədalət və insan hüquqları məsələləri, bir çox hallarda siyasi, iqtisadi və geosiyasi maraqların təsiri altında qalmışdır. 20 yanvar faciəsi, Xocalı soyqırımı və digər bu kimi hadisələr, beynəlxalq hüququn və ədalətin tətbiqindəki ciddi boşluqları və ikili standartları ortaya qoyur. Bu, beynəlxalq hüququn tətbiqindəki zəiflikləri və güclü dövlətlərin maraqları ilə uzlaşan qeyri-ədalətli qərarları göstərir. Bu faciələrdən sonra beynəlxalq hüququn və ədalətin tətbiq olunmaması, Azərbaycanın və digər xalqların müstəqillik və hüquqlarının qorunmasında böyük bir problem kimi qalır.
20 yanvar faciəsini törədənlərə qarşı hüquqi məsuliyyətin təmin edilməsi, həmçinin bu cür cinayətlərin təkrarlanmaması üçün çox vacibdir. Azərbaycanın 20 yanvar cinayətkarlarını cəzalandırmaq məqsədilə atacağı addımlar beynəlxalq hüquq və dövlətin daxili siyasəti ilə bağlı bir çox mürəkkəb məsələləri əhatə edir.
Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi (BŞM), insanlıq əleyhinə cinayətlər, müharibə cinayətləri, soyqırımı və s. ilə bağlı beynəlxalq səviyyədə məsuliyyətin təmini üçün mövcud olan əsas beynəlxalq qurumdur. 20 yanvar faciəsi, xüsusilə Sovet ordusunun Azərbaycan xalqına qarşı güc tətbiq etməsi və çox sayda mülki şəxsin qətlə yetirilməsi ilə əlaqəli olduğuna görə, bu faciənin beynəlxalq səviyyədə cinayət kimi qiymətləndirilməsi mümkündür. Azərbaycan, Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinə müraciət edərək, 20 yanvar faciəsini təşkil edən və törədən şəxslərin cinayət məsuliyyətinə cəlb edilməsi üçün hüquqi prosedurları başlada bilər. Bu, həmin dövrdəki müvafiq şəxslərin, xüsusilə Sovet rəhbərliyinin, məsuliyyətə cəlb olunmasını təmin edə bilər. Azərbaycanın bu istiqamətdə başlattığı hüquqi prosedurlara BMT və digər beynəlxalq təşkilatların dəstək verməsi, həmçinin bu faciənin soyqırımı və insanlıq əleyhinə cinayət kimi tanınması üçün səy göstərməsi çox vacibdir.
Ermənistan və Rusiya, Sovet İttifaqının bir hissəsi olaraq, 20 yanvar faciəsinin təşkilində iştirak etmişlər. Azərbaycanın diplomatik kanallar vasitəsilə, bu faciənin törədilməsində iştirak edən ölkələri və şəxsləri məsuliyyətə cəlb etmək üçün təzyiq göstərə bilər. Azərbaycan, Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsinə müraciət edərək, 20 yanvar faciəsi ilə əlaqədar olaraq beynəlxalq hüquq pozuntularına dair iş qaldıra bilər. Bu, həmçinin Azərbaycanın ərazi bütövlüyü və suverenliyinin pozulmasına dair iddiaları da əhatə edə bilər. 20 yanvar faciəsinin törədilməsində Sovet rəhbərliyinin, xüsusilə M. Qorbaçovun və onun ətrafının (xüsusilə, erməni əsilli) rolunun araşdırılması və bu şəxslərin cəzalandırılması məqsədilə beynəlxalq hüquq və məhkəmələrə müraciət etmək mümkündür (baxmayaraq ki, həmin şəxslərin çoxu artıq dünyada yoxdur). Beynəlxalq hüquq və hüquqi məsuliyyətin təmin olunmasının çətin olduğu hallarda, tarixən ədalətin təmin edilməsi və faciənin dünyaya tanıdılması çox önəmlidir. Azərbaycanın diplomatik təmsilçiləri, beynəlxalq təşkilatlarda 20 yanvar faciəsini soyqırımı və insanlıq əleyhinə cinayət kimi tanıdaraq bu hadisəni dünyaya daha geniş şəkildə təqdim edə bilərlər.
Azərbaycan, 20 yanvar cinayətkarlarını cəzalandırmaq məqsədilə hüquqi, diplomatik və sosial müstəvidə bir çox addımlar ata bilər. Bu addımlar beynəlxalq hüquq müstəvisində, həmçinin dövlətin daxili siyasətində ciddi hüquqi və strateji səy tələb edir. Azərbaycanın məqsədi yalnız 20 yanvar faciəsinin cəzalandırılmasını deyil, həm də gələcəkdə bənzər hadisələrin təkrarlanmasının qarşısını almaqdır. Çünki bu gün Kreml, özünü SSRİ-nin varisi hesab edir və onun bərpa olunmasını bəyan edir.
Rauf Məmmədov
Cross Media Təhlil Mərkəzinin analitiki, fəlsəfə doktoru