Dördüncü sənaye inqilabı dövründə fəlsəfənin əhəmiyyəti

4-cü Sənaye İnqilabı dövründə texnologiyanın, xüsusilə İT və süni intellektin inkişafı, təhsildə yeni ixtisasların yaranmasına səbəb olub. Bu, öz növbəsində, İT mütəxəssisləri, proqramçıları, mühəndisləri və data analitikləri kimi sahələrə böyük diqqət ayırmağa gətirib çıxarıb. Lakin, fəlsəfə elmləri bəzən kənarda qalır və bu, bəzi mühüm sualları gündəmə gətirir.

İnformasiya texnologiyaları və süni intellektin inkişafı insan həyatını bir çox istiqamətdə dəyişdirib və bu dəyişikliklər fəlsəfi düşüncə tələb edir. Süni intellektin və avtomatlaşdırmanın artan rolu, insanların və cəmiyyətin necə inkişaf edəcəyini, etik problemləri və sosial məsuliyyəti ortaya çıxarır. Hətta maşınların qərar qəbul etməsi, insan hüquqları, bərabərlik və ədalət məsələləri ilə bağlı yeni fəlsəfi müzakirələrə ehtiyac yaranır. İnsanların texnologiya ilə münasibətləri, onların sosial, mənəvi və şəxsi inkişaflarına necə təsir etdiyi, insan varlığının mənası və təbiəti ilə bağlı çox sayda fəlsəfi sual doğurur. Həmçinin, texnologiyanın insanların iş həyatını necə dəyişdirdiyi də fəlsəfi baxımdan araşdırılmalıdır. Texnologiya sürətlə inkişaf edir, amma bu inkişafın məqsədi və istiqaməti barədə ciddi düşünmək lazımdır. Əgər hər şey avtomatlaşarsa, insanlar nə üçün işləyəcəklər? 

Fəlsəfə, insan həyatının və sosial münasibətlərin mənasını, vəzifələrini təhlil edərək bu suala cavab tapmağa kömək edir. 4-cü sənaye inqilabı dövründə fəlsəfə elmlərinin kənarda qalması ciddi bir problem ola bilər. Texnologiyanın inkişafı yalnız texniki bacarıqların önəmini artırmaqla yanaşı, etik və sosial məsələləri də gündəmə gətirir. Fəlsəfənin bu dövrdə tədrisi vacibdir. Çünki fəlsəfə elmləri insanlara analitik düşünmə, problemləri müxtəlif perspektivlərdən qiymətləndirmək və daha dərin suallar vermək bacarığı qazandırır. Bu bacarıqlar, həm İT mütəxəssisləri, həm də digər sahələrdə çalışan insanlar üçün çox önəmlidir.

Süni intellekt, biotexnologiya, genetik mühəndislik və digər müasir sahələrdə etik problemlər gündəmə gəlir. Fəlsəfə elmləri bu etik məsələləri təhlil edərək, hüquqi və sosial normativlərə uyğun həllər təqdim edir. İnsanların və cəmiyyətlərin inkişafı texnologiyanın sürətli inkişafı ilə paralel gedir. Fəlsəfə, cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrinin və fərdlərinin bu inkişafdan necə faydalana biləcəyini, sosial ədalət və bərabərlik məsələlərini müzakirə edir.

Fəlsəfi düşüncə, təhsildə insanın əxlaqi və sosial məsuliyyətlərini vurğulayan bir istiqamət kimi, süni intellektin inkişafı ilə bağlı yaranan etik məsələlərin həllində həlledici rol oynaya bilər. Beləliklə, müasir təhsil yalnız bilik verməyi deyil, həm də yeni texnoloji inkişafların yaratdığı mənəvi və sosial çağırışlara cavab verən bir təfəkkür və yanaşma formalaşdırmağı hədəfləməlidir.

Süni intellektin gələcəkdə cəmiyyətin bütün riyazi biliklər sahəsini öz əlində saxlaması ehtimalı, insanın rolunun dəyişməsinə və yeni bacarıqların tələb olunmasına səbəb olacaq. Əgər süni intellekt riyazi hesablamalar, optimizasiya, təhlil və qərar qəbul etmə sahələrində mükəmməl bir şəkildə fəaliyyət göstərirsə, bu, insanın analitik düşünmə və texniki bilik sahələrindəki əhəmiyyətini azalda bilər. Ancaq bu vəziyyət, fəlsəfi elmlərin daha da aktual olmasına gətirib çıxara bilər.

Fəlsəfi elmlər, insanın düşüncə tərzini, etik dəyərlərini, əxlaqını, mənasını və məqsədini araşdıran sahələrdir və bunlar süni intellektin həll edə bilmədiyi məsələlərdir. Gələcəkdə, süni intellektin idarə etdiyi bir dünyada, insanlar üçün daha çox fəlsəfi, etik və sosial məsələlər üzərində düşünmək, insanlığın məqsədini və mənasını tapmaq daha önəmli hala gələcək. Çünki süni intellektin heç bir zaman insanın duyğularını, şüurunu, daxili dünyasını tam mənasıyla anlaması və ya empati qurması mümkün olmayacaq. Bu səbəbdən, fəlsəfi elmlər insanın özünü anlamağa, dünyadakı yerini dərk etməyə, etik məsələlərə cavab tapmağa və daha geniş mənəvi suallara fokuslanmağa davam edəcək. Süni intellektin təklif etdiyi texniki həllərlə yanaşı, insanlıq hələ də anlam, etik dəyərlər və sosial məsuliyyət kimi mövzularda qərar verməlidir. Bu, fəlsəfi düşüncənin insan üçün əvəzolunmaz bir sahə olacağına işarədir.

Müasir 4-cü sənaye inqilabı dövründə fəlsəfə fənninin tədrisi, texnoloji inkişafların, cəmiyyətin sürətlə dəyişən tələblərinin və yeni etik, sosial problemlərin təhlilini əhatə etməlidir. Fəlsəfənin tədrisi, Sovet dövrünün klişesindən çıxmalı və müasir dövrün ehtiyaclarına, texnoloji inkişaflara və cəmiyyətin mürəkkəbləşən tələblərinə uyğunlaşmalıdır. Sovet dövründə fəlsəfə tədrisi əsasən dogmatik yanaşmalarla məhdudlaşmış və ideoloji yük daşımışdı. Bununla yanaşı, fəlsəfi müstəqilliyin və tənqidi düşüncənin inkişafına kifayət qədər yer verilməmişdi. Müasir dövrün tələb etdiyi fəlsəfə tədrisi isə, daha çox azad düşüncə, tənqidi yanaşma, multidisiplinar yanaşmalar və etik müzakirələrin təbliğinə yönəlməlidir.     

Müasir tədris prosesində fəlsəfənin daha açıq, azad və obyektiv şəkildə təqdim olunması vacibdir. Tələbələrə fərqli fəlsəfi məktəblər və yanaşmalar təqdim edilməli, tənqidi düşüncə bacarıqları inkişaf etdirilməlidir. Hər hansı bir məktəbin dominantlığına yer verilməməli, müxtəlif fəlsəfi cərəyanların müzakirəsi təşviq edilməlidir.

Sovet dövründə fəlsəfə tədrisi daha çox müəllim mərkəzli, monoloq şəkildə idi. Müasir dövrdə isə, fəlsəfə tədrisi tələbə mərkəzli və interaktiv olmalıdır. Fəlsəfi məsələlər üzərində tələbələrin müzakirələr aparması, ideyaların sərbəst şəkildə mübadilə olunması və müxtəlif fikirlərin qarşılaşdırılması vacibdir. Tələbələr fəlsəfi ideyaların gündəlik həyatla əlaqəsini anlamağa, müxtəlif perspektivlərdən baxmağa və müstəqil fikir yürütməyə təşviq edilməlidir.

Sovet dövründə əxlaqi və etik məsələlər daha çox dövlətin və cəmiyyətin müəyyən etdiyi normativlərə əsaslanırdı. Müasir fəlsəfə tədrisində isə etik məsələlər daha geniş bir perspektivdə, fərdi azadlıqlar, insan hüquqları, sosial ədalət və müasir dövrün etik problemləri kontekstində müzakirə olunmalıdır. Tələbələrə etik qərarların yalnız şəxsiyyət səviyyəsində deyil, həm də cəmiyyət və texnologiya səviyyəsində necə veriləcəyini anlamağa kömək edilməlidir.

Sovet dövründə fəlsəfədə texnoloji yeniliklər və süni intellekt kimi məsələlərə yer verilmirdi. Bu gün isə, fəlsəfənin tədrisi müasir texnologiyaların və süni intellektin etik və sosial təsirlərini nəzərə almalıdır. Tələbələrə bu texnologiyaların cəmiyyətin gələcəyinə, insan hüquqlarına və etik qərarlara necə təsir edəcəyini anlamaq üçün fəlsəfi düşünmə bacarıqları öyrədilməlidir. Məsələn, süni intellektin etikası, məlumatların məxfiliyi və genetik mühəndislik kimi mövzular fəlsəfi dərslərdə müzakirə olunmalıdır.

Fəlsəfə tədrisi, yalnız bir sahə ilə məhdudlaşmamalıdır. Sovet dövründə fəlsəfi tədris daha çox politoloji və ideoloji aspektlərə yönəlmişdi. Bu gün isə fəlsəfə, müxtəlif elmi sahələrlə inteqrasiya edilməli, məsələn, sosial elmlər, təbiət elmləri, iqtisadiyyat və hətta incəsənətlə əlaqəli şəkildə təqdim olunmalıdır. Bu yanaşma tələbələrə daha geniş bir perspektivdən düşünməyi və müxtəlif sahələrdə fəlsəfi düşüncəni tətbiq etməyi öyrədəcəkdir.

Fəlsəfə fənninin Azərbaycançılıq və milli ideologiya istiqamətində tədrisinin inkişafı, ölkənin mədəni və ideoloji inkişafına böyük töhfə verə bilər. Azərbaycançılıq və milli ideologiya, yalnız tarix, dil və mədəniyyətlə bağlı mövzularla məhdudlaşmamalıdır; daha geniş bir əhatə dairəsi ilə, cəmiyyətin modernləşməsi, qlobal inteqrasiya və milli kimliyin qorunması kimi məsələlərlə də bağlı fəlsəfi yanaşmalar inkişaf etdirilməlidir. Bu, tələbələrə öz vətənlərinə və mədəniyyətlərinə daha dərin bir bağlılıq hissi aşılayacaq və həmçinin, onlara çağdaş dünyada millətlərin inkişafını anlamaq və bu proseslərə fəlsəfi baxış bucağından yanaşmaq bacarığı qazandıracaqdır.

Fəlsəfənin tədrisində Azərbaycançılıq mövzusuna daha çox yer verilməlidir. Bu, yalnız Azərbaycan tarixinin və mədəniyyətinin öyrədilməsi ilə kifayətlənməməli, həm də müasir dövrün fəlsəfi, siyasi və sosial kontekstində Azərbaycan millətinin özəlliklərini və inkişaf yolunu dəyərləndirməlidir. Azərbaycançılıq, milli kimlik və milli özünüdərk məsələləri fəlsəfi müstəvidə müzakirə edilməli, tələbələrə Azərbaycan xalqının zəngin tarixindən və mədəniyyətindən fəlsəfi bir baxışla necə yararlanacaqları öyrədilməlidir.

Fəlsəfə tədrisində milli ideologiyanın, xüsusən də müstəqil Azərbaycanın ideyalarının qorunması və inkişafı məsələlərinə toxunulmalıdır. Müstəqillik, vətənpərvərlik, dövlətçilik prinsipləri, sosial bərabərlik və ədalət kimi dəyərlər fəlsəfi təhlil edilməsi vacib olan mövzulardır. Fəlsəfi dərslər tələbələrə milli ideologiyanın müasir dünyada necə inkişaf etdiyini və bu ideologiyanın cəmiyyətin sosial, siyasi və iqtisadi strukturlarında necə tətbiq olunduğunu öyrətməlidir.

Azərbaycanda milli kimliyin qorunması ilə yanaşı, modernləşmə və inkişaf məsələləri də fəlsəfi müzakirələrə daxil olmalıdır. Fəlsəfə, milli kimliyin müasir dövrün qlobal çağırışları qarşısında necə formalaşması, yeni texnologiyalar və dünya iqtisadiyyatının təsirləri altında necə inkişaf etməli olduğunu müzakirə etməlidir. Bu yanaşma tələbələrə həm milli dəyərləri, həm də qlobal inkişafı daha yaxşı anlamağa kömək edər.

Azərbaycanın multikulturalizm və tolerantlıq ənənələri də fəlsəfi tədrisin mühüm bir hissəsi olmalıdır. Fəlsəfə, Azərbaycanda yaşayan müxtəlif etnik və dini qrupların, müxtəlif məzhəblərin bir arada necə yaşayabiləcəyini, bir-birinə hörmət və anlayışla yanaşmağı və bərabər hüquqların qorunmasını müzakirə etməlidir. Bu, tələbələrə həm milli, həm də beynəlxalq səviyyədə tolerantlıq, qarşılıqlı anlaşma və əməkdaşlıq prinsiplərini öyrətmək üçün vacibdir.

Azərbaycanın fəlsəfi irsi və böyük şəxsiyyətlərinin öyrədilməsi də çox önəmlidir. Milli fəlsəfi düşüncənin inkişafı, İslam fəlsəfəsi, Müsəlman Şərq fəlsəfəsi ilə qərb fəlsəfəsinin əlaqəsi dərslərdə müzakirə olunmalı və Nizami, Nəsimi, Məhəmməd Füzuli kimi böyük mütəfəkkirlərin fəlsəfi baxışları müasir kontekstdə qiymətləndirilməlidir. Tələbələrə bu irsə dərin bir maraq aşılanmalı, bu fəlsəfi baxışların dövrümüzdə necə tətbiq oluna biləcəyinə dair müzakirələr aparılmalıdır.

Fəlsəfə, yalnız nəzəri dərslərlə məhdudlaşmamalıdır; tələbələrə fəlsəfi məsələləri gündəlik həyatda və texnoloji inqilabın gətirdiyi dəyişikliklərdə necə tətbiq edəcəklərini öyrətmək vacibdir. Məsələn, süni intellekt, bioetik və digər müasir etik məsələlərlə bağlı dərslər praktiki vəziyyətlərə əsaslanmalıdır. Tələbələr fəlsəfi nəzəriyyələri, məsələn, Kantın etikası, utilitarizm və ya deontologiya ilə əlaqələndirərək müasir problemləri həll etməyə cəhd etməlidirlər.

Fəlsəfə fənninin əsas məqsədi, tələbələrin tənqidi düşünmə qabiliyyətlərini inkişaf etdirməkdir. 4-cü sənaye inqilabının gətirdiyi sürətli dəyişikliklər və informasiya axını qarşısında tələbələr yalnız verilən məlumatları qəbul etməməli, həm də bu məlumatları şübhə ilə qiymətləndirə bilməlidirlər. Tədris metodları tələbələrin məntiqi, analitik və etik baxış bucağından məlumatları təhlil etmələrini təmin etməlidir. Tələbələrə "nə və niyə" suallarını soruşmağı öyrətmək vacibdir.

Fəlsəfi tədris, tələbələrə yaradıcı düşünməyi və yeni ideyalar irəli sürməyi öyrətməlidir. Müasir texnologiya ilə bağlı məsələlər, yalnız mövcud fəlsəfi nəzəriyyələrə əsaslanaraq deyil, həm də yenilikçi yanaşmalarla təhlil edilməlidir. Tələbələrə, texnoloji inkişafları və cəmiyyətin dəyişən ehtiyaclarını nəzərə alaraq, yeni fəlsəfi həllər təklif etmək bacarığı qazandırılmalıdır.

Fəlsəfi elmlərin praktiki tətbiqi, xüsusən süni intellektin və digər texnoloji inkişafların sürətli artdığı bir dövrdə, daha geniş və çox yönlü sahələrdə nəzərə çarpacaq. Bu sahə ilə məşğul olan insanlar, gələcəkdə yalnız akademik mühitdə deyil, həmçinin müxtəlif sahələrdə fəlsəfi bilikləri tətbiq edən peşəkar rollarda da fəaliyyət göstərə bilərlər. 

Süni intellektin inkişafı və 4-cü Sənaye İnqilabı dövründə fəlsəfə yönümlü təhsil sahəsində də bir sıra yeniliklər və dəyişikliklər gözlənilir. Fəlsəfə, insanın düşüncə tərzi və dünyagörüşünü inkişaf etdirən bir sahə olduğu üçün, bu dövrün texnoloji inkişafları və etik məsələləri ilə birbaşa əlaqəlidir. Fəlsəfə yönümlü təhsilin inkişafı, yalnız texnoloji bacarıqların deyil, həm də etik, sosial və humanist biliklərin önəmini vurğulamalıdır.

Sosial fəlsəfənin geniş tədrisi, yalnız akademik bilikləri inkişaf etdirmək deyil, həm də cəmiyyətin müxtəlif sahələrində real problemlərin həlli üçün praktiki tətbiqlərin inkişafını təmin edə bilər. Azərbaycanda sosial fəlsəfə sahəsindəki inkişaf həm yeni iş yerlərinin yaranmasına, həm də sosial və mədəni dəyişikliklərin düzgün idarə edilməsinə təsir göstərə bilər.

Sosial fəlsəfə, cəmiyyətin inkişafı və sosial siyasətləri öyrənir. Bu sahə, həm dövlət qurumları, həm də özəl sektor üçün yeni iş imkanları və sosial proqramların tətbiqi üçün əhəmiyyətlidir. 

Bu sahədə sosial inkişaf mütəxəssisləri (cəmiyyətin inkişafına dair strateji planlar hazırlayan), sosial siyasət analitikləri (sosial siyasətlərin təhlili və tənqidini aparan) sosial proqramların rəhbərləri (sosial proqramların idarə edilməsi və inkişafını təşkil edən mütəxəssislər) çalışa bilərlər. Onlar, sosial inkişaf proqramlarının hazırlanması və icrasında, sosial ədalətin və bərabərliyin təşviqində, sosial xidmətlər və sosial yardımlar üzrə layihələrin hazırlanmasında, sosial siyasət və planlaşdırma sahəsində təhsil və maarifləndirmə fəaliyyətlərində öz töhfələrini verə bilərlər. 

Bu sahədə gender bərabərliyi və ailə institututnun inkişafı üzrə mütəxəssislər yetişdirilə bilər. Onlara, gender bərabərliyi və ailə inkişafı üzrə məsləhətçilər, təhsil proqramları üzrə mütəxəssislər aid ola bilər. Onlar, cəmiyyətin müxtəlif təbəqələri arasında bərabərliyi təşviq edən proqramların hazırlanmasında, gender bərabərliyinin təmin edilməsi və ailə inkişafı layihələrinin həyata keçirilməsində töhfə verə bilərlər. 

Sosial fəlsəfə, insanın sosial davranışlarını və cəmiyyətə təsir edən psixoloji faktorları öyrənir. Bu sahə, sosial problemlərin və mədəniyyətin inkişafında mühüm rol oynaya bilər. Onlara, sosial psixologiya üzrə mütəxəssislər (cəmiyyətin psixoloji məsələlərinə dair araşdırmalar aparan və tətbiqlər hazırlayan), ictimai münasibətlər üzrə strateqlər (sosial və mədəni problemlərə dair ictimai münasibətlər strategiyalarını hazırlayan), sosial stress və konfliktlərin idarə edilməsi üzrə mütəxəssislər (cəmiyyətdəki sosial gərginlikləri və konfliktləri idarə etməyi bacaran mütəxəssislər) aiddir. Onlar, sosial stressin azaldılması və insanların sosial münasibətlərini inkişaf etdirən proqramların və ictimai mədəniyyət və sosial davranışları yaxşılaşdıran layihələrin həyata keçirilməsində, ictimai və sosial konfliktlərin həllinə yönəlmiş metodlar və tətbiqlərin hazırlanıb reallaşmasında töhfə verə bilərlər.

Sosial fəlsəfənin tədrisi Azərbaycanda sosial və mədəni inkişaf üçün vacibdir və yeni iş yerlərinin yaranmasına, cəmiyyətin sosial problemlərinin həllinə və insanların təhsil səviyyəsinin yüksəlməsinə təsir edəcək. Sosial fəlsəfə sahəsindəki praktiki tətbiqlər, sosial ədalət, bərabərlik və insan hüquqları kimi məsələləri gündəmə gətirərək, bu sahədə yeni ixtisasların və iş yerlərinin yaranmasına imkan verəcəkdir. Bu, Azərbaycanda daha ədalətli və inkişaf etmiş bir cəmiyyətin qurulmasına töhfə verə bilər.

Fəlsəfi elmlər yalnız nəzəri sahə kimi deyil, gələcəkdə texnoloji və sosial dəyişikliklərin gətirdiyi etik, hüquqi, psixoloji və sosial məsələləri həll etmək üçün praktik sahələrdə də böyük rol oynayacaq. Fəlsəfəçilər bu sahələrdə etik, hüquqi və sosial məsələləri tənzimləmək, yeni normativ çərçivələr yaratmaq və cəmiyyətin üzləşdiyi çətin məsələlərə cavab vermək üçün çalışacaqlar.

Müasir 4-cü sənaye inqilabı dövründə fəlsəfə yönümlü təhsil, texnoloji dəyişikliklərlə yanaşı etik, sosial və mədəni dəyişiklikləri də nəzərə alaraq, tələbələrin insanlıq üçün dəyərli və mənalı həllər təklif etmələrini təmin etməlidir. Bu təhsil, tələbələri təkcə texniki bacarıqlar ilə deyil, həm də düşünmə qabiliyyəti, etik məsuliyyət, yaradıcı yanaşmalar və sosial bacarıqlarla hazırlamalıdır. Bu şəkildə fəlsəfə yönümlü təhsil, gələcəyin mürəkkəb dünyasında cəmiyyətə faydalı və məsuliyyətli fərdlər yetişdirməyə kömək edəcəkdir.

Rauf Məmmədov

Cross Media Təhlil Mərkəzinin analitiki, fəlsəfə doktoru