Yaxın Şərqdə gərginlik davam edir: İran parçalana bilərmi?

İsrailin İrana hücumundan sonra baş verən hadisələr beynəlxalq arenada diqqətlə izlənilir. Bölgədə gərginlik artır, tərəflər qarşılıqlı zərbələr endirir və münaqişənin daha da böyüməsi ehtimalı gündəmdədir. İran rəhbərliyi bütün bunlara sərt cavab verəcəyini bildirir, ordusunu hazırlıq vəziyyətinə gətirib. İsrail isə strateji hədəfləri vurduğunu açıqlayır. Bütün bunların çərçivəsində regionda yeni böhran ssenariləri müzakirə olunur. Bu kontekstdə “Azərbaycan türkləri bu prosesdən necə təsirlənəcək?”, “İranda yaşayan azərbaycanlıların taleyi necə olacaq?” kimi suallar meydana çıxır.

Mövzu ilə bağlı Cross Media Təhlil Mərkəzinin analitiki, fəlsəfə doktoru, İran məsələləri üzrə mütəxəssis Pərviz Kazımi Crossmedia.az-a müsahibə verib.

— İranda yaşayan azərbaycanlıların taleyi necə olacaq?

—  Şübhəsiz ki, İranda yaşayan azərbaycanlıların taleyinin necə olacağı hər birimizi düşündürür. Son günlər baş verən İsrail-İran qarşıdurması bir sıra sualları gündəmə gətirir. Bir tərəfdən, İran İslam Respublikasının “İsrailə ölüm” ritorikası 45 ildir ki, davam edir və bu da İsraili özünü müdafiə tədbirləri görməyə vadar edir. Digər tərəfdən, Güney Azərbaycanda yaşayan həmyerlilərimizin bu qüvvələr arasında bərabər olmayan qarşıdurmadan ziyan görə biləcəkləri bizi narahat edir.

İran uzunmüddətli İran-İraq müharibəsində insanların pasionarlığını sındırmağa çalışıb və müharibəni məğlub olaraq bitirib. O zaman İranın dini rəhbəri olan Xomeyni vəziyyəti “Sülh müqaviləsini zəhər badəsi olaraq içdim” deyə qiymətləndirmişdi. İran müharibəni uduzdu, ancaq insanların mübarizə əzmini sındırdı; ədalət axtarışı, təşkilatlanma, arzu və istəkləri açıq elan etmək və tələb etmək cəsarətini bir müddətə itirdilər. Lakin illər keçdikcə yeni nəsl meydana gəldi: düşünən, dünyanı tanıyan internet nəsli. Yeni nəsil milli ruhlu nəsldir. Artıq “siz fars idiniz, moğollar gələndən sonra türk oldunuz” kimi layihələr gülüş və ikrah doğurur. Gənclər türk kimliyi ilə fəxr edirlər.

İranda Pəhləvilər zamanı da milli mövzular təhlükəli hesab edilirdi, İslam Respublikası zamanı da təhlükəlidir. İranda 20 nəfər bir salonda toplaşıb tiryək çəkərsə, bunu polis bilər və əsasən də heç müdaxilə etməz. Əgər 10 nəfər milli düşüncəli adam bir yerə toplaşıb söhbət apararsa, onları mütləq yaxalayıb xüsusi xidmət polisinə aparar, incidər, birini digərinin üzünə durdurar, iddia edər və mütləq bir neçə nəfəri həbs edərlər.

Bu baş verən hadisələr İranda milli ruhlu insanları mütəşəkkil etməli və vəziyyətdən çıxış yolları axtarmağa sövq etməlidir. Azərbaycanda belə pasionar insanlar çoxdur.

— Son hadisələrin bu şəkildə inkişafı İran hakimiyyətində dəyişikliklə nəticələnə bilərmi?

— Bütün baş verənlər göstərir ki, İran İslam Respublikasında hakimiyyətin dəyişməsi labüddür. “Mərg bər İsrael”, “mərg bər Amrika” şüarları ilə dövlət saxlamaq, militarist siyasət aparmaq, fəsadlar və təxribatlar törətmək kimi əməlləri güc mərkəzləri daha qəbul etmək istəmir. İsrailin və ABŞ-nin rəsmi nümayəndələri də elan edirlər ki, bu dəfə preventiv zərbələrlə cəza hərəkatı olmayacaq. Məqsəd siyasi hakimiyyətin dəyişdirilməsidir. Bu ya könüllü olmalıdır, ya da zor gücü ilə. İran tarixində bu kimi hadisələr bir neçə dəfə olub.

Dünya 45 ildir ki, “İran fenomeni” ilə qarşı-qarşıyadır. İran insanlarını yoxsulluq içində saxlayan ideologiya ilə dünyada ədalət axtarışındadır. Ərəblərin həyat tərzi, Amerikanın imperiyaçılığı, sünnülərin ədalətsizliyi, yahudilərin qanunsuz varlığı ictimai müzakirədədir. Əvvəllər yanlış böyük ayətullalar “imam zamanla” danışa bilirdi. İndi bütün mollalar imam zamandan təlimatlar alırlar. Bir qrup nomenklatura bu oyunların aktiv iştirakçısıdır və İran sürətlə islami dəyərlərdən uzaqlaşır. Yeni dini konsepsiya ortaya gətirir. Odur ki, bir çox din xadimləri də bu proseslərdən narahatdırlar.

— Əgər İranda hakimiyyət dəyişikliyi baş versə, yeni hakimiyyətə kimin gəlməsi ehtimal olunur?

— İranda hakimiyyətə gələcək qüvvələri həmişə xarici güc mərkəzləri təyin edib. Bu dəfə də bunu etməyə çalışacaqlar. Hal-hazırda Rza Pəhləvini bu missiya üçün hazırlayırlar. 1941-ci ildə də ingilislər Rza şahı Afrikaya sürgün etdilər və oğlunu şah elan etdilər. Həmin dövrdə SSRİ də yeni İran dövləti modeli qururdu və “Tudə” partiyasını bu məqsədlə təsis edərək orada fəhlə-kəndli hakimiyyəti qurmaq istəyirdi. Ancaq həmişəki kimi ruslar ingilislərə uduzdular. Bu dəfə də müxtəlif ssenarilər hazırlanır. Ancaq indi İran da o İran deyil, insanlar da xeyli fərqlidir. Azərbaycanlılar qarşısında Azərbaycan Respublikası və Türkiyə Cümhuriyyəti kimi bir dövlət modeli var.

Güneydə azərbaycanlılar sekulyar dövlətçiliyə təmayüllüdürlər. İslam və müsəlmanlıq insanlar üçün nə radikalizm ideologiyası, nə də düşmənçilik mənbəyidir. Əxlaq və milli tərbiyənin tərkib hissəsidir. Hakimiyyətin transferi ilə əlaqədar İran rəhbərinin də öz planları var. Doğrudur, dini klanlar tərəfindən dəstəklənməyən plandır. Ancaq həmişə olduğu kimi, bu planı insanlara sırımağa çalışacaqlar. İranın son yüz ilində siyasi qüvvələri və ideoloji təşkilatları dini klanlar olub. İranda Tehran mollaları hakimiyyəti təmsil edib, Qum mollaları İran şiyəliyinin qalası, Məşəd mollaları maliyyə resurslarının mərkəzi olub və bu gün də belədir. Bu klanların da ayrı-ayrılıqda İran hakimiyyəti ilə əlaqədar planları var. İranda bu klanlardan kənarda da din xadimləri var və onlar bəzi əyalətlərdə ciddi tərəfdar kütləsinə malikdirlər. Ölkənin bir çox əyalətlərində siyasi qüvvələr məscidlərdə təşkilatlanıblar və dini qurumlar onların ofisi kimi fəaliyyət göstərir.

“Vilayəti fəqih” aradan qaldırılarsa, çox sayda din xadimi əbasını çıxarıb siyasi xadim olaraq ortaya gələcək. Əlbəttə ki, müasir dövrün melkum xanları, yeprem xanları da var və onları da siyasi meydanda görəcəyik.

— Bəs  İran parçalana bilərmi ?

İran parçalanmağa məhkumdur. Böyük tarixi mərhələdə İran dövlətini türk dominantlığı üzərində qoruyub saxlayıblar. Son yüz ildə İranda siyasi-milli elita dövləti əlində inhisar edib və bu da geniş xalq kütlələrinin heç də xoşuna gəlməyib. Yalnız repressiyaların hesabına hakimiyyəti saxlaya biliblər. İran İslam Respublikası da ilk günlərində milli arzu və istəklərə cavab verə bilmədi və alternativ olaraq “Yoxsullar dövləti” (hökuməti müstəqil) qurmaq planını elan etdi. Lakin, nəticədə “dini məmurlar” dövləti qurdu və insanları ənənəvi İslamdan uzaqlaşdırdı. Bu gün Azərbaycanlıların dominant olmadığı dövlət İranda ayaqda qala bilməz. Bunu əlbəttə, güc mərkəzləri də bilirlər. Lakin həmişə olduğu kimi, 1925-də, 1946-da, 1979-da həyata keçirilən ssenariləri yenidən işə salmaq ümidindədirlər.

Əminliklə deməliyik ki, bu dəfə həmin ssenarilər işə yaramayacaq. İranda böyük sosial-mədəni proseslər baş verib. İranın cənubunda yaşayan ərəblər indi artıq sahibsiz deyillər və özlərini də iranlı hesab etmirlər. Bəluclar Pakistanla inteqrasiya edirlər, sünnidirlər və özlərini heç vaxt iranlı hesab etməyiblər. Kürdlər İranda böyük qüvvədir. Doğrudur ki, İran İslam Respublikası onlardan müxtəlif məqsədlərlə istifadə etməyə çalışıb. Lakin mütəşəkkil qrupları olan kürdlər istənilən zaman özlərini ifadə etməyə hazır olacaqlar.

O ki, qaldı azərbaycanlılara, stadyonlarda “Təbriz, Bakı, Ankara – Biz hara farslar hara” şüarlarını yüzminlərlə gənc hayqıranda, artıq məlum olur ki, kim-kimdir. Azərbaycan türkləri İranın əsas güc mərkəzidir. Onların çox böyük bir faizi milli ruhlu, vətənpərvər insanlardır və İranda birgəyaşayışın ədalətsizliyini öz həyatında görmüş və sınamış insanlardır.

İran parçalanmağa məhkumdur, çünki İran xalqları əsarətdən can qurtarmaq istəyir və bu dəfə heç bir vədlərə inanmayacaqlar. “Tehranlı millətini” pəhləvilər yaratmağa başladı və mollalar da davam etdirdi. Lakin bu tehranlı modeli iranlı modelinə çevrilə bilmədi. Tehranda mükəmməl fars dilində danışanlar ermənilərdir. Müxtəlif insan qrupları Tehranın cənubunda gündəlik qaygılarını ödəmək üçün çarpışır və fəlakət içindədirlər. Tehranın şimalında əvvəllər xanzadələr gəzən məhəllələrdə indi axundların övladları bahalı Avropa avtomobillərində gəzirlər. Cəmiyyət o qədər təbəqələşib ki, “bir günün qazancına” atasını satmağa hazır olanlarla, dövləti İsrailin xüsusi xidmətlərinə satmağa hazır olan məmurlar və məmur övladları qədər kontraslıdır.

İranın parçalanmasından Azərbaycanlılar ən çox ziyan görə bilər. Belə ki, İranın bütün əyalətlərində Azərbaycanlılar yaşayır və orada çox saydadırlar. Lakin İsfahanda, Kirmanda, Abadanda Azərbaycanlılar yaşayır deyə Azərbaycan öz müstəqilliyini qurub öz gələcəyini əlinə almamalıdır? Belə düşünənlər sadəlövdür. Əgər Güney Azərbaycan “Azadlıq, Ədalət, Milli hökumət” arzularını həyata keçirərsə və güclü, suveren dövlət qurarsa, o zaman İsfahanda, Kirmanda, Abadanda yaşayan azərbaycanlılar daha çox asayişdə ola bilərlər.

— Sizcə, Azərbaycan dövlətinin baş verən hadisələrə münasibəti necə olmalıdır?

— İran İslam Respublikasının yenidən formatlanması məqsədilə gedən proseslərdə Azərbaycan, yəqin ki, tamaşaçı olmamalıdır. Azərbaycanın mövqeyi Türkiyə Cümhuriyyətinin mövqeyi ilə yəqin ki, üst-üstə düşəcək. İranda yaşayan azərbaycanlı türklərin təhlükəsizliyi, repressiyalara məruz qalmamaları, bombalanmadan və təzyiqlərdən qorunmaları haqqında Azərbaycanın haqlı qayğıları var və bu istiqamətdə beynəlxalq hüquq çərçivəsində fəaliyyəti davam edəcək. Bu istiqamətdə Türkiyə də Azərbaycanı mütləq dəstəkləyəcək.

İran o ölkədir ki, ölkə prezidentinin iddia və səyləri nəticəsində bu ölkədə milli dildə məktəb açmaq mümkün olmayıb. Deməli, ölkə prezidenti insanlarını xarici hücumlardan da qoruya bilməyəcək. Onun belə səlahiyyəti və qüvvələri yoxdur. Dövlətin təhlükəsizliyi ilə əlaqədar bütün əmrləri bir nəfər din xadimi verir. Din xadiminin səlahiyyətləri alınarsa, hakimiyyət prezidentə ötürülməlidir. Bu zaman silahlı qüvvələrin, güc strukturlarının müxtəlif qolları özünü necə aparacağı məlum deyil. Daxili çaxnaşmalar, hətta vətəndaş müharibəsi ssenariləri də gözlənilə bilər.

Nəzrin Salmanova