AZƏRBAYCAN ELM FONDU: genişmiqyaslı əhəmiyyətli araşdırmaların təminatçısı

“Elm müstəqil Azərbaycanın dövlət siyasətinin prioritet sahələrindəndir”

İlham Əliyev
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti

Elmin, mədəniyyətin inkişaf səviyyəsi, eləcə də bütövlükdə xalqın intellektual potensialının formalaşması cəmiyyətin və sənayenin inkişafının əsas amillərindən biridir. Hansı ki, bunun bazasında da təhsil dayanır. Ümummilli lider Heydər Əliyevin “Cəmiyyətimizin inkişafı təhsildən başlanır” kimi məşhur kəlamı bu gün dövlətimizin elm-təhsil siyasətinin şüarina çevrilib. Dinamik inkişaf edən təhsil sisteminin milli və ümumbəşəri dəyərlər, demokratiklik və dünyəvilik prinsipləri əsasında yenidən qurulması, təhsilalanların təlim-tərbiyəsinin düzgün təşkili dövlətimizin və dövlət başçımızın daim diqqət və önəm verdiyi məsələlərdəndir.

Bütün hallarda isə elmin, mədəniyyətin, intellektual potensialın və s. formalaşmasında təhsil nə qədər önəmli olsa da, bütün sahələrin inkişafı müəyyən bir elmi əsasa söykənir. Bu mənada, cəmiyyətin və sənayenin uzunmüddətli dinamik tərəqqisinin əsasında elm, elmi araşdırmalar və onun nəticələrinin tətbiqi dayanır. 

Ölkəmizdə elmin məqsədyönlü inkişafı müstəqil Azərbaycanın dövlət siyasətinin prioritet istiqamətlərindən birini təşkil edir. Milli dövlətçilik maraqlarına xidmət edən və məhz bunun əsasında inkişaf etdirilən elm və təhsilin bəşəri dəyərlərlə zənginləşdirilməsi Azərbaycan Respublikasında daha işıqlı sabahların açılmasında, daha intellektual cəmiyyətin formalaşmasında yeni-yeni perspektivlər yaradır.

Bütün sahələrdə olduğu kimi, Azərbaycan elmi də dinamik bir yol keçib və elmin müasir inkişaf səviyyəsinə yüksəlməsində müstəqil Azərbaycan dövlətinin memarı və qurucusu, xalqımızın Ümummilli Lideri Heydər Əliyevin müstəsna xidmətləri olub. Belə ki, Ulu Öndər ölkəmizə rəhbərlik etdiyi hər iki dövrdə - istər keçmiş SSRİ dövründə, istərsə də müstəqillik illərində elmin inkişaf etdirilməsi ilə bağlı məsələlərə xüsusi diqqət yetirib, elm-təhsil problemlərinə kompleks şəkildə yanaşıb, elmin sürətli inkişafı üçün mühüm qərarlar vermişdir. Heç də təsadüfi deyildir ki, hələ 1969-1982-ci illərdə yüzlərlə azərbaycanlı gənc SSRİ-nin nüfuzlu ali təhsil müəssisələrinə təhsil almağa göndərilirdi. Hansı ki, bu insanların bir qismi müstəqillik illərində Ümummilli Liderin rəhbərliyi ilə dövlət idarəçiyində, o cümlədən elmin müxtəlif sahələrinin inkişafında yaxından iştirak ediblər.

Heydər Əliyev strategiyasının layiqli davamçısı olan Prezident İlham Əliyevin ölkəyə rəhbərlik etdiyi dövrlərdə də elmin-təhsilin inkişaf etdirilməsi daim diqqət mərkəzində olub, prioritetlərə aid edilib. Ölkəmizdə elm haqqında zəngin qanunvericilik bazası formalaşdırılıb və daimi dövrün tələblərinə uyğun yenilənir, zənginləşdirilir. Nəticədə Azərbaycanda elmi fəaliyyətin daha səmərəli təşkili, dünya elminə inteqrasiyası və qabaqcıl təcrübə ilə məqsədyönlü şəkildə əlaqələndirilməsi istiqamətində geniş imkanlar yaranmışdır. Təbii ki, əldə edilən uğurlarda, düzgün siyasət və strategiya ilə yanaşı, dövlətin maliyyə dəstəyi, maliyyələşdirmə məsələləri də xüsusi önəm kəsb edir. 

Araşdırmalar göstərir ki, dünyada elmi tədqiqatların maliyyələşdirilməsində müxtəlif yanaşmalar və fərqli üsullar mövcuddur. 

ELMİN MALİYYƏLƏŞDİRİLMƏSİNƏ DAİR BEYNƏLXALQ TƏCRÜBƏ

Dünyada elm və tədqiqatların maliyyələşdirilməsi müxtəlif ölkələrdə müxtəlif yanaşmalarla həyata keçirilir. Aydındır ki, bu proses, elmin inkişafını təmin etmək, yeni texnologiyalar və innovasiyalar yaratmaq, həmçinin sosial və iqtisadi tərəqqi üçün əhəmiyyətlidir. Araşdırmalar göstərir ki, əksər inkişaf etmiş ölkələr elmin maliyyələşdirilməsi üçün dövlət büdcəsindən istifadə edirlər. Dövlət elmi tədqiqatlara xüsusi qrantlar ayırır, elmi institutları maliyyələşdirir və tədqiqat proqramlarını dəstəkləyir. Eyni zamanda, Elm-Sənaye əməkdaşlıqları da mövcuddur ki, bu halda da özəl sektorun – biznesin sifarişi əsasında elmi araşdılrmalar aparılır və müvafiq səmərələşdirici təkliflər hazırlanır. Bütün bunlarla yanaşı, dövlətlər elmi inkişafı təşviq etmək üçün müvafiq strategiyalar və proqramlar qəbul edirlər. Məsələn, ABŞ-ın Milli Elmlər Fondu (NSF), Milli Səhiyyə İnstitutu (NIH) kimi qurumlar dövlətin elmi tədqiqatları maliyyələşdirmək üçün ən böyük mənbələrindəndir. O cümlədən, Avropa Birliyi Horizon Europe proqramı, Avropa Birliyi ölkələrində elmi tədqiqatları maliyyələşdirən və ümumilikdə 100 milyard avrodan çox vəsait ayıran geniş bir qrant proqramıdır. 

Çin dövləti də elmi tədqiqatları təşviq etmək üçün böyük həcmdə vəsait ayırır və bu ölkə dünyada elmi tədqiqatlara ən çox sərmayə qoyan ölkələrdən biridir.

Bütün bunlarla yanaşı, dövlətlər bəzən xüsusi tədbirlər və proqramlar həyata keçirirlər ki, bu da müəyyən sahələrdə innovasiyanın inkişafına yönəlir. Məsələn, ABŞ və digər inkişaf etmiş ölkələr, qlobal problemləri həll etməyə yönəlmiş böyük maliyyə layihələri və "Grand challenges" proqramları həyata keçirirlər. Bu layihələr mədəni inkişaf, səhiyyə sahəsində irəliləyişlər və s. daxil olmaqla  müxtəlif sahələrdə elmi tərəqqini dəstəkləyir.  Oxşar olaraq, bəzi hökumətlər tez-tez müstəqil və ya təşkilatlar vasitəsilə elmi tədqiqat qrantları təklif edirlər ki, bu da müxtəlif universitetlər, elmi mərkəzlər və alimlər tərəfindən istifadə olunur. O cümlədən, dünya təcrübəsində beynəlxalq əməkdaşlıq vasitəsilə maliyyələşdirilən araşdırmalara da tez-tez rast gəlinir. 

Avropa Birliyi və Amerika Birləşmiş Ştatları elmi tədqiqat sahəsində beynəlxalq layihələr üçün birlikdə fondlar təşkil edir. BMT və digər beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən də inkişaf etməkdə olan ölkələrə elmi inkişaf üçün maliyyə dəstəyi ayrılması təcrübəsi mövcuddur.

Bəzi elmi tədqiqatlar və layihələr, xüsusən kiçik miqyaslı yenilikçi ideyalar, startaplar, kütləvi maliyyələşdirmə platformalarından istifadə edərək maliyyələşdirilir. Kickstarter, Indiegogo kimi platformalar tədqiqatçıların, elmi layihələr üçün maddi dəstək əldə etmələrinə imkan yaradır. Bu cür maliyyələşdirmə innovativ ideyaların daha geniş auditoriyaya çatdırılmasına kömək edir.

Dünyada elm və tədqiqatların maliyyələşdirilməsi üçün müxtəlif yanaşmalar mövcuddur və bu yanaşmaların hər biri ölkələrin iqtisadi vəziyyətinə, siyasi strukturlarına və elmi inkişaf məqsədlərinə görə dəyişir. Dövlətlərin, beynəlxalq təşkilatların və özəl sektordakı qurumların əməkdaşlığı, elmin inkişafını və texnologiyanın tərəqqisini təmin edən əsas faktorlar arasında yer alır. Əksər hallarda isə, aparıcı aktor dövlətdir və maliyyə təminatından da ağırlığı öz üzərinə götürür.

AZƏRBAYCANDA ELM FONDU VƏ ELM TƏDQİQATLARIN MALİYYƏLƏŞDİRİLMƏSİ MƏSƏLƏLƏRİ

Azərbaycanda elmin maliyyələşdirilməsi istiqamətində dövlət başçısının qəbul və təsdiq etdiyi çoxsaylı sərəncam və fərmanlar, proqram və layihələr elmin inkişafı, elmi nailiyyətlərin tətbiqi, elmi nəticələrinin kommersiyalaşdırılması istiqamətində problemlərin kompleks həllinə öz töhfəsini verməkdədir. Bu mənada, ELMİN İNKİŞAFI FONDUNUN YARADILMASI ilə bağlı 21 oktyabr 2009-cu il tarixli qərar xüsusi qeyd edilməlidir.

Nizamnamə ilə tanışlıqdan aydın olur ki, Fond təbiət, texniki, humanitar və ictimai sahələr üzrə fundamental, tətbiqi və eksperimental tədqiqatların və digər elmi tədbirlərin qrant şəklində məqsədli maliyyələşdirilməsi sahəsində fəaliyyət göstərən publik hüquqi şəxsdir. Elmi tədqiqatları stimullaşdıran, eləcə də multidistsiplinar tədqiqatları təşviq edən Fondun əsas  məqsədi ölkədə elmi-texniki potensialın qorunması və artırılması, iqtisadi inkişafda potensial imkanlardan səmərəli istifadənin təmin edilməsi, sosial-iqtisadi, texniki-texnoloji problemlərin həllində elm və texnikanın rolunun yüksəldilməsi, elmi və elmi-pedaqoji təşkilatlar, digər müvafiq qurumlar və elm adamları tərəfindən təqdim olunan, dövlət və cəmiyyət üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən layihələrin (tədqiqatların) və digər elmi tədbirlərin maliyyələşdirilməsi, alimlərin elmi fəaliyyətinin stimullaşdırılması və elm adamlarına əlavə yaradıcılıq imkanlarının təqdim olunmasıdır.

2022-ci ildən AZƏRBAYCAN ELM FONDU kimi fəaliyyət göstərən təşkilatın ölkəmizdə mühüm elmi araşdırmaların həyata keçirilməsində, elmi infrastrukturun formalaşdırılması və təkmilləşdirilməsində müstəsna əhəmiyyəti vardır. İnternet üzərində araşdırmalardan, eləcə də Fond tərəfindən maliyyələşdirilən tədqiqatların iştirakçıları, o cümlədən FOND TƏRƏFİNDƏN MALİYYƏLƏŞDİRİLMƏSİNDƏN İMTİNA EDİLMİŞ LAYİHƏ MÜƏLLİFLƏRİ ilə aparılan söhbətlərdən aydın olur ki, Fondun fəaliyyəti şəffaflıq prinsiplərini əldə rəhbər tutaraq tamamilə müasir tələblərə uyğun təşkil edilib. Fond müasir rəqəmsallaşmanın, texnika və texnologiyaların verdiyi fürsətlərdən yetərincə yararlanaraq bütün müsabiqə elanları və qiymətləndirmə proseslərini elektronlaşdırıbdır, şəffaflıq baxımından anonimlik maksimum səviyyədə təmin olunur. Yəni, dövlət-cəmiyyət-sənaye əhəmiyyətliliyinə görə seçilmiş konkret elmi tədqiqatların icra prosesinə qədər tərəflərin “FACE to FACE” (üzbəüz) ünsiyyəti yoxdur.

Fond ölkəmiz üçün mühüm olan tədqiqatları maliyyələşdirməklə yanaşı, həm də elmi inteqrasiya, beynəlxalq və yerli əməkdaşlıq baxımından da xüsusi mövqe nümayiş etdirir. İstər daha keyfiyyətli lazımi cihaz və texnologiyaların, laborator avadanlıqların əldə edilməsində aparıcı şirkətlərlə münasibətlərin formalaşdırılması, istərsə də beynəlxalq qrand müsabiqələrinin reallaşdırılması bunun bariz nümunəsidir.    

Hazırda Azərbaycan Elm Fondu müasir dünyanın bir sıra qabaqcıl elmi müəssisələri, fondları ilə müxtəlif sahələrdə əməkdaşlıq edir, təcrübə mübadiləsi aparır. TÜBİTAK, Özbəkistanın Elmin Maliyyələşdirilməsi və İnnovasiyaların Dəstəklənməsi Fondu, Belarus Respublikasının Dövlət Elm və Texnika Komitəsi və s. təşkilatlarla yaxından əməkdaşlıq edir, birgə layihələrin həyata keçirilməsində yaxından iştirak edir. Bütün bunlarla yanaşı, Azərbaycan Elm Fondu Elsevier qlobal informasiya analitik şirkəti, Rusiya Fundamental Tədqiqatlar Fondu, Ukrayna Dövlət Fundamental Tədqiqatlar Fondu, Fransa Respublikasının Milli Elmi Araşdırmalar Mərkəzi, Böyük Britaniyada fəaliyyət göstərən “MTİ Ventures” şirkətinin “TransTech Capital” Fondu, Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin Şarca Universiteti və s. təşkilatlar ilə də əməkdaşlıqla bağlı memorandumlar imzalayıb.

Məhz, Fondun fəaliyyətinin düzgün təşkili uğurlu nəticələrin əldə olunmasına şərait yaratmışdır. Əldə olunan uğurları elmi tədqiqatların sayından, miqyasından, kitab və məqalə nəşrlərindən, konfrans və digər elmi tədbirlərdən də görmək mümkündür.  
 

AZƏRBAYCAN ELM FONDUNUN QALİB LAYİHƏLƏRİ ÇƏRÇİVƏSİNDƏ
NƏŞR OLUNMUŞ KİTABLAR

Fondun maliyə dəstəyi ilə 50-yə yaxın kitab nəşr edilmişdir ki, bu da yüzlərlə alimin elmi fəaliyyətinin stimullaşdırılması ilə yanaşı, həm də müxtəlif sahələrdə dəyərli fundamental əsərlərin hazırlanmasına şərait yaratmışdır.  

Onu da qeyd edək ki, Fondun layihələri əsasında çap edilən elmi əsərlərə yerli və xarici tədqiqatlarda yüzlərlə istinadlar edilir, Fondun maliyyələşdirdiyi onlarla elmi məqalə dünyanın müxtəlif nüfuzlu nəşrlərində, nüfuzlu beynəlxalq konfranslarda məruzə və nəşr edilib. Fondun elan etdiyi qrantlar üzrə yerinə yetirilmiş tədqiqatlardan, artıq yeddisi dissertasiya şəklində hazırlanaraq müdafiə olunub, onlarla elmi təşkilatın internet ünvanları (sayt) yaradılıbdır. Müxtəlif elmi-tədqiqat institutlarında müasir avadanlıqlarla tam təchiz edilmiş 10-dan çox laboratoriya elm adamlarının istifadəsinə verilib. Hansı ki, bu laboratoriyalar ən müasir tədqiqatları yerinə yetirməyə, daha dəqiq nəticələr əldə etməyə imkan verir.

Ümumiyyətlə, Fondun fəaliyyətinin müsbət cəhətlərindən biri də odur ki, qrant müsabiqələrinə daxil olan bütün layihələr əqli mülkiyyət hüququnun subyekti kimi Azərbaycan Respublikası Əqli Mülkiyyət Agentliyində qeydiyyatdan keçirilir, qalib olmuş qrant layihələrinin icrası üzrə müqavilələr isə, mövcud qanunverciliyin tələblərinə uyğun olaraq, Azərbaycan Respublikasının Ədliyyə Nazirliyində qeydə alınır ki, bu da şəffaflığın daha bir nümunəsidir.  

AZƏRBAYCAN ELM FONDUNUN QALİB LAYİHƏLƏRİ ÇƏRÇİVƏSİNDƏ
KEÇİRİLMİŞ KONFRANSLAR

Əvvəldə də qeyd edildiyi kimi, Azərbaycan Elm Fondunun fəaliyyəti çoxşaxəli və geniş əhatəlidir. Bu da ondan qaynaqlanır ki, Fond dövlət və cəmiyyət üçün əhəmiyyətli olan kitab, məqalə, konfrans və digər elmi nəşr və tədbirləri dəstəkləyir, alimlərin fəaliyyətini stimullaşdırır. Onu da qeyd edək ki, Fondun dəstəyi ilə aktual mövzulara həsr edilmiş 20-dən çox yerli və beynəlxalq konfrans keçirilmiş, müxtəlif sahələri təmsil edən alimlər üçün geniş müzakirə paneli yaradılmışdır. Bütün bunlar belə deməyə əsas verir ki, AZƏRBAYCAN ELM FONDU DÖVLƏTİMİZİN ELMƏ, ELM ADAMLARINA DİQQƏT VƏ QAYĞISININ BARİZ NÜMUNƏSİ KİMİ DƏYƏRLƏNDİRİLƏ BİLƏR.

Və nəhayət, ELM ƏN GEC BAR VERƏN AĞACDIR, AMMA MEYVƏSİ ÇOX DADLI OLUR. Təbii ki, bütün araşdırmaların, elmi tədqiqatların mühüm praktiki əhəmiyyətli olması, yalnız nəzəri cəhətdən mümkündür. Amma, bu da həqiqətdir ki, 50-dən çox kitabın, 20-dən çox konfransın, yüzlərlə məqalənin milli iqtisadiyyatın inkişafında, cəmiyyətin tərəqqisində, cəmiyyət-təbiət münasibətlərində balansın qorunmasında və ümumilikdə ÖLKƏMİZİN DAVAMLI İNKİŞAFINDA əhəmiyyətli rolu vardır. Azərbaycan Elm Fondu, dövlətin elmə diqqət və qayğısının bir nümunəsi kimi, alimlərin fəaliyyətini stimullaşdırmaqla, ümumilikdə ölkəmizin kompleks inkişafında əhəmiyyətli rol oynayır.

Cross Media Təhlil Mərkəzi