Soyad nəsil adı olduğundan onu dəyişmək asan deyil- Alim
Soyadlarımız bizə aid olan mədəni və tarixi irsin ayrılmaz hissəsidir. Ölkəmizdə soyadların milliləşdirilməsi prosesi müstəqillik dövründə başlanıb. Belə ki, 1993-cü ildə Milli Məclisin qəbul etdiyi qərara görə "-ov" "-yev", sonluqlu soyadları "-lı" (sözün kökündən asılı olaraq "-li", "-lu", "-lü"), "-zadə", "-oğlu", "-qızı" sonluqlu və ya sonluqsuz ifadə formaları ilə əvəz edə bilərik.
Bəs bu proses nə dərəcədə həyata keçirilir? Soyadların milliləşdirilməsi ilə bağlı ən çox rast gəlinən problemlər hansılardır?
Crossmedia.az-a mövzu ilə bağlı AMEA İ.Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun təhsil şöbəsinin müdiri Rasim Heydərova müraciət edib.
Ekspert ad sistemindən danışarkən Azərbaycan tədqiqatçılarının soyadlar sisteminin XIX əsrdə yarandığını və həmin dövrə qədər soyadları ləqəb, təxəllüs, titul kimi ifadə formaların əvəz etdiyini qeyd etdiyini bildirib:
“Əvvəllər hər kəs adı və ya ona ata adının əlavəsi ilə tanınıb. XIX əsrə qədər görkəmli Azərbaycan yazıçıları təxəllüsləri (Əfzələddin Xaqani, Nizami Gəncəvi, Məhəmməd Füzuli) və “oğul” sözünün əlavəsi ilə (İzzəddin Həsənoğlu) tanınıb. Deməli, əvvəllər təxəllüs və oğul sözləri soyad funksiyasını yerinə yetirib.
Azərbaycanda “-ov”, “-ova”, “-yev”, “-yeva”, hətta “-ski”, “-skaya” şəkilçilərinin köməyi ilə soyadların yaranması rus antroponomiyasının təsiri ilə baş verib. Bu proses Rusiyanın Azərbaycanı işğal etməsindən sonra daha da sürətlənib və XX əsrin 30-cu illərində başa çatıb".
Alimin sözlərinə görə, Azərbaycanda soyadlar XX əsrin əvvəllərindən geniş surətdə tətbiq edilməyə başlanıb və sovet dövründə tamamlanıb: “Azərbaycan müstəqillik qazandıqdan sonra Sovet dövründən qalma mədəni irs hesab edilən familiyaların təzahür formalarına qarşı münasibət dəyişib. Hətta "familiya" sözünün özü də "soyad" sözü ilə dəyişdirilib. Bu proses müstəqilliyin ilk illərində daha ciddi qoyulub. Son dövrlər isə bu proses bir qədər ləngiyib. Soyad düzəldən formaların siyahısı da tərtib edilmişdi. Belə bir islahatdan məqsəd rus familiya düzəldən formantlarının əvəzinə milli formantların tətbiq edilməsi idi. Bunlara "lı/-li/-lu/-lü" şəkilçisi, "–soy" ünsürü, "-gil" ünsürü, " –oğlu / -qızı" ünsürləri; "–zadə" şəkilçiləri daxildir".
Mütəxəsis qeyd edib ki, son illər milliləşmə məsələsinə yanaşma nisbətən fərqlidir: "Belə ki, müstəqilliyin ilk illərində əgər bu məsələ kəskin qoyulurdusa, son illər bu məsələyə münasibət dəyişib. Buna bir neçə səbəb göstərmək olar. Birinci səbəb heç şübhəsiz, psixoloji məsələdir. Belə ki, ad və soyadlar insanlarla birlikdə yaranır və bir ömür yaşayır. Bir şəxsin ad və soyadını dəyişməsi çox nadir hallarda baş verir. Soyad bir nəfərin nəsil adı olduğundan onu dəyişmək heç də asan deyil. Digər məsələ sosioloji faktordur. Yəni cəmiyyətdə ümumi bir əhval-ruhiyyə bəzən hər hansı bir hadisənin kütləvi şəkildə xaotik baş verməsinə səbəb olur. Məsələn, müstəqilliyin ilk illərində bir çox insan özünə -bəyli soyadını seçdi. Əlbəttə, belə məsələlərdə diqqətli olmaqla yanaşı, hüquqi cəhətdən tənzimlənmə də tələb edilir”.
Onun fikrincə, hazırda insanlarda elə bir əhval hiss olunmur: “Bura linqvistik məsələləri də aid etmək olar. “-ov”, “-yev”, “-ova”, “-yeva” rus mənşəli olduğundan cins anlayışı yaradır. Məlumdur ki, Azərbaycanda bir çox adlar var ki, qadın və kişiyə verilə bilir. Məsələn, Arzu Rzayev – Arzu Rzayeva, Gülşad Məmmədov – Gülşad Məmmədova və s. Belə hallarda soyadın cins fərqi bir çox hallarda yardımçı olur. Bu mənada soyad sonluqlarına münasibət birmənalı deyil. Bunu daha çox iş prosesində rast gəlinir. İstənilən halda bu məsələni xalqın öz ixtiyarına buraxmaq lazımdır”,- deyə o fikrini yekunlaşdırıb.
Nəzrin Salmanova
12:43 17.02.2025
Oxunuş sayı: 36475
