Dünya nizamı dəyişir, gələn il hansı mühüm hadisələr baş verəcək? - MÜSAHİBƏ

"Eurasia Review"-un məlumatına görə, 2025-ci il dünya siyasətində ciddi geosiyasi dəyişikliklərlə yadda qalıb. ABŞ Prezidenti Donald Trampın Çin, Avropa və digər ölkələrə qarşı tətbiq etdiyi yüksək gömrük rüsumları ticarət müharibələrini kəskinləşdirib, Çin isə buna nadir torpaq minerallarının ixracına məhdudiyyət qoymaqla cavab verib.

Təhlildə qeyd olunur ki, 2025 süni intellekt üçün də dönüş ili olub: ChatGPT və oxşar alətlərdən 1,2 milyarddan çox insan istifadə etsə də, bu texnologiyaya çıxış ölkələr arasında bərabər deyil və bu, gələcək geosiyasi rəqabətə təsir göstərir. Eyni zamanda Sudandakı vətəndaş müharibəsi, Ukrayna münaqişəsinin davam etməsi, İsrail-İran qarşıdurması və ABŞ–AB münasibətlərində artan gərginlik qlobal təhlükəsizlik risklərini daha da dərinləşdirib.

"Eurasia Review" bildirir ki, iqlim siyasətində geriləmə, ABŞ-nin Venesuelaya yönəlik daha sərt mövqeyi və Hindistanın artan qlobal rolu 2025-ci ilin əsas geosiyasi trendlərini formalaşdırıb və bu proseslər yaxın illərdə beynəlxalq münasibətlərə həlledici təsir göstərəcək.

2025-ci il dünya siyasətinin axarını dəyişən, beynəlxalq münasibətlər sistemində köklü sarsıntılar yaradan yaddaqalan hadisələrlə tarixə düşdü. Böyük güclər arasında dərinləşən ticarət müharibələri, texnoloji üstünlük uğrunda rəqabət, davam edən regional münaqişələr və qlobal təhlükəsizlik mühitində artan qeyri-müəyyənliklər mövcud beynəlxalq nizamın sınaqdan keçirildiyini açıq şəkildə nümayiş etdirdi. Xüsusilə iqtisadi alətlərin geosiyasi silaha çevrilməsi, süni intellektin güc balansına təsiri və iqlim siyasətində müşahidə olunan geriləmələr 2025-ci ili dönüş nöqtəsi kimi səciyyələndirdi.

2026-cı ilə doğru dünya daha mürəkkəb və çoxqütblü bir mərhələyə qədəm qoyur. Qarşıdakı il qlobal güclər arasında strateji mövqelərin yenidən müəyyənləşdirilməsi, texnologiya və resurslar üzərində nəzarət uğrunda mübarizənin kəskinləşməsi, eləcə də regional qarşıdurmaların beynəlxalq sistemə təsirinin artması ilə yadda qala bilər. Bu baxımdan 2026-cı il təkcə risklər ili deyil, həm də yeni geosiyasi konfiqurasiyaların formalaşacağı həlledici mərhələ kimi qiymətləndirilir.

Beynəlxalq münasibətlər üzrə ekspert  Əziz Əlibəyli bu il baş verən və 2026-cı ildə gözlənilən regional və beynəlxalq siyasi proseslər barəəd Crossmedia.az-ın suallarını cavablandırıb:

— 2025-ci ildə dünya siyasətində ticarət müharibələri və ABŞ–Çin qarşıdurması diqqət çəkdi. Sizcə, bu proseslər qlobal iqtisadi sabitliyə hansı təsirləri göstərdi?

— 2025-ci il dünya üçün xüsusilə çətin oldu, çünki ABŞ Prezidenti Donald Trampın Çin, Avropa və digər ölkələrə tətbiq etdiyi yüksək gömrük rüsumları ticarət müharibələrini kəskinləşdirdi. Çin isə nadir torpaq minerallarının ixracına məhdudiyyət qoyaraq cavab verdi. Bu gərginliklər qlobal iqtisadi sabitliyi sarsıtdı, beynəlxalq ticarət zəncirlərini pozdu və ölkələri yeni iqtisadi ittifaqlar qurmağa sövq etdi. Eyni zamanda, Rusiya sanksiyaları, Ukraynaya yardım və digər tərəddüblər qlobal iqtisadi mənzərəni daha mürəkkəbləşdirdi.

— Rusiya–Ukrayna müharibəsi və Yaxın Şərqdəki gərginliklər 2025-ci ildə daha intensivləşdi. Bu münaqişələrin qlobal təhlükəsizlik və regional balans üzərində təsiri nə oldu?

— Dediyiniz kimi, 2025-ci ildə Rusiya–Ukrayna müharibəsi əvvəlki illərə nisbətən daha intensivləşdi. Rusiya daha öldürücü raketlər tətbiq etdi və bu, həm insan itkisini, həm də mülk zərərini artırdı. Yaxın Şərqdə isə İran-İsrail qarşıdurması, Yəmən, Livan və Suriyada əməliyyatlar gərginliyi artırdı. Bu münaqişələr qlobal təhlükəsizlik risklərini dərinləşdirdi və regional balansı pozdu. İnsan və maliyyə itkilərinin çox olması beynəlxalq cəmiyyətin diqqətini daha da münaqişələrə yönəltdi.

— 2025-ci ildə süni intellekt sahəsində Google Gemini 3, ChatGPT 5 və DeepSeek kimi yeni texnologiyalar meydana çıxdı. Bu inkişaflar dövlətlər və bizneslər üçün hansı imkanları və riskləri yaratdı? 

— Süni intellekt 2025-ci ildə böyük sıçrayış etdi. Google Gemini 3, ChatGPT 5 və DeepSeek kimi texnologiyalar qlobal texnologiya bazarını silkələdi. Bu, dövlətlər və bizneslər üçün yeni imkanlar yaratdı: məlumat emalı sürətlənir, innovasiyalar artır və texnoloji üstünlük sahiblərə strateji üstünlük verir. Eyni zamanda, texnologiyaya çıxışdakı bərabərsizlik və rəqəmsal asılılıq riskləri artırdı, çünki bütün ölkələr bu alətlərdən eyni şəkildə yararlana bilmədi. 

— 2025-ci ildə ekstremal hava şəraitləri və təbii fəlakətlər böyük maliyyə və insan itkisinə səbəb oldu. Sizcə, iqlim dəyişikliyi və hazırkı qlobal siyasət bu tendensiyaları necə dəyişdirə bilər?

— 2025-ci ildə ekstremal hava şəraitləri və fəlakətlər xatırlanacaq səviyyədə oldu: Kaliforniyada yanğınlar, Avropada ölümcül istilik dalğaları, Asiyada siklonlar. Bu hadisələr qlobal iqtisadi zərərləri 200 milyard dollardan çox artırdı. Mövcud iqlim siyasətinin geriləməsi və hazırkı qlobal siyasət bu tendensiyaları daha da şiddətləndirə bilər. Əgər ölkələr daha ciddi tədbirlər görməsə, gələcəkdə bu cür fəlakətlərin maliyyə və insan itkisi daha böyük ola bilər.

— Azərbaycanda 8 avqust tarixində Trampın vasitəçiliyi ilə imzalanan sülh paraflanması və Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı yaranan əlaqələr 2025-ci ilin regional geosiyasətində nə kimi əhəmiyyət daşıyır?

— Bu, Zəngəzur dəhlizi üçün yeni imkanlar yaratdı və ölkənin regional əlaqələrini gücləndirdi. Sülh təşəbbüsləri və infrastruktur layihələri Azərbaycanın geosiyasi rolunu artırdı və regionda diplomatik balansın möhkəmlənməsinə töhfə verdi.

— Bəs MDB Oyunları, Formula 1 yarışı və Azərbaycanın qlobal miqyasda liderliyi 2025-ci ildə diqqət çəkdi. Bu tip idman və diplomatik tədbirlər ölkənin beynəlxalq nüfuzuna hansı töhfəni verə bilər?

— MDB Oyunlarının keçirilməsi, Formula 1 yarışının təşkil edilməsi və Azərbaycanın qlobal liderlik təşəbbüsləri ölkənin beynəlxalq nüfuzunu artırdı. Belə tədbirlər həm idman diplomatiyasını gücləndirir, həm də iqtisadi və turizm potensialını göstərir. Bu qəbildən mən Qəbələdə keçirilən Türk Dövlətləri sammitində göstərə bilərik. Bu, Azərbaycanın beynəlxalq səviyyədə həm regional, həm də qlobal nüfuzunu möhkəmləndirən amillərdən biri oldu.

— Bir az da gələcək barədə danışaq.  2026-cı ildə qlobal və regional geosiyasi perspektivlər necə görünür?

— 2026-cı ilə qlobal miqyasda gərginliklərin davam etdiyi bir dövr kimi daxil oluruq. Bu il üçün proqnozlar bəzi sahələrdə mühüm reallıqları əks etdirir. Müharibələri proqnoz etməkdən çox, mövcud münaqişələrin nəticələrini təhlil etmək məqsədəuyğundur. Sülh prosesi, Rusiya-Ukrayna müharibəsinin taleyi, Avropanın gələcək təhlükəsizliyi və regional xarici siyasət məsələləri əsas diqqət mərkəzində olacaq. 2026-cı ildə Rusiya-Ukrayna müharibəsinin başa çatmaq ehtimalı yüksək qiymətləndirilir. Rusiya cəmiyyətinin təxminən 70%-i müharibənin Rusiyanın xeyrinə bitəcəyini hesab edir. Lakin iqtisadi çətinliklər, sanksiyalar, neftin qiymətinin düşməsi və banklarda yaranan maliyyə böhranları Rusiya iqtisadiyyatına ciddi zərbələr vuracaq. Bu da ölkənin iqtisadi inkişafını ləngidəcək. Tramp administrasiyasının təşəbbüslərinə gəldikdə isə, bəzi ipucları qismən atəşkəs və ya dondurulmuş münaqişənin mümkünlüyünü göstərir. Zelenski də bəzi ərazilərin qismən razılaşdırılmasının mümkün olduğunu açıqlayıb. Lakin Putinin maksimalist siyasəti Ukraynanın kapitulyasiyasına qədər vəziyyəti uzadır. 2026-cı ildə Ukraynaya təxminən 120 milyard dollarlıq yardım lazım olacaq, çünki Rusiya infrastruktur hücumlarını artırır. Avropa və digər beynəlxalq tərəfdaşlar kritik rol oynamalıdır, lakin Trampın “America First” siyasəti yardımların azalmasına səbəb olur. Bu vəziyyət ya böyük eskalasiya, ya da qismən sülhün yaranması ilə nəticələnə bilər.

— Cənubi Qafqaz üçün 2026-cı il necə gözlənilir? 

—  2025-ci ildə Vaşinqton vasitəsi ilə imzalanmış deklarasiya 2026-cı ildə sülhün ratifikasiyası üçün imkanlar yaradır. Regional layihələrin açılması, Zəngəzur dəhlizinin fəaliyyəti mümkün görünür. Lakin delimitasiya məsələləri və konsensusdakı dəyişikliklər Ermənistanda mövqelərin dəyişməsinə və problemlərə səbəb ola bilər. 2026-cı ildə Ermənistanda keçiriləcək parlament seçkiləri bu prosesi sürətləndirə və ya əks təsir göstərə bilər.  Azərbaycan 2026-cı ildə regionda liderliyini gücləndirəcək. Türkiyə ilə əməkdaşlığın dərinləşməsi və Avropa İttifaqı ilə əlaqələrin inkişafı regionun təhlükəsizliyi üçün əhəmiyyətli olacaq. İran və Rusiyanın müqaviməti isə davam edəcək. ABŞ-nin “America First” siyasəti, Çinə qarşı texnoloji məhdudiyyətlər və Tramp versiyasına uyğun Monroe doktrinası Qərbi yarımkürədə ABŞ-nin nüfuzunu gücləndirməyə davam edəcək. ABŞ hibrid vasitəçi rolunu qoruyacaq, lakin orta seçkilər öncəsi qərarlar önəmli olacaq. NATO məsələsində parçalanma və ya islahatlar prosesi müşahidə oluna bilər. Rusiya Avropada hibrid hücumlar, sabotaj və dezinformasiya vasitəsilə müdaxilələrini artıracaq. Ukraynaya dəstək 90 milyon dollarlıq kreditlə davam edəcək, lakin popülist sağ partiyaların yüksəlişi Avropa İttifaqının gələcəyinə təsir edə bilər. Ümumiyyətlə, 2026-cı il qeyri-müəyyənlik və gərginliklərlə dolu olacaq. İqtisadi çətinliklər və popülizmin yüksəlişi il üçün kritik amillərdir. Lakin sülhə doğru addımlar atmaq üçün ümidlər də mövcuddur.