Sosio-mədəni güc və kollektiv travma

Sosio-mədəni güc ilə kollektiv travmanın qarşılıqlı əlaqəsi, xalqların dərin əzab və dəhşət anlarını necə yadda saxladıqları və yenidən şərh etdikləri baxımından uzun müddətdir ki, tədqiqatçıların diqqət mərkəzindədir. Xüsusilə münaqişə və ya siyasi çevriliş dövründən keçmiş cəmiyyətlərdə travmatik hadisələrin müəyyən çağdaş məqsədlərə xidmət edəcək şəkildə qurulması və yenidən təsvir edilməsi diqqətəlayiqdir. Müxtəlif tədqiqatçıların kollektiv travma sahəsində əsərlərinə əsaslanaraq burada Qara Yanvarın yaddaşın formalaşdırılmasında oynadığı rolu təhlil edə və bunun Azərbaycan milli kimliyinin qurulması, sosial-siyasi birliyə təsir və siyasi etibarlılığın təmin olunmasında necə istifadə edildiyinə nəzər sala bilərik.

Bu təhlil, Maurice Halbwachs kollektiv yaddaş nəzəriyyəsi, Jan Assmann, Marianne Hirsch və Pierre Nora kimi yaddaş elmi sahəsində aparıcı alimlərin fikirlərini də nəzərə alaraq Qara Yanvarın yaddaşda necə mərkəzi yer tutduğunu və tarixi kontekstdən kənara çıxaraq milli kimliyin, birliyin və siyasi legitimliyin formalaşmasında necə dinamik vasitə halına gəldiyini göstərir.

Kollektiv travma və yaddaş

Jeffrey C. Alexander-ın mədəni travma anlayışı, cəmiyyətlərin fəlakətli hadisələrə kollektiv baxışlarını necə formalaşdırdıqlarını anlamaq üçün vacib çərçivə yaradır. Alexander-a görə, bir hadisə yalnız onun üzərinə ictimai şərh verildiyi və hadisənin kollektiv əzab və mənəvi məsuliyyət kimi yeni mənalar qazandığı zaman "travma" kimi təsbit edilir. Bu yanaşma, travmanın mütləq fiziki və psixoloji zədələnmədən deyil, eyni zamanda sosial proseslərdən—siyasi və mədəni elitaların iddiaetmə fəaliyyətlərindən, təsirli narrativlərin yayımlanmasından və geniş ictimai qəbullanmadan—asılı olduğunu vurğulayır.

Alexander-ın yanaşmasını tamamlayaraq, Neil Smelser mədəni travmaların daha geniş mənalandırma sistemləri çərçivəsində diskurs prosesləri vasitəsilə möhkəmləndiyini qeyd edir. Bu proseslər yalnız hadisənin birbaşa şahidləri ilə məhdudlaşmayaraq sonrakı nəsillərin də travmanı öz sosial kimliklərinə aid etmələrinə şərait yaradır. Bu baxımdan mədəni travma, ortaq ədalətsizlik hissi və qurbanlıq anını bölüşərək müxtəlif qrupları birləşdirən mənəvi icmaları formalaşdırır.

Kollektiv yaddaş və sosial çərçivələr

Kollektiv yaddaş anlayışı, Maurice Halbwachsın irəli sürdüyü kimi, travmatik hadisələrin necə yadda saxlanıldığını və vaxtla necə ötürüldüyünü izah etmək üçün əhəmiyyətlidir. Halbwachs yaddaşın, həmişə sosial bir kontekst daxilində paylaşılan simvollar, institutlar və şərh çərçivələri vasitəsilə qurulub saxlanıldığını müdafiə etmişdir. Bunun üzərinə qurulan Jan Assmann isə yaddaşın iki mərhələyə – gündəlik ünsiyyətdə yaranan qısa müddətli “kommunikativ yaddaş”a və ritual, arxiv və ictimai anımlar vasitəsilə təkrarolunan “mədəni yaddaş”a – bölünməsini izah edir.

Assmann-ın bu nəzəriyyəsini tamamlayaraq, Aleida Assmann və digər tədqiqatçılar, dövlətlərin kollektiv yaddaşın sabitləşdirilməsi və ötürülməsində necə mühüm rol oynadıqlarını araşdırmışlar. Dövlət tərəfindən təşkil olunan milli bayramlar, muzeylər və dərs vəsaitləri kimi mədəniyyət vasitələri, Halbwachsın "yaddaşın sosial çərçivələri" adlandırdığı prosesə töhfə verərək keçmişi şərh etmə və bugünü anlamlandırma prosesinə xidmət edir.

Güc, yaddaş və dövlət legitimliyi

Kollektiv travmanın təhlilinə əlavə qatqı, gücün yaddaş üzərindəki təsiridir. Michel Foucault-nun güc/bilgi münasibətlərinə dair fikirləri göstərir ki, yaddaşın formalaşdırılmasında və yayımlanmasında institutlar və siyasi güc xüsusi rola malikdirlər. Yaddaş bu baxımdan, həm də siyasi imperativlər və elitaların planları çərçivəsində müəyyən edilən, mübarizə meydanı halına gəlir. Pierre Nora-nun “yaddaş məkânları” (lieux de mémoire) konsepsiyası, fiziki məkanların, abidələrin və xatirə yerlərinin simvolik yüklənməsi və milli yaddaşın institusionalizasiyası üzərində dayanır. Bu məkanlar, Qara Yanvar kimi hadisələrin yaddaşda davamlı bir yer tutmasını təmin edir və dövlətin rəsmi narrativini gücləndirir.

İnstitusional yaddaş və ritual

Azərbaycan dövləti və vətəndaş cəmiyyəti, Qara Yanvarın xatirəsini illik yürüşlər, ictimai toplantılar və çox sayda şəhidin dəfn edildiyi Şəhidlər Xiyabanı kimi məkanlarda həyata keçirilən tədbirlərlə canlandırır. Bu ritual fəaliyyətlər Jan Assmann-ın yaddaşın institusionalizasiyası barədə fikirləri ilə uyğundur: fərdi emosiyaları vahid mədəni kodlara və simvollara çevirərək birgə milli yaddaşın yaranmasına kömək edir. Dövlət rəsmilərinin bu tədbirlərdə iştirakı, ictimai yaddaşın qorunmasında dövlətin aparıcı rolu üzərində dayanır və bu, dövlətin milli yaddaşın qoruyucusu kimi təsdiqlənməsinə xidmət edir.

Bundan əlavə, Qara Yanvarı hər il yüksək təntənə ilə anılması həm milli faciə, həm də müstəqillik uğrunda mübarizə kimi sadələşdirilmiş lakin güclü simvolik çərçivəyə oturtmaq üçün media yayımları, sənədli filmlər və tədris proqramları ilə dəstəkləyir. Belə narrativlər kollektiv yaddaşın əsas elementlərini əmələ gətirir və hadisəni həm müqavimət, həm qəhrəmanlıq, həm də əzab simvoluna çevirir.

Milli birliyin gücü

Çoxmillətli və müxtəlif dini mənsubiyyətlərə sahib olan bir ölkə kimi Azərbaycanda ortaq milli kimliyi qorumaq və dəstəkləmək mühüm vəzifələrdəndir. Qara Yanvarın yaddaşı, xarici təcavüzkar – Sovet rejimi – qarşısında yaşanan kollektiv əzab və qəhrəmanlıq simvolunu təqdim edərək, cəmiyyətdə vahidlik yaradır. Benedict Anderson-ın “təsəvvür edilmiş icmalar” nəzəriyyəsi ilə əlaqələndirərək, bu cür simvollar və rituallar, fərdlərin özlərini daha böyük, birləşdirici və səciyyəvi bir cəmiyyətin üzvü kimi hiss etmələrinə gətirib çıxarır. Qara Yanvarın yaddaşının təqdim etdiyi ortaq taleyi vurğulamaq, daxili fərqliliklər və regional, etnik müxtəlifliklər baxımından birgə həyatın qurulmasına şərait yaradır. 

Siyasi etibarlılığı təsdiqləyən vasitə

Qara Yanvarın hekayəsinin gücü yalnız milli birliyi gücləndirməkdə deyil, həm də siyasi etibarlılığı təsdiqləməkdə özünü göstərir. Michel Foucault-nun fikrincə, dövlətin yaddaş narrativlərini idarə etmə qabiliyyəti və bu narrativləri ictimai şüurda formalaşdırması, öz növbəsində, siyasi gücün və hakimiyyətin möhkəmlənməsi ilə sıx bağlıdır. Dövlətin Qara Yanvarın xatirəsini milli yaddaşın qoruyucusu kimi təqdim etməsi, həm də dövlətin mənəvi səlahiyyət və etibarlılığının möhkəmlənməsinə xidmət edir.

Məsələn, Şəhidlər Xiyabanı yalnız fiziki bir məkan olmaqla kifayətlənməyib, həm də bir yaddaş məkânı olaraq Pierre Nora-nın konsepsiyasına uyğun, Qara Yanvarın milli yaddaşdakı mərkəzi yerini təsdiqləyir. Bu məkanın arxitekturası, orada yerləşdirilmiş tablet və ikonografik elementlər, ictimai hisslərin oyandırılmasında mühüm rol oynayaraq, həmçinin dövlətin rəsmi tarix şərhini gücləndirir.

Postyaddaş və müasir rezonanslar

Marianne Hirsch-ün irəli sürdüyü postyaddaş anlayışı, birbaşa Qara Yanvarı yaşamamış nəsillərin belə onun emosional və simvolik yükünü necə öz üzərlərinə götürdüklərini izah edir. Bu yaddaşın ötürülməsi, media, ailə hekayələri və tədris proqramları vasitəsilə həyata keçirilir və hadisənin birbaşa şahidləri ilə onun sonrakı nəsillər arasında emosional və mədəni körpü yaradır.

Keçmiş travmanı müasir sədası

Qara Yanvarın yaddaşı, Cənubi Qafqazdakı davam edən geosiyasi gərginliklər kontekstində də aktualdır. Xarici təcavüzkara– Sovet hakimiyyətinə – qarşı his edilən ədalətsizlik duyğusunu yad edərək, siyasi aktorlar cari problemləri eyni dil və simvolika vasitəsilə şərh edirlər. Bu, həm də Astrid Erll tərəfindən "səyahət edən yaddaş" kimi təsvir olunan prosesin nümunəsidir: keçmiş hadisənin yaddaşdan götürülərək, indiki şərtləri izah etmək üçün yenidən istifadə olunması.

Belə seçici tarixi xatırlatmalar, daxili birliyi gücləndirməklə yanaşı, eyni zamanda xarici təhdidlərə qarşı nifrət və şübhənin də artırılmasına gətirib çıxara bilər. Bu isə, mədəni travmanın siyasi gücünün yalnız keçmişin xatirəsi olmadığını, eyni zamanda cari siyasət diskursunu, ictimai birliyi və beynəlxalq münasibətləri formalaşdırmaq üçün aktiv bir vasitə olduğunu göstərir.

Azərbaycan kontekstində Qara Yanvarın kollektiv travmasının sosio-mədəni gücü, yaddaş, kimlik və siyasətin qarşılıqlı əlaqələrini nümayiş etdirir. Jeffrey C. Alexander, Maurice Halbwachs, Jan Assmann, Pierre Nora və Marianne Hirsch kimi alimlərin nəzəriyyələri işığında aparılan bu təhlil, faciəvi hadisələrin sadəcə tarixi faktlar kimi deyil, dinamik, sosial və mədəni konstruksiyalar kimi formalaşdığını göstərir.

Qara Yanvarın milli rituallrdə, simvolik məkanlarda və nəsillərarası narrativlərdə öz yerini tapması, kollektiv travmanın həm cəmiyyətin birliyini möhkəmləndirən, həm də siyasi legitimliyi təsdiqləyən gücünü ortaya qoyur. Azərbaycan hökumətinin Qara Yanvar xatirəsinin qorunub saxlanılmasında – rəsmi anmalar, tədris proqramları və media vasitəsilə – oynadığı mühüm rol, dövlətin bu yaddaşı qoruyucusu kimi milli kimliyi formalaşdırması və davam etdirməsində əhəmiyyətli rol oynadığını sübut edir.

Eyni zamanda, nəsillərarası yaddaşın ötürülməsi, kollektiv yaddaşın çevikliyini və zamanla yenidən formalaşmasını göstərir; hər yeni nəsil, keçmişin dəhşətini cari sosial-siyasi və texnoloji reallıqlarla yenidən şərh edir. Azərbaycan regional geosiyasi münasibətlərdə yerini müəyyənləşdirərkən Qara Yanvarın xatirəsi milli mifologiyanın güclü anbarı kimi çıxış edir.

Nəticə etibarilə, Qara Yanvar kimi hadisələrin kollektiv yaddaşını anlamaq, cəmiyyətlərin keçmişlə necə üzləşdiyini, yaddaşın nə dərəcədə dinamika və güc daşıdığını və bunun nəticəsində milli şüurun, siyasi legitimliyin və sosial birliyin necə formalaşdığını başa düşməyə imkan verir. Bu, yaddaşın və gücün kollektiv şüurun formalaşmasında nə qədər əhəmiyyətli rol oynadığını bizə xatırladır.

Nicat Məmmədli

Cross Media Təhlil Mərkəzinin analitiki