Trampın "Amerika Birinci' doktrinası: realizm pərdəsi arxasındakı reallıq

Bəzi müşahidəçilər qeyd edirlər ki, ikinci Tramp administrasiyası Amerika xarici siyasətində realizmin bərpasını gətirib. Robert O’Brien, birinci Tramp administrasiyasının milli təhlükəsizlik müşaviri olaraq, Foreign Affairs jurnalında “Jacksonian ləzzəti ilə realizmin qayıdışı”nı müjdələmişdi. Lakin bu baxış yanlışdır. Realistlər tez-tez ən yaxşı hərəkət yolunun nə olduğunu mübahisə edirlər, buna görə də “realist xarici siyasət”i tərif etmək çətin olur. Amma bunun nə olmadığı haqqında danışmaq asandır və Trampın “Amerika birinci” siyasəti bunun nümunəsi deyil.

Realizm dünya siyasətində anarxiyanın hökm sürdüyünü qəbul edir; yəni heç bir üst hakimiyyət mübahisələri həll edə və ya təhlükəsizlik təmin edə bilməz. Bu vəziyyətdə, digər dövlətlərin güclərini və potensial təhlükələrini nəzərə almaq vacibdir. Realistlər həmçinin güc və münaqişə haqqında bir sıra əsas fərziyyələrə sahibdirlər. Onlar dövlətlər arasındakı münaqişələri adətən anlaşmazlıq kimi deyil, qarşı-qarşıya olan ambisiyaların təzahürü olaraq görürlər.

Realizm, dünyada heç bir şeyin tam həll olunmadığını qəbul edir; ölkələr daim mövqelərini və üstünlüklərini qorumaq üçün mübarizə aparır. Bir döyüş sona çatdıqda, yeni mübarizələr ortaya çıxır. Məsələn, II Dünya Müharibəsindən sonra Soyuq Müharibə başladı. Realistlərlə hər zaman ehtiyatlı olmaq lazımdır, çünki uğurlu qələbələrdən sonra belə, yeni və gözlənilməz münaqişələrin olması mümkündür. Beləliklə, realistlər müharibəyə yanaşmanı sadəcə “Qalib gələcəyikmi?” sualı ilə deyil, “Bundan sonra nə olacaq?” sualı ilə düşünürlər. Bu, liderlərə sərt seçimlər etməyə imkan verir, bəzən xüsusi maraqlarını milli maraqların xeyrinə kənara qoyurlar.

Trampın “Amerika birinci” siyasəti bu əsas realist prinsiplərdən irəliləmədiyi üçün, onun Çinlə rəqabət, Rusiya-Ukrayna müharibəsi, qlobal iqtisadi sabitlik və Yaxın Şərqdəki münaqişələrə yanaşması realist xarici siyasət ilə əlaqəli deyil.

Realizm soyuqqanlı və sərt olsa da, bu yanaşma zorakılığa meylli olmaq və ya siyasət seçimlərinin moral təsirlərini nəzərə almamaq demək deyil. Clausewitzin dediyi kimi, zorakılıq yalnız siyasi məqsədləri qəbuledilən xərclərlə əldə edildikdə uğurlu sayılır. Siyasi məqsəd əsas məqsəd olmalıdır.

Xarici siyasət, dünya səhnəsində nəyə nail olmaq istədiyinizi əldə etmə ilə əlaqəlidir. Machiavellinin dar təfsirində, bir şahzadə sevilməkdən daha çox qorxulmaq daha yaxşıdır deyə bilər, amma dünya siyasətində yalnız axmaq birisi nifrət edilmək istər. Siyasi təsirini toplamaq və ağılla istifadə etmək qabiliyyəti, beynəlxalq müstəvidə məqsədlərə çatmaq üçün müvəffəqiyyətin əsasıdır. Lakin Trampın “Amerika birinci” yanaşması buna uyğun deyil. Məsələn, ABŞ-nin Çinlə rəqabətini nəzərdən keçirdikdə, Soyuq Müharibə dövründə diplomat George Kennan, Sovet İttifaqının Qərbi Avropanı işğal etməsinin əsas təhlükə olmadığını, əsl təhlükənin bütün qitənin Sovet sferasına daxil olması olduğunu vurğulamışdı. Bu yanaşma bu gün də Çinə münasibətdə tətbiq olunur. Çinin öz qonşularını işğal etməsi deyil, əsas təhlükə onun Şərqi Asiya üzərində siyasi hakimiyyət qurmasıdır.

Realistlər, dövlətlərin zorakılığa qarşı balans quracağına inanırlar. Buna görə, ABŞ-nin Çinlə rəqabətində ağıllı cavab, bölgədəki mühüm tərəfdaşlarla möhkəm siyasi əlaqələr qurmaq olmalıdır. Lakin Tramp, alyansları yalnız Amerikanın böyük xərcləri ilə az xeyir qazanan tərəfdaşlar kimi görür. Bu ölkələr artıq Vaşinqtonun etibarlı bir siyasi tərəfdaş olub-olmadığını qiymətləndirirlər. Əgər ABŞ etibarsız görünərsə, Çin bölgədə hökmranlıq edə bilər, sadəcə hərbi işğalla deyil, həm də öz maraqlarını qəbul etməyə başqa alternativləri olmayanların hesablamaları nəticəsində.

Trampın alyanslara qarşı yanaşması, Ukrayna müharibəsinə yanaşmasını da təsir edə bilər. Realistlər, ABŞ üçün maraqlı olanın, ambisioz avtoritar güclərin işğalçı müharibələrinin uğursuz olduğu bir dünyada yaşamaq olduğunu qəbul edirlər. Daha yaxşı olardı ki, bu uğursuzluğu nisbətən aşağı xərclərlə sürətləndirmək və bu zaman alyanslarınızı daha da yaxınlaşdırmaqdır. 2022-ci ildə Rusiyanın işğalından sonra baş verənlər, Trampın müttəfiqlərinin onun müharibəni Rusiya şərtləri ilə bitirmək istəyini realist ehtiyatçılıq kimi qəbul etmələrini əslində saf bir axmaqlıqdır.

Realist yanaşma baxımından, ABŞnin Fars körfəzindəki təhlükəsizlik öhdəliklərini yenidən qiymətləndirmək vaxtıdır. Bu öhdəliklər yarım əsr əvvəl mənalı ola bilərdi, amma indi açıq şəkildə köhnəlmişdir. Eyni zamanda, İsrailə dair genişləndirici siyasətə davam etməyin, Amerikanın milli maraqlarını necə irəlilətdiyini başa düşmək çətindir. Lakin Tramp, İsrailin Baş Naziri Benjamin Netanyahu ilə münasibətlərini davam etdirməyə hazır görünür və Fars körfəzindəki ABŞ hərbi öhdəliklərinə qarşı narahatlıq duymur, İranla sərt münasibət bəsləyir. Lakin ABŞ artıq dünyanın ən böyük enerji ixracatçısıdır və başqa bölgələrdə artan təhdidlərlə üzləşir. Həqiqi bir realist, ABŞ-nin körfəzdə müdafiə etməyi vəd etdiyi öhdəliklərdən ehtiyatla ayırmasını və İranın nüvə proqramını güc tətbiq edərək məhv etməyə cəhd etməməsinin fəlakətli bir səhv olacağını vurğulayar.

Realizm, sərtliklə əlaqələndirilə bilər, amma realistlər boş-boş danışmağa meylli deyillər və nadir hallarda özlərini nümayiş etdirirlər. Tramp isə son həftələrdə daha səs-küylü olub. Məsələn, Panama kanalını ələ keçirmək təhdidi və Kanadanın 51-ci ABŞ ştatı olması haqqında danışıb. Lakin realistlər, ABŞ-nin ən böyük üstünlüklərindən birini, yəni ən yaxın qonşularla isti münasibətləri zədələməkdən çəkinərdilər. Tramp, həmçinin Qrenlandiyanı almaq üçün bir müttəfiqə qarşı məcburetmə taktikaları tətbiq etmək barədə açıq danışıb, bunu isə “ABŞnin Milli Təhlükəsizlik məqsədləri üçün lazım” olduğunu iddia edib. Belə ritorika beynəlxalq gözləntiləri formalaşdıra bilər və ABŞ-nin maraqlarına ziyan vuraraq, əks nəticələrə səbəb ola bilər. Məsələn, əgər belə fikirlər başqa bir böyük gücün lideri tərəfindən səslənsəydi, bu, çox mənfi təsir yaradardı.

Trampın ABŞ dollarının beynəlxalq rolu ilə bağlı dedikləri də diqqət çəkicidir. O, “Bir çox ölkə dolları tərk edir” deyə, 2024-cü il kampaniyasına səsləndi, amma bu, yalnışdır. “Dolları mənimlə tərk etməyəcəklər” - deyə böyüklük edirdi. Bu yanaşma, dolların beynəlxalq valyuta kimi gələcəyinin əsasən kollektiv seçimlərlə müəyyən olunduğunu unudur. Dolların etibarlılığı, insanlar onu istifadə etmək istədikləri üçün artır. Onu məcbur etməyə çalışmaq, əslində, etibarlılığını zəiflədir.

Dövlətlər öz maraqlarını irəlilətməyə üstünlük verirlər və realistlər, dövlətlərin zorakılığa qarşı balans quracaqlarını fərz edirlər. Gələcəkdə güc tətbiqi olmadan siyasi məqsədləri əldə etmək, daha müdrik bir yanaşma olardı. Trampın “Amerika birinci” idealları bu dinamikaya ziddir. Öz maraqları üçün başqalarını yönləndirmək və ya ticarət zədələyici proteksionizm tətbiq etmək, digər ölkələr tərəfindən cavab olaraq qarşılanacaq və ABŞ-nin iqtisadiyyatına ciddi ziyan vuracaq. Bunun nəticəsi, ABŞ-nin digər ölkələrlə münasibətlərinin pisləşməsi və qlobal iqtisadi sıxıntıların yaranması ola bilər.

Nəticə etibarilə, realistlər diplomat Arnold Wolfersin “mühit məqsədləri” anlayışına razıdırlar: dövlətlər öz müstəqilliklərini qorumağa üstünlük verirlər, amma onlar “yalnız nadir hallarda sağ qalma problemi” ni  yaşayırlar. Realistlər, dostlarla yaxşı münasibətləri və düşmənlərə qarşı sərt amma ölçülü yanaşmanı milli təhlükəsizlik üçün vacib hesab edirlər.

Trumpın “Amerika birinci” yanaşması, realistlərin uzunmüddətli yanaşmasına ziddir. Bu, qısa müddətli, dar mənfəətə yönəlmiş yanaşmadır. Tramp, digər ölkələrlə qarşılıqlı əlaqələri sıfır-sumlu qarşıdurma kimi görür, amma bu yanaşma əvvəlki dövrlərdə böyük səhvlərə yol açıb. Trampın proteksionizmi, ABŞ-nin iqtisadiyyatı və qlobal iqtisadiyyat üçün zərərli ola bilər, eynilə əvvəlki tarixdə olduğu kimi. Nəticədə, bu yanaşma realist baxışla uyğun gəlmir və fəlakətli nəticələrə yol aça bilər.

Gülay Qəribova