Cənubi Qafqazda Azərbaycan aparıcı iqtisadiyyatdır, hərbi gücdür və dövlətdir

Prezident İlham Əliyevin Zəngəzur və Qərbi Azərbaycana dair verdiyi bu mesajlar, Azərbaycanın həm daxili siyasətini, həm də beynəlxalq müstəvidəki geosiyasi mövqeyini əks etdirən mühüm bir çıxışdır. O, Zəngəzur məsələsini həm tarixi, həm də gələcək baxımından geniş şəkildə şərh edərək, Azərbaycanın mövqeyini aydın şəkildə ortaya qoymuşdur. Zəngəzur dəhlizinin açılması, qərbi azərbaycanlıların qayıtması, regionun bərpası və Azərbaycanın Cənubi Qafqazdakı aparıcı rolu məsələlərində ölkənin məqsəd və planlarını vurğulayıb. Prezident İlham Əliyevin Zəngəzur məsələsi ilə bağlı çıxışında verdiyi əsas mesajları aşağıdakı kimi sıralamaq mümkündür:

1. Zəngəzurda azərbaycanlıların tarixi mövcudluğu, əksəriyyət təşkil etməsi və deportasiyası, qərbi azərbaycanlıların torpaqlarına qayıdışı.

Prezident, Zəngəzurda azərbaycanlıların əksəriyyət təşkil etdiyini və bir çox kəndlərin tamamilə azərbaycanlılardan ibarət olduğunu vurğulayıb. Bu, Ermənistanın tarixindəki təhrif edilmiş məlumatlara qarşı Azərbaycan tərəfindən verilən bir cavabdır. Azərbaycanlıların XX əsrdə üç dəfə deportasiyaya məruz qalması, Zəngəzurun və digər ərazilərin tarixi olaraq Azərbaycana aid olduğunu göstərir.

Prezidentin Ermənistanın "faşist rejimi" və Qərbi Azərbaycanda azərbaycanlıların yaşadığı kəndlərlə bağlı verdiyi mesajlar, münaqişənin tarixi ədalət və ərazi bütövlüyü məsələləri ilə bağlıdır. Prezidentin qeyd etdiyi "Qərbi Zəngəzurda tam azərbaycanlılardan ibarət olan kəndlər" və "biz XX əsrdə üç dəfə deportasiyaya məruz qaldıq" kimi ifadələr, Ermənistanın tarix boyu Azərbaycan ərazilərinə qarşı həyata keçirdiyi etnik təmizləmə və zorakılıq siyasətinin tanınması və bu siyasətin günümüzdəki əks-sədalarının bərpa olunması üçün Azərbaycan tərəfindən verilən siyasi və diplomatik mesajdır.

Prezident, qərbi azərbaycanlıların təhlükəsizlik şəraiti altında öz doğma torpaqlarına qayıtması məsələsini gündəmə gətirib. Bu məqsədlə, Ermənistanın konkret və beynəlxalq hüquqa uyğun mövqe sərgiləməsi tələb olunub. Zəngəzurda və digər bölgələrdə azərbaycanlıların yaşadığı kəndlərin əksəriyyətinin indi boş olduğu, buna görə də qayıdışın asan olacağı qeyd olunub. Prezident, həmin bölgələrə qayıdış üçün yalnız təhlükəsizlik zəmanətinin və hüquqların tanınmasının vacib olduğunu bildirib.

Prezidentin "Qərbi azərbaycanlılar öz dədə-baba yurdlarına qayıda bilsinlər" bəyanatı, Azərbaycanın Ermənistanın mövcud hakimiyyətindən konkret cavab və icra tələb etdiyini bildirir. Bu, əslində, həm də işğal olunmuş ərazilərdəki azərbaycanlıların öz yurdlarına geri dönməsini təmin edəcək hüquqi bir presedent yaratma istiqamətində atılacaq addımın ilkin mərhələsidir. Bu mesaj həm də Ermənistanın 10 noyabr Bəyanatına riayət etməsi üçün bir çağırışdır, çünki o Bəyanatda konkret olaraq Zəngəzur dəhlizi və digər ərazilərin Azərbaycanın nəzarətinə verilməsi məsələsi qeyd edilib.

2. Zəngəzur Dəhlizinin vacibliyi və açılması

Prezidentin "Zəngəzur dəhlizi açılmalıdır və açılacaqdır" deməsi, Azərbaycanın geosiyasi və iqtisadi maraqlarını vurğulayan mühüm bir bəyanatdır. Bu ifadə, yalnız Cənubi Qafqazda deyil, eyni zamanda Orta Asiya və Qərb dünyası ilə əlaqələrin gücləndirilməsi məqsədini güdür. Zəngəzur dəhlizi, Azərbaycanı Orta Asiya və Avropa ilə birbaşa əlaqələndirən strateji bir nəqliyyat yolu olacaq və həmçinin, Türk dünyası ilə əlaqələri möhkəmləndirəcək. Prezident, bu dəhlizin açılmasını yalnız Azərbaycanın regional əhəmiyyətini artırmaqla yanaşı, dünya miqyasında iqtisadi və strateji mövqeyini gücləndirmək kimi də təqdim edir.

Prezidentin vurğuladığı "Orta Asiya və Qərb dünyası ilə birləşmək, bağlantılar yaratmaq istəyən Azərbaycandan yan keçə bilməz" fikri də Zəngəzur dəhlizinin açılmasının vacibliyini izah edir. Orta Asiya və Avropa arasında nəqliyyat əlaqələri üçün Zəngəzur dəhlizi, Azərbaycanın əvəzolunmaz bir keçid nöqtəsi olaraq önə çıxacaqdır. Zəngəzur dəhlizinin açılması, Orta Asiya ilə Avropa arasında ticarət və enerji əlaqələrini asanlaşdıracaq və Azərbaycanın bu coğrafi bağlantının mərkəzindəki strateji rolunu daha da möhkəmləndirəcək.
Prezidentin qeyd etdiyi "Türkiyə ilə Azərbaycan arasında coğrafi maneə kimi fəaliyyət göstərməsinlər" cümləsi, Zəngəzur dəhlizinin açılmasının təkcə Azərbaycan üçün deyil, həm də Türkiyə ilə sıx əməkdaşlıq və regional inteqrasiya baxımından vacib olduğunu göstərir. Bu həm də Cənubi Qafqazda Azərbaycanı mərkəzə alan bir iqtisadi modelin qurulması məqsədini güdür. Azərbaycanın məqsədi, Ermənistanla razılaşmalar çərçivəsində bu əlaqələri qurmaq və Cənubi Qafqazda sülhü təmin etməkdir. Prezident qeyd edir ki, Zəngəzur dəhlizi yalnız Azərbaycanın iqtisadi və nəqliyyat əlaqələrini gücləndirmək məqsədini daşımır, həm də bölgədəki münaqişələrin həlli və əməkdaşlığın artırılması üçün vacib bir addımdır. Həmçinin, bu məsələ 10 noyabr Bəyanatının müddəalarına uyğun olaraq həll olunmalıdır, yəni Ermənistanın bu razılaşmalara uyğun hərəkət etməsi lazımdır.

Prezident, Ermənistanın bu məsələdə "susmağa üstünlük verdiyini" və "gün gələcək ki, qərbi azərbaycanlılar öz doğma torpaqlarına qayıdacaqlar" fikrini dilə gətirir. Bu, əslində, Ermənistanın tuduğu ədalətsiz siyasi mövqeyə qarşı diplomatik təzyiqdir. Prezidentin "onlar bizə mane olmasınlar" ifadəsi, Ermənistanın təxribatçı hərəkətləri və Azərbaycanın irəliləməsini ləngitmə cəhdlərinə qarşı bir xəbərdarlıqdır. Azərbaycanın bu məsələyə verdiyi iradə, yalnız Zəngəzur dəhlizinin açılması ilə məhdudlaşmır, həm də Ermənistanın müstəqillik və ərazi bütövlüyü prinsipinə riayət etməsini tələb edir.

Prezidentin "onlar bunu nə qədər tez başa düşsələr, o qədər yaxşıdır" ifadəsi, Ermənistanın bu məsələni ləngitməsinin və Azərbaycanın səbirinin tükənməsini nümayiş etdirir. Prezident, Ermənistana bu məsələdə çox vaxt veriləcəyini düşünmür və artıq hərəkətə keçmənin vacibliyini vurğulayır. Bu, həm də Azərbaycanın gücünü nümayiş etdirən bir mesajdır, çünki Azərbaycan Cənubi Qafqazın lideri kimi, öz maraqlarını qorumaq üçün artıq konkret addımlar atmağa hazır olduğunu bildirir.

"Bugünkü dünyada güc amili ön plandadır" ifadəsi, Prezidentin dünya siyasətində gücün və təsirin artan əhəmiyyətinə dair qeydidir. Azərbaycan, Cənubi Qafqazda yalnız iqtisadi və hərbi baxımdan güclü bir dövlət olmaqla kifayətlənməyib, həm də bu gücü istifadə edərək regiondakı digər dövlətlərlə əlaqələrində öz iradəsini ortaya qoyur. Azərbaycan, Cənubi Qafqazın aparıcı dövləti kimi öz mövqeyini daha da gücləndirmək üçün, Zəngəzur dəhlizinin açılmasının vacibliyini müdafiə edir. Bu da, Azərbaycanın beynəlxalq münasibətlərdəki gücünü artırmaq və geosiyasi maraqlarını qorumaq üçün atacağı mühüm bir addımdır.

Prezident Zəngəzur dəhlizinin açılmasının artıq vacib olduğunu və bunun Ermənistan tərəfindən qəbul edilməsi lazım olduğunu bəyan edib. Zəngəzur dəhlizi açılmalıdır və Ermənistan maneələr yaratmaqdan vaz keçməlidir. Azərbaycan, Ermənistanın Zəngəzur dəhlizinin açılması məsələsinə adekvat yanaşmasını gözləyir. Prezident, Ermənistanın bu məsələni qəbul etmədiyi halda belə, Azərbaycanın bu məsələyə dair mövqeyindən geri çəkilməyəcəyini açıqlayıb.

Prezidentin "Onlar bunu nə qədər tez başa düşsələr, o qədər də yaxşıdır" mesajı, Azərbaycanın bu məsələdə səbrinin tükəndiyini və artıq konkret addımlar atılmasını gözlədiyini göstərir. Bu, Azərbaycanın diplomatik cəhdlərinin son mərhələyə çatması və lazımi nəticələrin əldə edilməsi istiqamətində atacağı addımların yaxın zamanda baş verəcəyinə işarə edir.

Prezident, Azərbaycanın Cənubi Qafqazda həm iqtisadi, həm də hərbi baxımdan lider olduğunu vurğulayıb. Azərbaycan, bu bölgənin ən güclü dövləti olaraq, Ermənistanın bu gücü nəzərə alaraq hərəkət etməli olduğunu qeyd edib. Prezident, dünyanın mövcud güc nizamında Azərbaycanın gücünün danılmaz olduğunu və bu amilin regiondakı problemlərin həllində əsas rol oynadığını bildirib.

3. Qarabağın, Zəngəzurun bərpası və köçkünlərin geri qayıtması

Prezident, 2021-ci ildən bu günə qədər Qarabağın və Şərqi Zəngəzurun bərpasına Azərbaycanın 19 milyard manatdan çox vəsait ayırdığını, bundan sonra da Böyük Qayıdış proqramının icra edilməsinin bizim üçün prioritet məsələ olacağını bəyan etdi. Dövlət başçısı eyni zamanda Qarabağın və Şərqi Zəngəzurun bərpası üçün Azərbaycan tərəfindən ayrılan 4 milyard manat vəsaiti də qeyd edib. Prezidentin "biz Qarabağın və Şərqi Zəngəzurun bərpasına 4 milyard, hərbi və təhlükəsizlik məsələlərinin həlli üçün 8,4 milyard manat vəsait xərcləyirik" ifadəsi, Azərbaycanın regionda bərpa və yenidənqurma işlərinə böyük sərmayə ayırdığını, bu istiqamətdə konkret addımlar atdığını göstərir. Bu da, Azərbaycan üçün vacib olan təhlükəsizlik məsələlərinin, həmçinin iqtisadi və sosial infrastrukturun əhəmiyyətini vurğulayır. Prezidentin bu məsələdəki mövqeyi, Azərbaycanın Qarabağ və Şərqi Zəngəzurda həyata keçirdiyi inkişaf və bərpa proseslərini beynəlxalq ictimaiyyətə daha geniş şəkildə tanıtmağı hədəfləyir.

Qarabağın və Şərqi Zəngəzurun bərpası ilə bağlı planların olduğunu və burada infrastrukturun qurulmasının davam etdiyini bildirir. Zəngəzur və Naxçıvanın da inkişafına dair planlar mövcuddur. Prezident, üç il ərzində 10 yaşayış məntəqəsinə keçmiş köçkünlərin geri qayıtması məsələsini müsbət bir inkişaf olaraq qeyd edib və bu prosesin davam edəcəyini bildirib. Qarabağın, Şərqi Zəngəzurun və Naxçıvanın gələcəkdə müasir infrastrukturla təmin ediləcəyini və iş yerləri yaradılacağını bildirib. Bu, regionun inkişafını və oradakı insanların rahat həyat şəraitini təmin edəcək. Prezident, bu inkişaf proseslərinin mətbuat tərəfindən işıqlandırılmasını istəyib. Bu, regiondakı hər gün dəyişən vəziyyətin ictimaiyyətə çatdırılması üçün vacibdir.

Prezidentin Zəngəzur, Qərbi Azərbaycan və Cənubi Qafqazla bağlı verdiyi mesajlar, Azərbaycanın strateji planlarını, regional gücünü və beynəlxalq mövqeyini gücləndirməyə yönəlmiş konkret siyasi addımların bir hissəsidir. Bu çıxış, həm daxili siyasi müstəvidə, həm də beynəlxalq aləmdə Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü və suverenliyini qorumağa olan sadiqliyini göstərir. Ermənistanın mövqeyinə qarşı verilən diplomatik təzyiq və Zəngəzur dəhlizinin açılması məsələsi, Azərbaycanın hərbi, iqtisadi və siyasi mövqeyinin daha da güclənməsinə xidmət edir.

Bu gün Zəngəzur dəhlizinin açılması diplomatik yolla mümkündürmü? Prezidentin müsahibəsini diqqətlə nəzərdən keçirdikdən sonra Cross Media Təhlil Mərkəzi olaraq “bu məsələdə maraqları toqquşan qlobal və regional gücləri necə bir araya gətirmək olar? Ortaq iqtisadi maraqların uzlaşdırılması, problemin həllinə şərait yarada bilərmi?” suallarına cavab tapmağa çalışdıq.  

Zəngəzur dəhlizinin açılması, həm Azərbaycan, həm də Ermənistan üçün strateji əhəmiyyət daşıyan bir məsələdir və diplomatik yollarla həll edilməsi çox çətin də olsa mümkündür. Lakin, bu məsələnin həlli, yalnız regional aktorların deyil, həm də qlobal güclərin maraqlarına da toxunur. Zəngəzur dəhlizinin açılması həm iqtisadi, həm də siyasi baxımdan ciddi təsirlər yaradır və bu, diplomatik müzakirələrin, şəraitin və maraqların uyğunlaşdırılmasının əhəmiyyətini artırır. Bu məsələni diplomatik yolla həll etmək və toqquşan maraqları bir araya gətirmək üçün, iqtisadi maraqlar ön plana keçməli və o, geosiyasi maraqları üstələməlidir.  

Zəngəzur dəhlizinin açılması məsələsi, 10 noyabr bəyanatının önəmli bəndlərindən biridir. Bu saziş, Rusiyanın əlində bir “kozır” qismindədir. Çünki o, Avrasiya məkanına, Türk dövlətləri Birliyinə, dolay olaraq yeni yaradılacaq Dünya Nizamına iqtisadi, siyasi, geosiyasi nəzarət mexanizmini həyata keçirməyə şərait yaradır. Böyük Britaniya, Türkiyə bu “kozır”ın Rusiyanın əlindən alınmasını istəyirlər. Rusiyanın əlindən Suriya “kozır”ı artıq alındı və Zəngəzur məsələsi qaldı. Suriyada ABŞ-ın demokratlar partiyası Rusiyaya maddi dəstəyi geri çəkdiyi üçün, Rusiya və ardınca ona arxalanan İran Suriyadan çəkildilər. Bəs Rusiya Cənubi Qafqazdan necə çəkiləcək? ATƏT-in Minsk qrupunun dağılması, Rusiyanın Cənubi Qafqazda təkbaşına qalmasını təhlükə altında qoymadımı?

Zəngəzur dəhlizi məsələsi, həqiqətən də, Cənubi Qafqazda və Avrasiya bölgəsində Rusiyanın geosiyasi mövqeyinə əhəmiyyətli təsir göstərə biləcək bir məsələlərdən biridir. 10 noyabr bəyanatının bəndlərindən biri olan Zəngəzur dəhlizinin açılması, yalnız Azərbaycan və Ermənistan arasındakı münasibətləri deyil, ümumiyyətlə, bu regiondakı geosiyasi balansı da dəyişə bilər. Bu dəhliz, Azərbaycanla Naxçıvanı birləşdirməklə yanaşı, həm də Türkiyə və digər türk dövlətləri ilə əlaqələrin inkişafına şərait yaradır. Bu, xüsusilə Türk Dövlətləri Təşkilatının təsirinin artması baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Rusiyanın bu məsələdə əsas "kozır"lardan biri olması, yalnız Zəngəzur dəhlizinin açılmasından deyil, həm də həmin bölgədəki hərbi və iqtisadi təsirinin qorunmasından asılıdır. Lakin, Zəngəzur dəhlizinin açılması, Rusiyanın bu bölgədəki mövqeyini zəiflədə bilər, çünki Türkiyə və digər türk dövlətləri ilə qurulan əlaqələr, həm siyasi, həm də iqtisadi baxımdan Rusiyanın təsirinə qarşı alternativ bir yol təqdim edir.

İranın dəstəyi ilə Bəşər Əsədin hakimiyyəti qorunmuşdu, lakin ABŞ-ın regiondakı mövqeyini dəyişməsi və Suriyadakı maddi dəstəyini çəkməsi, Rusiyanın bu ölkədəki təsirini zəiflətdi. Bu vəziyyət, Rusiyanın hərbi və iqtisadi cəhətdən Cənubi Qafqazda da təzyiq altında qalmasına səbəb ola bilər.

ATƏT-in Minsk qrupunun fəaliyyətinin dayandırılması, faktiki olaraq, Rusiyanın Cənubi Qafqazda təkbaşına qalmasına gətirib çıxardı. Minsk qrupunun fəaliyyəti, Cənubi Qafqazda münaqişələrin öz maraqları istiqamətində dondurulması, ənənəvi dünya nizamının qorunması məqsədini güdürdü, lakin indi bu mexanizm daha az əhəmiyyət kəsb edir. Bu da, Rusiya üçün Cənubi Qafqazda bir növ təcrid olma və strateji tərəfdaşlıq üçün yeni yolların axtarılması məcburiyyətini doğurur. Rusiyanın Cənubi Qafqazda qalmasını təmin edən 10 noyabr sazişidir.     Rusiyanın Cənubi Qafqazdakı mövqeyi həm də onun burada gərəkli "kozır"ları itirməsi, regionda artan Türkiyə təsiri və ABŞ-ın yeni yanaşmaları ilə təzyiq altına düşməsi ilə daha da çətinləşir. Bu, Rusiyanı regional siyasətini yenidən gözdən keçirməyə vadar edir və Cənubi Qafqazda təkbaşına mövqeyini qorumaq çətinləşir. Rusiya bu vəziyyətdə həm iqtisadi, həm də hərbi gücünü daha effektiv şəkildə istifadə etməyə çalışacaq, lakin artıq dəyişən güc nisbətləri onu məhdudlaşdırır. Üstəlik, Ukrayna savaşı onun bölgədə əl-qolunu bağlayıbdır. Rusiya Cənubi Qafqazda qalmaq üçün, Ukrayna savaşını bitirmək istəyəcəkdir. Suriyadan çıxan İran da hərbi-kəşfiyyat diqqətini Cənubi Qafqaza yönəldəcəkdir. Bu isə, bölgədə yeni Rusiya-Türkiyə müharibəsinin başlaması deməkdir. Rusiyanın belə riskə getməsi mümkün görünmür.    

10 noyabr sazişinin pozulması mümkündürmü? 

10 noyabr sazişinin şərtlərinə əməl olunmadığı halda pozulması mümkündür. Bu, daha çox tərəflərin hərbi və diplomatik hərəkətləri ilə bağlıdır və beynəlxalq cəmiyyətin mövqeyi də bu məsələdə vacib rol oynayır. Sazişin pozulması Azərbaycanın və regiondakı digər tərəflərin maraqlarına uyğun gəlməz, çünki bu, daha geniş münaqişə və sabitliksizlik riski yaradır.

Ən optimal yol, Rusiyanın 10 noyabr sazişində üzərinə götürdüyü öhdəlikləri reallaşmağa vadar etmək və öz öhdəliklərini yerinə yetirmədiyi təqdirdə öz missiyasından rəsmi imtina etməsini təmin etməkdir. Rusiyanın Cənubi Qafqazda iqtisadi maraqlarından başqa heç bir marağı olmamalıdır. Prezident İlham Əliyev dediyi kimi, Cənubi Qafqazda Azərbaycan aparıcı iqtisadiyyatdır, aparıcı hərbi gücdür və aparıcı dövlətdir.

Rauf Məmmədov

Cross Media Təhlil Mərkəzinin analitiki, fəlsəfə doktoru