İKT sahəsində fiasko – Qlobal İnnovasiya İndeksində (GII) məyusedici nəticə

Qlobal İnnovasiya İndeksi (GII) dünyada iqtisadiyyatların innovasiya göstəricilərini ölçmək və müqayisə etmək üçün ən hərtərəfli beynəlxalq göstəricilərdən biridir. Hər il Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatı (WIPO) tərəfindən Portulans İnstitutu, Kornell Universiteti və digər elmi-tədqiqat tərəfdaşları ilə birgə dərc olunan bu indeks, ölkələrin innovasiyanı iqtisadi və sosial tərəqqiyə çevirmə qabiliyyətini qiymətləndirir. 

GII siyasətçilərə, biznes liderlərinə və tədqiqatçılara həm innovasiyanı mümkün edən amilləri – institutlar, insan kapitalı və elmi tədqiqat, infrastruktur, bazar və biznesin yetkinlik səviyyəsi kimi “girişləri”, həm də real nəticələri əks etdirən “çıxışları” – bilik yaradılması, texnoloji tərəqqi, yaradıcı mallar və xidmətlər kimi göstəriciləri əhatə edən ətraflı çərçivə təqdim edir. İndeks 80-dən çox göstəricidən istifadə edir və həm kəmiyyət (məsələn, T&K xərcləri, patent müraciətləri, yüksək texnologiyalı ixraclar, təhsil səviyyəsi), həm də keyfiyyət (məsələn, tənzimləyici mühit və innovasiya əlaqələri) göstəricilərini birləşdirir. 

2025-ci il buraxılışında GII 130-dan çox iqtisadiyyatı əhatə edir ki, bu da dünya əhalisinin 95%-dən, qlobal ÜDM-in isə 99%-dən çoxunu təşkil edir və beləliklə, innovasiya dinamikasının qlobal mənzərəsini yaradır. Ən əsası, indeks ənənəvi olaraq İsveçrə, ABŞ, İsveç və Sinqapur kimi ölkələr tərəfindən liderlik edilən əsas innovasiya mərkəzlərini müəyyən etməklə yanaşı, inkişafda olan regionlarda da yeni innovasiya liderlərini önə çıxarır və müxtəlif gəlir səviyyələrinə malik ölkələrin resurslarını və institusional güclərini necə yaradıcı və texnoloji nəticələrə çevirdiyini göstərir. Bu, GII-ni bilik əsaslı və rəqabətədavamlı iqtisadiyyatlar qurmaq istəyən ölkələr üçün güclü bir analitik alətə çevirir.

GII-də hər bir ölkə iki əsas göstərici üzrə qiymətləndirilir: “Giriş Reytinqi” və “Çıxış Reytinqi”. Bu göstəricilər birlikdə ölkənin innovasiya sisteminin necə işlədiyini əks etdirir. Giriş reytinqi innovasiyanı mümkün edən amillərin – institutların keyfiyyəti, insan kapitalı və tədqiqat sistemi, infrastruktur, bazar və biznes yetkinliyinin – gücünü ölçür. Başqa sözlə, bu göstərici ölkənin innovasiya potensialını, yəni innovasiyanı mümkün edən resursları, sərmayələri və şəraiti qiymətləndirir. Çıxış reytinqi isə bu səylərin nəticələrini əks etdirir: ölkə faktiki olaraq nə qədər bilik, texnologiya və yaradıcı məhsul istehsal edir. Buraya patent müraciətləri, yüksək texnologiyalı ixraclar, elmi nəşrlər, proqram təminatı və dizayn məhsulları kimi göstəricilər daxildir. Əgər ölkənin çıxış reytinqi giriş reytinqindən yüksəkdirsə, bu onun innovasiya baxımından səmərəli olduğunu göstərir. Yəni ölkə məhdud resurslarla yüksək nəticələr əldə edir. Əksinə, giriş reytinqi çıxışdan yüksəkdirsə, bu, resursların və investisiyaların hələ real nəticələrə çevrilmədiyini göstərən zəif performansdır.

Son 5 ildə kəskin geriləmə

2025-ci il GII-yə əsasən,  Azərbaycanın ümumi mövqeyi 95-ci yerdən 94-cü yerə yüksəlib, yəni bir pillə irəliləyib. Ölkəmiz innovasiya girişləri üzrə 76-cı, çıxışlar üzrə isə 112-ci yerdə qərarlaşıb. Bu, ölkənin innovasiyanı dəstəkləyən institutlar, infrastruktur və insan kapitalı baxımından müəyyən potensiala malik olduğunu, lakin bu potensialın nəticəyə çevrilməsi prosesində çətinliklər yaşandığını göstərir. Yəni Azərbaycanın giriş göstəriciləri çıxışlardan xeyli yüksəkdir, bu isə resursların real innovasiya məhsullarına çevrilməsində səmərəsizlik və ya institusional maneələr mövcud olduğunu göstərir. 

Ədalət naminə qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanın 2025 Qİİ-də bir sıra göstəricilər üzrə geridə olmasının obyektiv səbəbləri də var. Bunlar Qİİ-də məlumatların bir çox hallarda iki il əvvəlki göstəricilər üzrə hesablanması, yeni ökələrin qiymətləndirməyə daxil edilməsi, metodologiya dəyişiklikləri və s. göstərmək olar.

Ermənistan və Gürcüstanla müqayisədə böyük fərqlə geridəyik 

 2025-ci il Qlobal İnnovasiya İndeksinə əsasən, Gürcüstanın innovasiya giriş reytinqi 48-ci, çıxış reytinqi isə 71-ci yerdə qərarlaşıb (ümumi göstərici üzrə 56-cı yer). Bu fərq ölkənin innovasiya resurslarını – yəni institutların keyfiyyəti, insan kapitalı, infrastruktur, bazar və biznes yetkinliyi kimi giriş amillərini – nisbətən yaxşı səviyyədə təmin etsə də, həmin potensialın real nəticələrə çevrilməsində hələ səmərəsizliklərin olduğunu göstərir. Başqa sözlə, Gürcüstan innovasiya üçün əlverişli mühit yarada bilib, lakin bu mühitin məhsuldarlığı gözlənilən səviyyəyə çatmayıb. 

Ermənistan bu sırada yeganə ölkədir ki, çıxış reytinqi giriş reytinqindən yuxarıdır.  Onun giriş reytinqi 78-ci, çıxış reytinqi isə 53-cü yerdədir (ümumi göstərici üzrə 59-cu yer). Bu, ölkənin resurs baxımından oxşar mövqedə olmasına baxmayaraq, onlardan daha effektiv istifadə etdiyini, yəni innovasiya səmərəliliyinin daha yüksək olduğunu göstərir. Ermənistan keçən illə müqayisədə 4 pillə irəliləyərək 63-cü yerdən 59-cu yerə qalxıb. 

Bu fərqlər üç ölkənin innovasiya ekosistemlərinin fərqli işlədiyini nümayiş etdirir. Azərbaycanda giriş və çıxış arasındakı fərq struktur maneələrin və ya sistemli əlaqə boşluqlarının mövcudluğunu göstərir: ölkə innovasiya üçün müəyyən imkanlara malik olsa da, bu potensialın əhəmiyyətli hissəsi patentlər, elmi nəticələr, texnologiyanın yayılması və yaradıcı sənayelərdə məhsula çevrilmir. Səbəblər arasında tənzimləmə maneələri, kommersiyalaşdırma üçün stimulların azlığı və s. ola bilər. 

Ermənistan isə mövcud resurslarını daha səmərəli istifadə etməklə daha yaxşı nəticələr əldə edir: tədqiqat, yaradıcılıq fəaliyyəti və İKT sahəsində əməkdaşlıq daha dinamik və bazara inteqrasiya olunmuş görünür. Siyasət baxımından Azərbaycan üçün prioritet, tədqiqatların kommersiyalaşdırılmasını asanlaşdırmaq, universitet–sənaye əlaqələrini gücləndirmək və innovasiyanın yayılmasını təşviq etmək olmalıdır, Ermənistan isə artıq effektiv nəticə mexanizmlərinə malik olduğu üçün, daha çox resurs və infrastruktur artırmaqla innovasiya sərhədlərini genişləndirə bilər

Ayrı-ayrı göstəricilərə baxaq. 

İKT-ə çıxış. Bu göstərici insanların internet və rabitə xidmətlərinə nə dərəcədə asan çıxışının olduğunu əks etdirir. Gürcüstan burada liderdir (61-ci yer), bu da daha geniş əlçatanlıq və münasib qiymət deməkdir; Azərbaycan (74-cü) və Ermənistan (78-ci) isə ortabab nəticə göstərir. Gürcüstanın üstünlüyü, son istifadəçiyə çatmada və qiymət siyasətində daha az maneə olduğunu göstərir, Azərbaycan və Ermənistan üçün isə keyfiyyətli sabit bağlantının genişləndirilməsi ehtiyacı qalır.

İKT-dən istifadə. Bu göstərici internetin real istifadəsini – aktiv istifadəçilərin sayını və rəqəmsal fəaliyyət səviyyəsini ölçür. Gürcüstan yenə liderdir (41-ci), Ermənistan yaxından izləyir (51-ci), Azərbaycan isə geri qalır (76-cı). Gürcüstan və Ermənistan vətəndaşlarının İKT-yə çıxışını real istifadə və rəqəmsal iştiraka çevirməkdə daha uğurludurlar, Azərbaycan isə bacarıq, xidmətin əhəmiyyəti və qiymət kimi amillər səbəbilə istifadədə geridə qalır.

Dövlətin onlayn xidmətləri. Bu göstərici e-hökumət xidmətlərinin keyfiyyətini və əhatə dairəsini qiymətləndirir. Ermənistan ən yaxşı nəticəni göstərir (53-cü), Azərbaycan orta səviyyədədir (66-cı), Gürcüstan isə geridə qalır (96-cı). Ermənistanın güclü göstəricisi daha inkişaf etmiş e-xidmət infrastrukturuna işarədir; Azərbaycanın mövqeyi müəyyən irəliləyişi göstərsə də, tam rəqəmsallaşma üçün potensial qalır; Gürcüstan üçünsə bu sahə prioritet islahat istiqamətidir.

Yüksək texnologiyalı ixrac (% ümumi ticarətdən). Ermənistan (39-cu) açıq fərqlə liderdir, Gürcüstan (86-cı) ortalarda, Azərbaycan isə (116-cı) son sıralardadır. Ermənistanın göstəricisi onun daha çox yüksək texnologiyalı istehsal zəncirlərinə inteqrasiya olunduğunu göstərir; Gürcüstanın nəticəsi diversifikasiya mərhələsində olduğunu; Azərbaycanın aşağı göstəricisi isə ixracın hələ əsasən qeyri-texnoloji məhsullardan ibarət olduğunu göstərir. Azərbaycanın bu sahədə çox geridə olmasının metodoloji səbəblərindən biri Qİİ-də bu indikatorun ölkənin ümumi xarici ticartəində İKT məhsulları ixracının payı kimi götürülməsidir. Neft və neft məhsullarının Azərbaycanın xarici ticarətində ən böyük pay təşkil etdiyini nəzərə alsaq İKT ixracına görə göstərcinin zəif mövqeyi aydln olur. Lakin mütləq rəqəmlərdə də vəziyyət o qədər ürəkaçan deyil. Dünya Bankının göstəricilərinə görə Azərbaycan 2024-cü ildə 111 milyon dollarlıq, Ermənistan isə 1.18 milyard dollarlıq İKT xidmətləri ixrac edib. 

İKT xidmətlərinin ixracı (% ümumi ticarətdən). Ermənistan bu göstəricidə parlaq nəticə göstərir (11-ci), Gürcüstan da güclüdür (21-ci), Azərbaycan isə xeyli geridədir (108-ci). Ermənistan və Gürcüstanın nəticələri dinamik İT şirkətlərinin və proqram ixracının mövcudluğunu əks etdirir, Azərbaycanın zəif göstəricisi isə bu sahənin hələ inkişaf mərhələsində olduğunu göstərir.

Top-level domains (TLDs) / 15–69 yaşlı əhalinin hər min nəfərinə. Bu göstərici ölkə vətəndaşlarının və şirkətlərinin onlayn varlığını ölçür. Ermənistan (58-ci) liderdir, Gürcüstan (62-ci) yaxın, Azərbaycan isə (95-ci) daha zəif nəticə göstərir. Ermənistan və Gürcüstandakı yüksək domen sıxlığı rəqəmsal bizneslərin və brend quruculuğunun daha güclü olduğunu göstərir, Azərbaycan isə bu sahədə KOB-ların onlayn mövcudluğunu artırmaq üçün imkanlara malikdir.

GitHub commitləri / 15–69 yaş əhalinin hər milyonnəfərinə. Bu göstərici proqramlaşdırma və açıq mənbə fəaliyyətinin canlı göstəricisidir. Gürcüstan (37-ci) və Ermənistan (41-ci) liderlik edir, Azərbaycan (82-ci) geridə qalır. Gürcüstan və Ermənistanın yüksək göstəriciləri daha aktiv proqramçı icmalarını və açıq kod mədəniyyətini göstərir; Azərbaycanda isə bu ekosistem hələ formalaşma mərhələsindədir.

Mobil tətbiq yaradılması / milyard PPP$ ÜDM. Bu göstərici ölkənin iqtisadi ölçüsünə görə tətbiq bazarının aktivliyini göstərir. Ermənistan (35-ci) güclü nəticə göstərir, Gürcüstan (64-cü) orta səviyyədə, Azərbaycan (86-cı) isə daha zəifdir. Ermənistanın nəticəsi onun aktiv startap və tətbiq ekosisteminə malik olduğunu göstərir; Gürcüstan müəyyən irəliləyişdədir; Azərbaycan isə potensiala malik olub, bu sahəni inkişaf etdirmək üçün proqramçı dəstəyi və ilkin maliyyələşmə mexanizmlərini genişləndirməlidir.

NƏTİCƏ

Qlobal İnnovasiya İndeksi 2025-in təhlili göstərir ki, Cənubi Qafqaz ölkələri – Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstan – innovasiya inkişafının eyni coğrafi mühitdə baş versə də, fərqli modellərini nümayiş etdirirlər. 

Azərbaycan - hələ də innovasiya potensialını tam reallaşdırmaq mərhələsindədir.  Ölkədə əlverişli infrastruktur və insan kapitalı mövcud olsa da, bu imkanların real innovasiya nəticələrinə – texnoloji məhsullara, patentlərə, elmi tədqiqatların kommersiyalaşmasına və yaradıcı iqtisadiyyata çevrilməsi prosesində ciddi transformasiyaya ehtiyac qalır. Bu vəziyyət sistemli koordinasiyanın və texnoloji sahibkarlığın gücləndirilməsini tələb edir. 

Ermənistan - məhdud resurslara baxmayaraq, innovasiya səmərəliliyində regionun lideridir. 

Gürcüstan - rəqəmsal keçid və texnoloji inteqrasiya baxımından mühüm addımlar atmış, xüsusilə İKT çıxışı və istifadəsində regional üstünlük əldə etmişdir. Bununla belə, Gürcüstanın e-hökumət və yüksək texnologiyalı ixrac sahələrində daha strukturlaşdırılmış siyasətə ehtiyacı qalır. 

Ümumilikdə, üç ölkənin göstəriciləri Cənubi Qafqazda innovasiyanın yüksəliş mərhələsində olduğunu, lakin bu yüksəlişin hər ölkədə fərqli ritmlə getdiyini nümayiş etdirir. Azərbaycanın gələcək uğuru onun innovasiya sisteminin “giriş” və “çıxış”ları arasında tarazlığı bərpa etməsindən, yəni mövcud resursları real nəticələrə çevirmək bacarığından asılı olacaq. Bu məqsədlə tədqiqat infrastrukturlarına sərmayənin artırılması, biliklərin transferi mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi, startap ekosisteminin stimullaşdırılması və beynəlxalq elmi əməkdaşlıqların gücləndirilməsi həlledici rol oynaya bilər. Nəticə etibarilə, GII-nin təqdim etdiyi dərin analitik çərçivə Azərbaycan üçün yalnız göstərici deyil, həm də innovasiyanı milli inkişaf strategiyasının mərkəzinə yerləşdirmək üçün aydın yol xəritəsidir.

İnanırıq ki, sahəyə məhsul qurumlar yaranmış təəssüf doğurucu vəziyyəti ciddi şəkildə təhlil edərək, məsuliyyətlərini anlayacaq və kompleks tədbirlərə başlayacaqlar. Əks halda süni intellekt əsrində, həyatın bütün sahələrinin texnologiya ilə sıx bağlı olduğu  mərhələdə ölkəmizin bu sahədə beynəlxalq fiaskosunun və bunun ölkə iqtisadiyyatına vurduğu zərrərlərin səbəbkarına çevriləcəklər.

Cross Media Təhlil Mərkəzi