Qədim Şərqdə fəlsəfə

Fəlsəfənin mənşəyi və ilkin inkişaf mərhələləri, onun formalaşmasına səbəb olan tarixi, sosial və intellektual kontekstlər baxımından çoxşaxəli və kompleks bir məsələdir. Fəlsəfə yalnız fərdi düşüncənin məhsulu deyil, əksinə, cəmiyyətin strukturunda baş verən dərin dəyişikliklərin, intellektual tələbatın və simvolik ünsiyyətin inkişafının bir ifadəsidir. Müasir fəlsəfə tarixşünaslığı bu prosesin başlanğıcı ilə bağlı yekdil nəticəyə gəlməsə də, ümumi konsensus ondan ibarətdir ki, fəlsəfi təfəkkürün təşəkkülü insan şüurunun mifoloji izahdan rasional və tənqidi yanaşmaya keçidinin göstəricisidir.

Fəlsəfənin yaranması ilə bağlı mövcud nəzəri yanaşmalar müxtəlif epistemoloji və tarixi prizmalardan çıxış edir. Bəzi tədqiqatçılar bu prosesi ilk yazı nümunələrinin – xüsusilə də sanskrit, qədim çin və şumer-akkad dillərində yazılmış mətnlərin – meydana gəlməsi ilə əlaqələndirirlər. Yazının formalaşması, simvolik düşüncənin sabit daşıyıcısı kimi, insan təfəkkürünü strukturlaşdırmış, mətnlər üzərində refleksiya imkanları yaratmışdır. Digər bir yanaşma isə, fəlsəfənin məhz sinfi cəmiyyətin və dövlətin təşəkkülü ilə əlaqədar ortaya çıxdığını irəli sürür. Bu baxışa görə, sosial iyerarhiyanın, hüquqi münasibətlərin və mərkəzləşdirilmiş hakimiyyətin yaranması, insanı mövcud ictimai nizamın mənşəyi və əsaslandırılması üzərində düşünməyə vadar etmişdir.

Xüsusilə Karl Yaspersin “ox zaman” (achsenzeit) konsepsiyası fəlsəfənin universal mənşəyini anlamağa yönəlmiş mühüm nəzəri çərçivədir. Yaspersə görə, e.ə. VIII–III əsrlər arasında (e.ə. VI əsrdə) müxtəlif sivilizasiyalarda – Hindistanda Upanişadların, Çində Konfutsilik və Daoçuluğun, Yunanıstanda presokratik fəlsəfənin yaranması – insanın reallığa dair köklü düşüncə dəyişikliyinin göstəricisidir. Bu dövrdə fərdilik anlayışı, transsendent ideyalar və əxlaqi məsuliyyət kimi təməl fəlsəfi kateqoriyalar meydana gəlmişdir. Beləliklə, fəlsəfə yalnız konkret coğrafi və mədəni mühitin məhsulu deyil, insanlığın ortaq inkişaf mərhələsinin ifadəsi kimi ortaya çıxmışdır.

Bununla yanaşı, fəlsəfi təfəkkürün təşəkkülü müəyyən tarixi-siyasi və sosial amillərlə də sıx şəkildə bağlıdır. Ənənəvi təsəvvürlərin zəiflədiyi, dini izahların qeyri-kafi olduğu, mifik dünya modelinin reallığı tam şəkildə izah edə bilmədiyi şəraitdə, fəlsəfə alternativ düşüncə forması kimi meydana çıxmışdır. Ticarət əlaqələrinin genişlənməsi, şəhər dövlətlərinin yaranması, pul münasibətlərinin inkişafı və hüquqi sistemlərin təşəkkülü, insanın həm öz varlığı, həm də cəmiyyətin təbiəti haqqında daha geniş miqyasda düşünməsinə şərait yaratmışdır. Bu transformasiyalar nəticəsində insan düşüncəsi daha sistemli, rasionallaşdırılmış və tənqidi mahiyyət kəsb etmişdir.

Bu kontekstdə fəlsəfə yalnız “dünyanı anlamaq” aktı deyil, həm də “özünü anlamaq” və “ictimai reallığı sorğulamaq” fəaliyyətidir. Fəlsəfi düşüncə, elmi və dini bilikdən fərqli olaraq, yalnız faktların deyil, eyni zamanda onların mənalarının və əsaslarının izahına yönəlmişdir. Bu isə, fəlsəfəni digər bilik formalarından ayıraraq, onu həm nəzəri sistem, həm də metodoloji yanaşma kimi formalaşdırır.

Fəlsəfi təfəkkürün genezisi ilə bağlı mövcud elmi diskussiyalarda əsasən üç aparıcı konseptual yanaşma ön plana çıxır. Onlardan birincisi – mifogenezis modeli, fəlsəfənin ilkin mərhələdə məhz mifoloji dünya görüşündən törədiyini və onunla üzvi şəkildə bağlı olduğunu irəli sürür. Bu nəzəri mövqeyə əsasən, qədim insanın dünyanı dərk etmək və onun mənşəyini izah etmək üçün formalaşdırdığı ilk intellektual strukturlar məhz miflər şəklində təzahür etmişdir. Mifoloji təfəkkür, hərçənd irrasional görünə bilər, lakin o, simvolik düşüncənin ilkin forması kimi varlıq, zaman, mənşə və nizam haqqında fundamental suallara cavab axtarışının təzahürü kimi anlaşılır.

Miflərdə kainatın yaradılışı, insanın yeri, təbiət hadisələrinin səbəbləri və mənəvi dəyərlər antropomorf obrazlar vasitəsilə ifadə olunur. Bu, həm kollektiv şüurun özünü ifadə etmə üsulu, həm də ilkin idrakın dilidir. Mifogenezis yanaşmasına görə, fəlsəfə bu simvolik idrak formasının tənqidə, rasional strukturlaşmaya və reflektiv sorğulamalara çevrilməsi prosesinin nəticəsi kimi meydana gəlmişdir. Beləliklə, fəlsəfə – mifin sadəcə təkzibi və ya inkarı deyil, onun abstrakt dillə yenidən qurulmuş, rasionallaşdırılmış davamı kimi qiymətləndirilir.

Bu baxış, xüsusilə Yuxarı Yunan fəlsəfəsi və Hind Vedik düşüncə sistemlərində öz əksini tapır. Qədim mədəniyyətlərin kosmoqoniyaları və antropogenez modelləri, sonradan metafizik kateqoriyalar şəklində fəlsəfi sistemlərdə yer alır. Məsələn, Anaksimandrın “apeiron” (sonsuz-təyinsiz başlanğıc) anlayışı, ilkin mifoloji xaos ideyasının rasional transformasiyası kimi şərh oluna bilər. Eynilə, Vedaların kozmik tənzimləmə motivləri, daha sonrakı Upanişadlarda metafizik prinsipə – “Brahman” anlayışına çevrilmişdir.

İkinci əsas yanaşma – gnoseogenezis modeli, fəlsəfəni insanın bilik istehsalı prosesindəki keyfiyyətcə yeni mərhələ kimi şərh edir. Bu konseptual çərçivədə fəlsəfə, sadəcə müəyyən düşüncə formalarının deyil, bütövlükdə idrakın özünün inkişaf qanunauyğunluqları ilə əlaqələndirilir. Belə ki, insanın təbiətə, cəmiyyətə və özünə dair müşahidələri əsasında formalaşan ilkin bilik topluları zaman keçdikcə yalnız empirik və təsviri olmur, həm də reflektiv, yəni özünü düşüncənin obyektinə çevirə bilən mücərrəd forma qazanmağa başlayır. Məhz bu mərhələdə təcrübədən toplanan biliklər arasında əlaqələrin qurulması, səbəb-nəticə zəncirlərinin sistemləşdirilməsi və bilginin mənbəyi, həqiqiliyi, əsasları haqqında sualların meydana çıxması müşahidə olunur ki, bu da fəlsəfi təfəkkürün başlanğıcı kimi qəbul edilir.

Gnoseogenezis yanaşmasına görə, fəlsəfə yalnız ontoloji və ya kozmoloji suallarla deyil, biliyin mahiyyəti, strukturu və legitimliyi ilə bağlı fundamental sualların sorğulanması ilə xarakterizə olunur. Burada əsas vurğu, düşüncənin məzmununa deyil, düşüncənin öz strukturuna və onun epistemoloji əsaslarına yönəlmiş olur. Bu yanaşma, fəlsəfəni sadəcə mədəniyyət və din kimi faktorlarla deyil, intellektual inkişafın daxili məntiqi ilə izah etməyə çalışır.

Antik dövr Yunan mütəfəkkirlərinin fəaliyyətində bu yanaşmanın bariz təzahürləri görünür. Məsələn, Sokratın bilik və dəyərlərlə bağlı verdiyi tənqidi suallar, Platonun ideyalar nəzəriyyəsi və Aristotelin məntiqi sistemləşdirmə cəhdləri gnoseogenezis prosesinin mühüm mərhələləri hesab olunur. Eynilə, Hind fəlsəfəsində Upanişad dövründə “vidya” (həqiqi bilik) ilə “avidya” (yanlış bilik) arasındakı fərqlərin fəlsəfi təhlili bu modelin mədəni paradiqmalar arasında necə yayqın olduğunu göstərir.

Üçüncü konseptual yanaşma olan sintetik model, fəlsəfənin mənşəyini və ilkin inkişafını sadələşdirici təkamül izahlarına qarşı çıxaraq onu mifoloji, dini və proto-elmi təfəkkür formalarının qarşılıqlı təsiri və qarşıdurması fonunda meydana gəlmiş kompleks intellektual struktur kimi dəyərləndirir. Bu yanaşma, fəlsəfənin yaranmasını birtərəfli olaraq nə mifoloji təxəyyülün zəifləməsi, nə də biliklərin sistemləşməsi ilə izah etməyə çalışır; əksinə, bu prosesi çoxvektorlu və dialektik inkişaf dinamikası kimi təhlil edir.

Sintetik modelə görə, fəlsəfə müxtəlif idrak formalarının toqquşduğu və bir-birini transformasiya etdiyi bir epistemoloji keçid zonasında doğulur. Burada mif insanın ilkin mənalandırma təcrübəsi kimi fəaliyyət göstərir, din isə, bu təcrübəni normativləşdirir və mədəni kodlara çevirir, proto-elmi (empirik və riyazi) baxışlar isə gerçəklik haqqında rasionallaşdırılmış izahlar təqdim edir. Bu elementlərin sintezi nəticəsində fərdi və ümumi, empirik və spekulyativ, müqəddəs və profan anlayışları arasında körpü yaradan yeni bir düşüncə forması – fəlsəfi refleksiya meydana gəlir.

Bu yanaşmanın klassik nümunəsi kimi Karl Yaspersin “ox zaman” (achsenzeit) nəzəriyyəsi göstərilə bilər. Yaspersə görə, e.ə. VIII–III əsrlər arasında Çin, Hindistan, İran, Yunanıstan və Yaxın Şərqdə müstəqil şəkildə formalaşan fəlsəfi təfəkkür, insanın özünə və dünyaya qarşı münasibətində radikal dönüş nöqtəsi olmuşdur. Bu dövrdə dini və mifoloji təlimlər dəyişir, yeni etik və ontoloji kateqoriyalar yaranır, insan öz varlığı, azadlığı və məsuliyyəti haqqında ilk dəfə dərindən düşünməyə başlayır. Sintetik yanaşma, məhz bu tarixi-konseptual qovşağı fəlsəfənin doğuluş anı kimi qəbul edir.

Sintetik modeldə fəlsəfə ziddiyyətli başlanğıcların harmonik inteqrasiyası kimi anlaşılır. Burada bir tərəfdən rasional düşüncə formalaşır, digər tərəfdən isə mədəni-tarixi irsin simvolik yükü qorunur. Nəticədə fəlsəfə, həm təbiətə dair ümumiləşdirici bilik sistemi, həm də insanın mənəvi və intellektual özünü dərk vasitəsi kimi çıxış edir. Bu model, həm də çağdaş fəlsəfə tarixində multidissiplinar və post-strukturalist yanaşmaların nəzəri əsaslarını təklif edir. Belə ki, fəlsəfi təfəkkür sadəcə keçmişdə qalmış bir idrak forması deyil, biliyin sərhədlərində formalaşan və daima öz başlanğıclarına qayıdan dinamik bir struktur kimi qiymətləndirilir.

Bu nəzəri yanaşmaların izahını konkret mədəni-fəlsəfi mətnlər üzərindən aparmaq mümkündür. Məsələn, Vedalar, Homerin "İliada" və "Odisseya"sı, Hesiodun "Teogoniya" kimi mənbələr, insan düşüncəsinin ilkin mərhələlərdə mifoloji çərçivədən çıxaraq daha strukturlaşdırılmış bir formaya keçid etdiyini nümayiş etdirir. Bu mətnlərdə artıq antropoloji, kozmoloji və aksioloji motivlərin müəyyən sistemli şəkildə ifadə olunduğu müşahidə edilir. Həmin dövr, fəlsəfi təfəkkürün tarixində çox zaman “qaranlıq başlanğıc” kimi xarakterizə olunur. Bu mərhələdə mif, din və ilkin elmi düşüncə bir-birindən aydın şəkildə ayrılmayıb, əksinə, onlar bir-birini tamamlayan və çarpaz şəkildə təsir edən intellektual sahələr kimi fəaliyyət göstərmişdir. Bu mənada fəlsəfənin təşəkkül mərhələsini yalnız rasional təfəkkürün başlanğıcı kimi deyil, insan şüurunun strukturlaşmağa başladığı və dünyanın fərqli izah modellərinin toqquşduğu kompleks bir keçid mərhələsi kimi qiymətləndirmək daha düzgün olardı.

Fəlsəfə, mahiyyət etibarilə, insan cəmiyyətində baş verən mənəvi, mədəni və siyasi böhranların nəticəsində ortaya çıxan reflektiv düşüncə formasıdır. Onun yaranması təsadüfi və ya təkcə intellektual zərurətə əsaslanan proses deyil; əksinə, bu hadisə insanın ənənəvi izah və dəyərlər sistemlərinin qeyri-kafiliyini dərk etdiyi, köklü transformasiyalar qarşısında öz mənəvi yönünü itirdiyi bir dövrdə baş verir. Cəmiyyətin əsas normativ və ideoloji dayaqları zəiflədikcə, fərd artıq kollektiv mənalandırma modellərinə (mif, ritual, ənənəvi din) kor-koranə tabe olmur; əvəzində, o, daha dərin, fərdi və universal izah formalarına yönəlməyə başlayır. Bu baxımdan fəlsəfə, təkcə yeni bilik axtarışı deyil, eyni zamanda mənanın yenidən qurulması aktıdır. Bu aktda insan əvvəlki metafizik və etik sistemləri sorğulayır, onların epistemoloji əsaslarını tənqid edir və eyni zamanda öz varlığını və dünyadakı mövqeyini rasional şəkildə əsaslandırmağa çalışır. Məhz bu mərhələdə mif və kollektiv ritual əsaslı mədəni kodların yerini fərdi düşüncə, refleksiya və rasionallıq tutur. İnsanın öz təcrübəsini ümumiləşdirməsi, bu təcrübədən nəticə çıxarması və bu nəticələri ümumbəşəri suallar kontekstində ifadə etməsi fəlsəfənin əsas metodoloji başlanğıcını təşkil edir.

Bu mənada fəlsəfə, böhranın təfəkkürlə qarşılanması, köhnə dəyərlərin tənqidi və yeni mənaların intellektual şəkildə inşası prosesidir. Fəlsəfə ilkin olaraq insanın varlıq, məna, dəyərlər və bilik haqqında əsaslı suallar verməyə başladığı anda doğulur. Bu suallar isə, adətən tarixi-mədəni qırılma nöqtələrində, struktur dəyişikliklərinin, dini və siyasi legitimliklərin zəiflədiyi dövrlərdə aktuallaşır. Beləliklə, fəlsəfi təfəkkür, sadəcə olaraq dünyanı izah etmək yox, həm də onu anlamaq və dəyişmək üçün fərdi məsuliyyətin başlanğıcı kimi çıxış edir.

·       Qədim Şərq fəlsəfi ənənələri

İlkin mərhələdə fəlsəfi düşüncənin müxtəlif sivilizasiya mərkəzlərində paralel şəkildə inkişaf etməsi müşahidə olunur. Qədim Şərqdə – Misir, Mesopotamiya, Hindistan və Çin kimi bölgələrdə fəlsəfə fərqli mədəni kontekstlərdə formalaşmışdır.

Fəlsəfi təfəkkürün ilkin formalarının təşəkkülündə Yaxın Şərq sivilizasiyaları, xüsusilə Misir və Mesopotamiya mühüm yer tutur. Bu mədəniyyətlərdə mövcud olmuş intellektual atmosfer, klassik fəlsəfə tarixçiliyində tez-tez ikinci plana keçsə də, müasir araşdırmalar göstərir ki, burada da insanın dünya və varlıq haqqında rasional və reflektiv suallar verməsi ilə bağlı mühüm nümunələr mövcud olmuşdur.

Bu coğrafiyada fəlsəfi təfəkkür daha çox kosmoloji və naturfəlsəfi məsələlər üzərində cəmləşmişdir. Əsas diqqət kainatın yaranışı, ilkin başlanğıcın təbiəti, təbiət hadisələrinin mənşə və məntiqi, eləcə də ölüm və həyatın mahiyyəti kimi ontoloji və epistemoloji suallara yönəlmişdir. Misir “Ölülər kitabı”, Akkad və Şumer mifləri, Gilqameş dastanı və digər yazılı mənbələrdə təbiətin qanunauyğunluğu, insanın taleyi və tanrıların təsir dairəsi kimi məsələlərin sistemli şəkildə işlənməsi müşahidə edilir. Bu isə göstərir ki, ilkin dövrlərdə belə, insan təfəkkürü artıq mifoloji çərçivəni aşmaq meyli göstərməyə başlamışdır.

Xüsusilə diqqət çəkən nümunələrdən biri kimi “Arfaçalanın nəğməsi” və “Ağanın qul ilə söhbəti” mətnləri qeyd olunmalıdır. Bu mətnlərdə artıq dini-mifik sistemlərin tənqidi elementləri özünü göstərməyə başlayır. “Arfaçalanın nəğməsi” adlı mətn, insanın ölüm qarşısında mövqeyini, həyatın mənasını və dəyərini sorğulayan refleksiv bir baxışı ifadə edir. Burada insanın dünyanı və öz mövcudluğunu dərk etməyə yönəlmiş ekzistensial sualları səsləndirilir. Mətn, sadəcə olaraq dini və mifoloji sistemləri təkrarlamır; o, onların yetərliliyini sorğulayır, insanı tənhalıq və sonluq qarşısında tək qoyur. Bu cür yanaşma isə, artıq fəlsəfəyə keçidin əlamətidir. Çünki burada insan öz taleyini yalnız tanrılara bağlamır, öz düşüncəsi ilə bu taleyi anlamağa çalışır.

Eyni tendensiya “Ağanın qul ilə söhbəti” mətnində də müşahidə olunur. Bu dialoq formalı mətn, mövcud sosial və mənəvi münasibətləri tənqid edir, fərdin iradəsi ilə ictimai zərurət arasında dialektik gərginliyi əks etdirir. Burada da dini izahlar birmənalı qəbul olunmur; əksinə, tənqidi münasibət mövcuddur. Bütün bu cizgilər göstərir ki, Yaxın Şərqdə fəlsəfi düşüncə miflərdən doğsa da, artıq təbiət, insan və tanrı münasibətləri haqqında fərdi və rasional sualların verilməsi mərhələsinə qədəm qoymuşdur.

Bu tip mətnlər həm də göstərir ki, Yaxın Şərq fəlsəfi düşüncəsinin strukturu, sonrakı Yunan fəlsəfəsində olduğu kimi sistematik deyil, lakin dərin simvolik və mənəvi qatlara malikdir. Onlar fəlsəfi sistemlər şəklində olmasa da, fəlsəfi refleksiyanın ilkin formaları kimi qəbul oluna bilər. Bu mətnlərdə ortaya çıxan suallar – "Həyat nəyə xidmət edir?", "Ölüm nədir?", "Ədalət kimindir?" – sonradan klassik fəlsəfənin də əsas istiqamətlərini təşkil edəcək mövzulardır.

Qədim Hindistanda fəlsəfi düşüncə, xüsusilə Vedalar əsasında formalaşan təlimlər, bəşər mədəniyyətində unikallığı ilə seçilir və onun əsas xüsusiyyətlərindən biri intravert, yəni daxilə yönəlmiş xarakter daşımasıdır. Bu fəlsəfi ənənədə diqqət daha çox insanın daxili aləminin təmizlənməsi, özünü dərk etməsi və ruhi inkişafına yönəlib. Samsara (yenidən doğuş dövrü), karma (əməl və onun nəticələri) kimi anlayışlar, həyatın və varlığın etik-rəvayətçi izahında mərkəzi yer tutur və insanın dünyadakı mövqeyini, həmçinin əxlaqi davranışını müəyyənləşdirir.

Vedalar üzərində qurulan ortodoks fəlsəfi məktəblər – Vedanta, Nyaya, Vaişeşika, Samkhya, Mimamsa və Yoqa – ənənəvi hindu baxışlarını təmsil edir. Bu məktəblər, Veda mətnlərinin etibarlılığını əsas tutaraq, kainatın mahiyyəti, insanın təbiəti, Tanrı və əbədi həqiqətlər kimi məsələlərə dərindən yanaşırlar. Burada metafizik suallar, insanın həqiqi təbiətinin aydınlaşdırılması və ruhun azadlığı kimi konseptlər fəlsəfi müzakirələrin mərkəzindədir.

Digər tərəfdən, buddizm, caynizm və lokayata kimi heterodoks məktəblər Vedalardan fərqli olaraq, klassik Hindu ənənəsinə meydan oxuyur və alternativ ontoloji, epistemoloji və etik modellər təklif edir. Buddizm, xüsusilə, “özün olmaması” (anatman), əzəli-səbəbi kəsən həqiqət axtarışı və nirvana konsepti ilə insanın əzabından azad olmasına vurğu edir. Caynizm də əzab və karmanın azaldılması, ahimsa (zərər verməmə) prinsipi ilə etik həyatın mühüm aspektlərini qabardır. Lokayata isə, radikal materializm və ateizmi müdafiə edir, metafizik iddiaları rədd edərək yalnız duyğularla təsdiqlənə bilən bilikləri qəbul edir.

Bu zəngin fəlsəfi ənənə, Hindistanın qədim mədəniyyətində insanın daxili dünyasına, etik davranışına və varlığın mənasına dair çoxşaxəli və dərin düşüncə sistemlərinin inkişafına şərait yaratmışdır. Bu da Qərb fəlsəfəsinin çox vaxt xarici aspektlərə üstünlük verdiyi yanaşmadan fərqli olaraq, daxili ruhi inkişaf və etik-dini məsələlərin fəlsəfi düşüncədə mərkəzi yer tutması ilə seçilir. Nəticə etibarilə, qədim Hind fəlsəfəsi insanın varlıq və mənəviyyat məsələlərinə çoxölçülü və hərtərəfli yanaşma təqdim edir, onun təsiri bu gün də fəlsəfi və dini düşüncələrdə davam etməkdədir.

Qədim Çin fəlsəfəsi əsasən sosial nizamın, əxlaqi dəyərlərin və siyasi harmoniyanın qorunmasına yönəlmişdir və bu baxımdan onun əsas məqsədi fərd və cəmiyyət arasında balansın təmin olunmasıdır. Çin fəlsəfi ənənəsində “Dao” anlayışı (yol, prinsip) mərkəzi yer tutur və əşyaların daxili qanunauyğunluğunu, təbiət və insan həyatının harmoniyasını ifadə edir. Dao təkcə təbiətin ritmi və qanunları deyil, həm də insan davranışlarının ideal istiqamətini göstərən metafizik prinsip kimi qəbul edilir.

Konfutsiçilik sosial münasibətlərin tənzimlənməsi, ailə və dövlət institutlarının möhkəmləndirilməsi üzərində dayanır. Konfutsi fəlsəfəsi ədalət, xeyirxahlıq (ren), vəzifə və hörmət kimi etik dəyərləri vurğulayır, fərdin cəmiyyətdə mövqeyini və sosial məsuliyyətini önə çəkir. Bu məktəb, həmçinin rituallar və ənənələrin sosial harmoniyanın təminatında əsas rol oynadığını hesab edir.

Daosizm isə, Konfutsiçiliyin əksinə olaraq, təbiətin öz axarına uyğun yaşamağı, süni məhdudiyyətlərdən azad olmağı və zərifliklə dəyişikliklərə uyğunlaşmağı təklif edir. Dao anlayışı burada daha çox təbiətin və kainatın dəyişməz qanunu, səmimi və təbii yaşam yoludur.

Moizm sosial ədalət, bərabərlik və praktik faydaya yönələn fəlsəfi cərəyan kimi, xeyri və ümumi rifahı əsas götürür. Moizm, Konfutsiçiliyin elitaya və rituallara yönəlmiş yanaşmasına alternativ olaraq, daha universal və bərabərçiliyə söykənən etik sistem irəli sürür.

Leqizm isə, sosial nizamın qorunmasında qanunların və sərt cəzalardan istifadəni əsas alır. Bu məktəb dövlətin gücünü önə çəkir və fərdi azadlıqların məhdudlaşdırılmasını zəruri hesab edir, hakimiyyətin möhkəmləndirilməsini və ictimai qaydanın təmin olunmasını prioritet sayır.

Yin-Yang məktəbi isə, kainatdakı əks və tamamlayıcı qüvvələrin - qaranlıq və işıq, passiv və aktiv, qadın və kişi kimi prinsiplərin qarşılıqlı əlaqəsini vurğulayır. Bu fəlsəfi sistem həyatdakı hər bir hadisənin bu qarşılıqlı təsirlər nəticəsində formalaşdığını qəbul edir və harmoniyanın bu ziddiyyətlərin balansında mümkün olduğunu irəli sürür.

Qədim Çin fəlsəfəsi müxtəlif məktəblərin dialoqu və bir-birini tamamlaması ilə cəmiyyətdə sosial və siyasi sabitliyi təmin etməyə yönəlmiş kompleks, sistemli və praktik model kimi ortaya çıxmışdır. Bu model həm fərdin əxlaqi inkişafını, həm də cəmiyyətin harmoniyasını eyni dərəcədə əhatə edir və bugünkü Çin mədəniyyətinin fəlsəfi əsaslarını təşkil edir.

Antik Yunan fəlsəfəsi, Şərq fəlsəfəsinin mistik və ənənəvi yanaşmalarından fərqli olaraq, açıq debat, tənqid və rasional sorğulama prinsiplərinə əsaslanır. Bu fəlsəfi ənənə insanı və təbiəti tək bir bütöv kimi – həm mikrokosmos, həm də makrokosmos kimi qəbul edir və onların arasında qarşılıqlı əlaqələri araşdırmağa yönəlir. İnsan və kainat anlayışları bir-birindən ayrılmazdır; insan kainatın kiçik təkrarı, onun sferalarından biri kimi nəzərdən keçirilir. Bu baxımdan, Antik Yunan fəlsəfəsi həm metafizik, həm də epistemoloji sahələri əhatə edən kompleks bir sistem təşkil edir.

Yunan filosofları təbiət hadisələrinə, insan davranışlarına, cəmiyyətin quruluşuna və etik məsələlərə rasional və analitik yanaşma sərgiləyərək, fəlsəfəni yalnız mifik izahların yerini tutan düşüncə forması kimi deyil, həm də elmi metodların və siyasi nəzəriyyələrin inkişafına zəmin yaradan bilik sistemi kimi formalaşdırırlar. Bu dövrdə fəlsəfə ilə elm, siyasət, sənət və mifologiya arasında sıx və qarşılıqlı əlaqələr mövcuddur. Məsələn, Sokratın etik sorğulamaları və dialoqları ictimai və siyasi həyatın təməl prinsiplərini müzakirə etməyə yönəlmişdir. Platonun ideyalar nəzəriyyəsi isə, həm metafizikanı, həm də dövlət idarəçiliyi ilə bağlı nəzəriyyələri əhatə edir. Bu ənənə eyni zamanda fəlsəfi düşüncənin çoxşaxəli sahələrdə - etikadan metafizikaya, siyasətdən elmi düşüncəyə qədər inkişafına imkan verərək, daha sonra gələcək fəlsəfi məktəblərə zəngin mənbə təmin etmişdir.

·       Qədim Şərq fəlsəfi ənənələrində varlıq və bilik məsələsi

Qədim Şərq fəlsəfi ənənələri insanın varlıq və biliklə bağlı ilk suallarına cavab axtardığı mədəni-fəlsəfi çərçivənin formalaşmasında mühüm yer tutur. Bu ənənələr Çin, Hind, Mesopotamiya, İran və qədim Misir kimi sivilizasiyalarda həm ontoloji, həm də qnoseoloji baxımdan zəngin və özünəməxsus düşüncə sistemləri yaratmışdır. Qədim Şərq fəlsəfəsi yalnız abstrakt təfəkkür deyil, həm də dini və mifik elementlərlə sıx şəkildə bağlı olmuşdur. Bu baxımdan, Qədim Şərqdə fəlsəfi düşüncə əsasən kosmoloji, etik və metafizik çalarlarla inkişaf etmiş, varlığın və bilginin mənasını insanın kosmosla, təbiətlə və ilahi qüvvələrlə münasibəti kontekstində dəyərləndirmişdir.

     1. Ontologiyanın ilkin formaları: mif, din və fəlsəfi sintez

Ontologiyanın, yəni varlıq haqqında fundamental düşüncənin ilkin formaları insanın mifik və dini təcrübəsi ilə sıx bağlıdır. Qədim Şərq sivilizasiyalarında fəlsəfi refleksiya hələ tam formalaşmamışkən, ontoloji düşüncənin başlanğıc nöqtəsi kimi mifoloji və dini mətnlər çıxış edirdi. Bu mətndə də qeyd olunduğu kimi, varlıq ilkin mərhələdə xaos və kosmos (nizam) qarşıdurması kontekstində anlaşılırdı. Bu qarşıdurma yalnız kosmoloji deyil, eyni zamanda ontoloji xarakter daşıyır: xaos qeyri-müəyyən, amorf və təhlükəli potensialı ifadə edərkən, kosmos, yəni nizam formalaşmış, dəyər yüklü və sabit varlıq sferasını təmsil edirdi. Bu mənada ontologiyanın ilkin forması, yaradılışın, yəni xaosdan nizama keçidin izahı ilə başlanır və ilk növbədə simvolik-mifoloji strukturlarda əksini tapır.

Bu sintez formasının ən parlaq nümunələrindən biri Mesopotamiya mədəniyyətində, xüsusilə Babil mifologiyasında müşahidə olunur. Burada Tiamat (xaosun simvolu) və Marduk (nizamın, ilahi iradənin simvolu) arasında toqquşma nəticəsində kainatın yaranması mifoloji kontekstdə ontoloji əsaslandırma cəhdidir. Bu mif, əslində, yalnız kosmoloji deyil, həm də varlığın əsas strukturu barədə ilkin təsəvvürləri formalaşdırır. Nizamın yaradılması, yəni müəyyən varlığın meydana çıxması, Tanrının iradəsi ilə baş verir və ontoloji sabitlik kimi qəbul edilir. Bu yanaşmada varlıq, tanrılarla və ya ilahi güclərlə əlaqələndirilmiş sabit və müqəddəs strukturdur.

Hind fəlsəfi ənənəsində isə, ontoloji sintez daha dərin və sistematik xarakter alır. Veda və Upanişad mətnlərində ontoloji sorğular yalnız yaradılışın başlanğıcı ilə bağlı deyil, həm də varlığın mahiyyəti və onun fərdi şüurla (Atman) münasibəti ilə əlaqələndirilir. Brahman kosmik, əbədi və dəyişməz reallıq kimi bütün varlığın metafizik əsasını təşkil edir. Atman isə, bu ümumbəşəri reallığın insanda təcəssüm tapmış formasıdır. Bu iki anlayış arasında birliyin olması, yəni fərdi ruhla kosmik varlığın eyniliyi, Hind fəlsəfi düşüncəsində metafizik varlığın ən yüksək dərəcəsi kimi şərh olunur. Bu, artıq mifoloji və dini yanaşmaların fəlsəfi ümumiləşdirilməsi və ontoloji cəhətdən sistemləşdirilməsidir.

Qədim dövrlərdə bu cür mifik-dini strukturlar, sadəcə təsvir və ya mərasimlərlə məhdudlaşmır, əksinə, insanın reallığı anlamaq və mənalandırmaq cəhdinin rasional başlanğıcını da formalaşdırır. Miflər sadəcə uydurma və ya nağıl kimi deyil, varlığın strukturuna dair ilkin dünyagörüşü modelləri kimi çıxış edirlər. Dində isə, bu modellər daha sabit, normativ və metafizik mahiyyət alır. Tanrı və ya ilahi güclər sadəcə varlığın səbəbi deyil, eyni zamanda onun məqsədi və dəyər ölçüsüdür.

     Bu tarixi-fəlsəfi kontekstdə ontologiyanın ilk formaları olan mif, din və fəlsəfə sintez şəklində üç əsas funksiyanı yerinə yetirirdi:

-        Kosmoloji: kainatın başlanğıcı və quruluşu haqqında sistemli (lakin simvolik) izah təqdim edirdi;

-        Normativ: varlığı müəyyən mənəvi və dini prinsiplərlə əlaqələndirərək, insani davranışa yön verirdi;

-        Simvolik-epistemoloji: ilkin idrak vasitəsi kimi çıxış edir və insan təcrübəsini mənalandırırdı.

       Beləliklə, ontoloji düşüncə insanın ilkin intellektual təcrübəsi ilə mifik təxəyyül və dini əminlik arasında bir körpü kimi meydana çıxır. Bu sintez fəlsəfənin doğuluşuna və sonradan özünü müstəqil elmi-intellektual sahə kimi təsdiqləməsinə qədər davam etmişdir. Ontologiya tarixinin bu erkən mərhələləri, insanın varlığı anlamağa çalışdığı ilkin metafizik refleksiyanı təşkil edir və bu baxımdan, həm fəlsəfə tarixinin başlanğıcı, həm də onun dərin strukturunun izahı üçün vacib epistemoloji mərhələdir.

    2. Kosmos, xaos və varlıq: nizam və disharmoniya problemi

Bu yanaşma fəlsəfi anlamda varlığın yalnız maddi və obyektiv mahiyyətini deyil, eyni zamanda onun mənəvi, sosial və epistemoloji qatlarını da nəzərdən keçirməyə imkan yaradır. Qədim Şərq fəlsəfəsində “kosmos” anlayışı, Yunan fəlsəfəsində olduğu kimi yalnız təbiətin fiziki quruluşu ilə məhdudlaşmır. Kosmos burada həm də bir mənəvi və rituallaşmış nizam, harmonik düzən, rabitəli varlıq sistemi kimi şərh olunur. Yəni bu nizam, ontoloji səviyyədə varlığın əsas strukturu və davamlılıq prinsipi kimi, etik səviyyədə yaxşı və düzgün həyatın təməli kimi, sosial səviyyədə ictimai sabitlik və ailə strukturunun qorunmasının şərti kimi nəzərdən keçirilir. Misal üçün, Qədim Çin düşüncəsində kosmosun harmoniyası həm imperiyanın siyasi legitimliyi, həm cəmiyyətin əxlaqi sabitliyi, həm də insanın daxili balansı ilə üzvi şəkildə əlaqələndirilir. Bu mənada kosmik harmoniya sadəcə göy cismlərinin hərəkəti və təbiət dövranı deyil, bütöv bir varlıq-reallıq-sosial münasibət strukturudur.

“Xaos” qədim dünyagörüşlərdə yalnız qeyri-sabitlik və nizamsızlıq deyil, həm də varlığın təhdid altında olması ilə assosiasiya olunur. Burada xaos, metafizik mənada varlığın pozulmuş vəziyyəti və ya yaranmamış potensialı kimi, sosial mənada müharibə, anarxiya, siyasi qeyri-sabitlik kimi, etik mənada əxlaqi deqradasiya və insan xarakterindəki balanssızlıq kimi təzahür edir. Bu baxımdan disharmoniya, sadəcə fiziki hadisələrin xaotik xarakteri deyil, həm də insanın kainatla, cəmiyyətlə və özü ilə əlaqəsinin pozulmasıdır. Bu pozuntu, qədim fəlsəfədə kosmosun bərpa olunmalı olan bütövlüyü kimi dəyərləndirilir.

Qədim Çin fəlsəfəsində, xüsusilə Daoizm və Konfutsiçilikdə harmoniyanın qorunması bir növ varlığın özü ilə uyğun yaşamaqdır. Burada əsas anlayış Daodur. O, hər şeyin təbii axışı, varlığın daxili qanunauyğunluğudur. Harmoniya bu axınla uyğunlaşmaq, disharmoniya isə Daodan uzaqlaşmaqdır. Konfutsiçilikdə Dao həm də əxlaqi və ictimai davranış kodeksi kimi şərh olunur (li və ren prinsipləri vasitəsilə). Beləliklə, disharmoniya yalnız təbiətə qarşı çıxmaq deyil, həm də etik və sosial normaların pozulması, nəticədə isə, insan və kainat münasibətinin zədələnməsi kimi başa düşülür.

Qədim Hind fəlsəfəsində bu problem daha dərin metafizik əsasda araşdırılır. Varlığın disharmoniyası insanın gerçək reallığı (Brahman və Atman birliyini) dərk etməməsindən qaynaqlanır. Bu yanlış dərk avidya (bilməməzlik) adlanır və insanı samsara (yəni doğum-ölüm dövranına) məhkum edir. Karma, insanın əməlləri nəticəsində formalaşan kosmik səbəb-nəticə zənciri, disharmoniyanın həm səbəbi, həm də davamlılıq mexanizmidir. Bu sistemdə mokşa (qurtuluş), harmoniyanın bərpasıdır və yalnız doğru bilik (jnana) və etik davranış vasitəsilə mümkündür.

Bu yanaşmalar bir nəticə yaradır: ontologiya və etika ayrılmaz şəkildə birləşmişdir. Kosmik nizam, sadəcə varlığın struktur deyil, eyni zamanda davranış, ictimai münasibət və etik normaların əsaslandığı simvolik və məna yüklü konstruksiyadır. Bu səbəbdən, Şərq fəlsəfəsində harmoniyanın qorunması, yalnız kainatla deyil, ictimai və şəxsi məsuliyyətlə, əxlaqi özünüidarə ilə əlaqələndirilir. Disharmoniya isə, həm mənəvi, həm siyasi, həm də kosmik səviyyədə böhran və dağılma kimi qəbul edilir.

Qədim Şərq fəlsəfəsində "harmoniya" anlayışı, xüsusilə Çin, Hindistan və İran fəlsəfi-tradisional sistemlərində sadəcə kosmoloji və metafizik bir prinsip deyil, ictimai-siyasi sabitliyin əsaslandırılmasında istifadə olunan ideoloji konsepsiyadır. Bu fəlsəfələrdə varlığın nizamı, kainatdakı tarazlıq və ritmik harmoniya ilə cəmiyyətin və fərdin daxili tarazlığı arasında paralel qurulur. Beləliklə, kosmik və sosial strukturlar arasındakı analoji əlaqə, mövcud sistemin "təbiilik" və "zərurət" üzərindən leqitimləşdirilməsinə xidmət edir.

Ontoloji harmoniyanın pozulması, həm də əxlaqi pozuntu kimi izah edilir. Bu yanaşma, fərdin sistemdən kənara çıxmasını təkcə sosial üsyan və ya hüquqi pozuntu deyil, varlığın öz təbiətinə zidd bir hərəkət kimi şərh edir. Beləliklə, tabeçilik və mövcud nizama uyğunlaşmaq, yalnız siyasi itaət deyil, həm də metafizik və etik öhdəlik səviyyəsinə qaldırılır.

Məsələn, Konfutsiçilikdə "Dao" və "Li" prinsipləri, yəni təbiətin və cəmiyyətin ahənginə uyğun davranmaq  şəxsiyyətin kamilləşməsinin və dövlətin sabitliyinin əsası hesab olunur. Qədim İran və Misir düşüncəsində də bu paralel açıq şəkildə görünür. Zərdüştilikdə Ahura Mazda tərəfindən təyin olunmuş kozmik və əxlaqi nizam (aşa) kral hakimiyyətinin və sosial iyerarhiyanın müqəddəsləşdirilməsi üçün ontoloji əsasdır. Misirdə Maat tanrıçasının prinsiplərinə uyğun yaşamamaq, yalnız "günah" deyil, həm də ontoloji xaosa səbəb olan varlıq pozuntusu sayılır. Fironlar isə, Maat-ın yer üzündəki təcəssümü kimi təqdim olunur, yəni siyasi hakimiyyət birbaşa kosmik nizamın qoruyucusu səviyyəsinə yüksəldilir.

Qədim Şərq fəlsəfəsində kosmos, harmoniya və nizam anlayışları, yalnız varlığın metafizik əsaslarını deyil, həm də sosial tabeçiliyin və iyerarhiyanın legitimliyini təmin edən mexanizmlər kimi fəaliyyət göstərmişdir. Bu sistemlərdə ontologiya (hansı ki, adətən varlığın fəlsəfi izahı kimi qəbul olunur) əslində həm də siyasi-ideoloji idarəetmə modelinin fəlsəfi əsaslandırılmasına çevrilmişdir.

Qədim Şərq fəlsəfi sistemlərində harmoniya (yəni varlıq ilə nizam və tarazlıq) həm kosmosun, həm də insan və cəmiyyətin ideal forması kimi təqdim olunur. Amma bu “nizam” anlayışı statik, dəyişməz və müqəddəsləşdirilmiş strukturlara əsaslanır, bu isə, fərdin dinamik və tənqidi təfəkkürünü, öz daxili fərqliliyini və azad iradəsini kölgədə qoyur. Fərdin öz subyektiv "Mən"i, yəni onun fərqli dünyagörüşü, fərdi intuisiyası və yaratma gücü, bu harmonik strukturda “böyük nizam”ın içində əriməyə məcbur edilir.

Burada harmoniya yalnız bir əxlaqi ideya deyil, ontoloji mövcudluğun yeganə düzgün forması kimi təqdim olunur. Fərqli olan isə, “pozuntu”, yəni disharmoniya, xaos, təhlükə kimi dəyərləndirilir. Bu isə, fərqliliyin və fərdiyyətin fəlsəfi əsasını zərərsizləşdirir. Beləliklə, harmoniya bir norma kimi həm əxlaqi sistemi qurur, həm də ontoloji nəzarət və tabeçilik ideologiyasına çevrilir.

Məhz bu səbəbdən Qədim Şərqdə baş verən peyğəmbərlik hərəkatları, sadəcə dini yox, onto-ideoloji inqilablar kimi də oxunmalıdır. Hz. İbrahim və Hz. Musa kimi Peyğəmbərlər mövcud kahinlik sistemlərinə qarşı çıxan, ontoloji nəzarəti dağıdan və insanın varlıqla bilavasitə münasibətini bərpa etməyə çalışan subyektiv səs kimi meydana çıxırlar.

Kahinlər tərəfindən yaradılmış və tanrısal etiketlərlə müqəddəsləşdirilmiş gnostik-ontoloji sistemlər, əslində çox zaman şəxsi mənafeləri, siyasi gücü və sinfi maraqları qoruyan mexanizmlər olmuşdur. Onların “Tanrı adına” qurduqları sistemlər, metafizik cəhətdən həqiqət deyil, dominasiya vasitəsi kimi çıxış etmişdir.     

Qədim Şərqdəki peyğəmbərlik üsyanları, daha dərindən baxdıqda “varlığın monopoliyası”na qarşı bir üsyan idi. Bu üsyan fərdin Tanrı ilə vasitəsiz əlaqəsini, öz daxili “Mən”inə qovuşmasını və məasimlərdən kənar bir ontoloji azadlıq halını tələb edirdi. Bu isə, artıq nəinki dini, həm də ontoloji və psixoloji bir azadlıq çağırışı kimi qiymətləndirilə bilər.

     3. Tanrıların ontoloji statusu və ilahi varlıq anlayışı

Qədim Şərq fəlsəfəsində tanrı anlayışı sadəcə dini inancın predmeti olmaqdan çox, mifik strukturların fəlsəfi və ontoloji əsaslarını təşkil edən konseptual element kimi çıxış edir. Tanrılar burada həm kainatın yaranışı və quruluşu ilə bağlı miflərin əsas personajları, həm də bu miflər vasitəsilə ifadə olunan metafizik prinsiplərin simvolik daşıyıcıları kimi formalaşırlar. Onların varlığı, mifik dünya baxışında sadəcə kosmik qüvvələrin antropomorf təsviri deyil, eyni zamanda varlığın struktur və məzmun baxımından izahına yönəlmiş ontoloji kodlaşdırmadır.

Tanrıların bu çoxqatlı funksiyası qədim Şərq təfəkküründə varlığın bütövlükdə sistemli və məqsədli şəkildə qurulduğu inancına əsaslanır. Təbiət hadisələrinin personifikasiyası ilə müşahidə edilən tanrı fiqurları – məsələn, günəşin, fırtınanın, məhsuldarlığın və ya dənizin tanrıları – yalnız xarici aləmin təsvirinə deyil, həm də daxili nizamın və enerjinin izahına xidmət edir. Eyni zamanda, bəzi tanrılar daha yüksək dərəcədə abstrakt funksiyaları – ədalət, müdriklik, qoruma və bolluq kimi prinsipləri – təmsil etməklə artıq dini simvoldan ontoloji arxetipə çevrilir. Bu halda tanrı obrazı, varlığın mahiyyətinin və prinsiplərinin təcəssümü kimi çıxış edir.

Zərdüştilik kontekstində Ahura Mazda və Angra Mainyu arasında mövcud olan dualist qarşıdurma bu arxetipin mərkəzində dayanır. Ahura Mazda yalnız dini bir fiqur deyil, həm də işığın, bilikli iradənin və müsbət varlığın prinsipial ifadəsidir. Onun qarşısında dayanan Angra Mainyu isə yalnız şər deyil, həm də varlığın içindəki dağıdıcı və entropik elementin arxetipik rəmzidir. Bu qarşılıqlı ziddiyyətli tanrı fiqurları vasitəsilə ontoloji proses ikili bir strukturda təzahür edir: yaradıcı və məhvedici qüvvələr, nizam və xaos, bilik və cəhalət. Beləliklə, varlıq yalnız statik və harmonik bir quruluş deyil, dinamik və qarşıdurmalı bir proses kimi anlaşılır. İnsan bu prosesin içində öz mövqeyini, mənəvi istiqamətini və gnoseoloji seçimlərini tanrılarla olan münasibət əsasında müəyyən edir. Burada doğru bilik (aşa) yalnız intellektual deyil, həm də ontoloji nizam və etik uyğunluq anlamı daşıyır.

Qədim Misir düşüncəsində Maat tanrıçası bu prinsipin başqa bir versiyası kimi çıxış edir. Maat yalnız kainatdakı nizamı deyil, həm də bu nizamın əxlaqi və hüquqi ifadəsini təcəssüm etdirir. O, harmoniyanın, haqqın və ədalətin arxetipidir. Misir fəlsəfi sistemində kainatın tarazlığı və dövlətin stabilliyi, Maat prinsipinə uyğunluqla ölçülür. Bu prinsipdən uzaqlaşma, xaosun, yəni nizamsızlığın və disharmoniyanın meydana çıxmasına səbəb olur. Tanrı burada yalnız ilahi iradə və ya dini rəmz deyil, həm də reallığın əsas strukturlarını təşkil edən prinsipial dəyərin personifikasiyasıdır. Maat anlayışı vasitəsilə dini inanc, kosmik nizam və etik davranış arasında ontoloji əlaqə qurulur.

Qədim Şərq fəlsəfəsində tanrı anlayışı nə yalnız antropomorf təsəvvürlərlə məhdudlaşır, nə də sırf teoloji və rituallarla əlaqəli bir sistemin elementi kimi qalır. Əksinə, tanrılar həm mifik, həm də ontoloji səviyyədə kainatın strukturu, nizamı və varlığın mahiyyəti haqqında formalaşan dərin simvolik sxemin əsas tərkibləri kimi çıxış edirlər. Bu fiqurlar, sadəcə olaraq kosmoloji nağılların və ya dini təsəvvürlərin parçası deyillər; onlar varlığın özünün necə başa düşüldüyünü formalaşdıran intellektual çərçivələrin mərkəzində yer alırlar.

Qədim Şərq tanrı fiqurları tez-tez təbiət qüvvələrinin (məsələn, günəş, fırtına, torpaq, məhsuldarlıq) personifikasiyası olmaqla yanaşı, eyni zamanda etik və gnoseoloji orientirlər rolunu da daşıyır. İnsan davranışı, sosial nizam və bilik prosesi bu tanrısal fiqurların təmsil etdiyi prinsip və güclərlə uzlaşdırılmağa çalışılır. Bu isə, tanrıları yalnız metafizik reallığın deyil, eyni zamanda mədəni, əxlaqi və siyasi reallığın da daşıyıcısına çevirir. Beləliklə, ontoloji səviyyədə tanrı konsepti vasitəsilə dəyişmə, harmoniya, nizam və xaos kimi fundamental kateqoriyalar mənalandırılır.

Bu mənada, Qədim Şərqdə tanrı anlayışı həm dini təcrübəni, həm də fəlsəfi qavrayışı birləşdirən sintez rolu oynayır. O, ontologiyanın ilkin, lakin kompleks forması kimi çıxış edir. Çünki burada dini-mifik elementlər, sırf inancla deyil, varlığın quruluşuna dair intellektual oyunlarla da bağlıdır. Tanrılar bu cür kontekstdə kainatın “anlaşılmasını” mümkün edən struktural elementlərə çevrilirlər.

Bununla yanaşı, bu tanrı modeli ilə peyğəmbərlərin təbliğ etdiyi tək Allah anlayışı arasında ontoloji və epistemoloji baxımdan əhəmiyyətli fərqlər mövcuddur. Peyğəmbərlik ənənəsində Allah, sadəcə olaraq varlığın bir təzahür forması deyil, onun fövqündə duran, bütün təzahürlərin imkanını mümkün edən transsendental başlanğıcdır. Yəni o, ontoloji strukturların içində deyil, onların qurucu prinsipidir. Qədim Şərq tanrıları insanın kainatdakı yerini anlamağa çalışan fəlsəfi-intellektual strukturun əsas dayaq nöqtələri kimi çıxış etdiyi halda, peyğəmbərlik təlimlərindəki tək Allah anlayışı bu strukturları aşan və onların mümkünlüyünü təmin edən bir ilk prinsip kimi təzahür edir. Bu keçid isə, həm fəlsəfi baxımdan, həm də dini antropologiya səviyyəsində epistemoloji inqilab xarakteri daşıyır.

·       Qədim Şərqdə Peyğəmbərlik institutu: vəhydən fəlsəfəyə keçid

Peyğəmbərlərin gətirdiyi tək Allah anlayışı ilə sistemdə radikal dəyişiklik baş verdi. Allah artıq nə çoxlu tanrıların içində biri, nə də təbiətin bir parçasıdır. Əksinə, o, təbiətin fövqündə olan, onu yaradan və idarə edən, zaman və məkanla məhdudlaşmayan transsendental başlanğıc kimi təqdim olunur. Bu anlayışda Allah artıq simvol deyil, konkret forma ilə təmsil olunmayan konsepsiyadır. Burada əsas dönüş nöqtəsi, Allahın varlıq içində deyil, varlığın fövqündə olması və bu varlığın hər bir aspektinə mənəvi-əxlaqi dəyər yükləməsidir. Bu fikir, Martin Haydegger tərəfindən də çox güclü şəkildə işlənir. O, deyir: “Əgər biz Tanrını varlıq kateqoriyası ilə düşünürüksə, artıq Onu bir ‘var olan’ halına gətirmiş oluruq. Bu isə, Tanrı anlayışını məhdudlaşdırmaqdır.”[1]

Bu keçid eyni zamanda bilik anlayışını da dəyişir. Əgər mifik modeldə kosmik reallıq haqqında bilik tanrıların hekayələri və mərasimlər vasitəsilə əldə olunurdusa, peyğəmbərlik modelində bilik aşkarlama (vəhy) əsasında formalaşır. Burada artıq kosmosun özü Allahın iradəsinin bir ifadəsi kimi anlaşılır. İnsan bu iradəni ancaq vəhy yolu ilə dərk edə bilər və beləliklə epistemoloji sistemdə ontologiyaya bağlılıq azalır, onun yerini mənəvi-intellektual mühakimə alır. Allah haqqında bilik, sadəcə metafizik spekulyasiya kimi deyil, əxlaqi məsuliyyətin, daxili mənəvi səyin nəticəsi kimi anlaşılır. Bu səbəbdən, peyğəmbər bilici və ya sehrbaz deyil; o, Allahın iradəsini anlayan və cəmiyyətə ötürən etik bir vasitəçidir.

Peyğəmbərlik institutunun yüksəlişi həm də kahinlik sisteminə qarşı fəlsəfi və ideoloji bir cavab idi. Əgər kahinlər tanrılar və mərasimlərlə əlaqə quran elit təbəqəni təmsil edirdilərsə, peyğəmbərlər bu əlaqəni fərdin vicdanına və sosial ədalətə yönəltməklə, bu məsələni onların inhisarından aldılar. Peyğəmbərlik fəlsəfi baxımdan həm metafizik inqilab (çünki varlıq anlayışı dəyişir), həm də siyasi inqilab (çünki hakimiyyətin ilahi legitimliyi dəyişir) kimi çıxış edir.

Bütün bu proseslər nəticəsində, vəhydən başlayan tək Allah anlayışı zamanla fəlsəfi refleksiya obyektinə çevrildi. Fəlsəfə vəhyin məntiqi və sistemli şərhini təqdim etməyə başladı. Qədim Şərqdə vəhy epistemologiyası, fəlsəfi strukturda ontoloji konsepsiyaya inteqrasiya olunaraq yeni bir elmi-dini sintez yaratdı.

Quranda İbrahim Peyğəmbərin düşüncə tərzi xüsusilə Ənam surəsinin 75–79-cu ayələrində təqdim edilir. Bu hissədə o, bir sıra kosmik obyektlər (ulduz, ay və günəş) üzərində müşahidə aparır və nəticədə onların “ilah” ola bilməyəcəyinə dair düşüncələrini ifadə edir: “Ulduzu gördü dedi: Bu mənim Rəbbimdir. O batdıqda isə dedi: Mən batıb gedənləri sevmərəm... Ayı doğan gördükdə dedi: Bu mənim Rəbbimdir... O da batdıqda dedi: Əgər Rəbbim mənə yol göstərməsəydi, şübhəsiz azanlardan olardım. Günəşi doğan gördükdə dedi: Bu mənim Rəbbimdir, bu daha böyükdür... O da batdıqda dedi: Ey qövmüm! Mən sizin Allaha şərik qoşduqlarınızdan uzağam.” (Ənam 75–79).

Burada İbrahim peyğəmbər klassik mifik ontologiyanı tənqid edir. Ənənəvi Şərq mifologiyalarında göy cisimləri tanrılar və ya tanrısal simvollar sayılırdı. Hz. İbrahim isə, bu obyektlərin yaradıcı və əbədi varlıq ola bilməyəcəyini düşüncədə göstərir. O, dəyişən, batan, yox olan bir varlığın mütləq və daimi Tanrı ola bilməyəcəyi qənaətinə gəlir. Bu, metafizik əsaslı bir ontoloji imtinadır – dəyişkən olan varlıq ilk və son səbəb ola bilməz. Bu yanaşma, Qurani-Kərimdə Allah anlayışının transsendental mahiyyətini vurğulayır: Allah nə cismanidir, nə də empirik obyektlərlə eyniləşdirilə bilər.

İbrahim Peyğəmbərin mülahizəsi həm də epistemoloji bir inqilab xarakteri daşıyır. O, müşahidə və təcrübəyə əsaslanaraq və təbiətə baxaraq Allahın kim olmadığını müəyyənləşdirir. Bu mülahizədə Hz. İbrahim əvvəl müşahidə ilə ilah axtarışına başlayır, sonra məntiqi nəticə çıxarır, sonda isə vahyə və daxili intuitiv dərrakəyə yönələrək deyir: “Mən batıb gedənləri sevmərəm...” “Əgər Rəbbim mənə yol göstərməsəydi...”