Azərbaycanda kişilərə qarşı zorakılıq artıb: “...Acizdirlər”

Ötən il Azərbaycanda 860 nəfər gender əsaslı zorakılıqla bağlı Dəstək Xəttinə müraciət edib. Bu barədə məlumat Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsinin 2024-cü il üzrə hesabatında öz əksini tapıb. Bildirilib ki, onlardan 58-i kişi, 272-si isə qadın olub. Müraciət edənlər arasında müxtəlif yaş qruplarından və təhsil səviyyələrindən şəxslər yer alıb. Ən çox müraciət isə Bakıdan daxil olub.

Statistikaya görə, Azərbaycanda son illərdə kişilərə qarşı zorakılıq halları əhəmiyyətli dərəcədə artıb. Əgər əvvəllər bu mövzu açıq şəkildə müzakirə olunmurdusa, indi kişilərin də zorakılığa məruz qaldığını göstərən faktlar çoxuna məlumdur. Lakin qadınlara şiddət halları hələ də cəmiyyətin ciddi problemlərindən biri olaraq qalmaqdadır və say göstəricilərində üstünlük təşkil edir.

Maraqlısı odur ki, kişilərə qarşı təzyiq və zorakılığın artması hansı amillərlə bağlıdır? Bu, cəmiyyətdə baş verən sosial-demoqrafik dəyişikliklərin nəticəsidir, yoxsa psixoloji faktorların deformasiyası ilə izah oluna bilər?

Zorakılığın kökündəki psixoloji mexanizmləri psixoloq Ülviyyə Murtuzova Crossmedia.az-a açıqlamasında  belə izah edir: "Zorakılığa məruz qalmağın iki səbəbi var: Birincisi, sosial məsələrlə bağlıdır.İkincisi isə insanın özgüvənsizliyindən irəli gəlir. Bu da uşaq vaxtı daim mühakimə olunan, əzilən, təzyiq altında böyüyən və yetkinlinlik yaşına çatan insanlardadır. "Bunu etsən səndə alınmayacaq", "onsuz da bacarmayacaqsan", “bu səndə uğurlu alınmayacaq", "danışsan hər kəs sənə istehsa ilə yanaşacaq", "bunu etsən hər kəs sənə güləcək", "bu addımla yürüsən hər kəs sənə rişxənd edəcək" və s. kimi fikirlər ilə böyüyən övladlar müəyyən yaş həddində bunlara uğrayır. 

Psixoloq, şiddətə meyilliliyinin sosial təsirlərinə də toxunub: "Digəri isə sosial məsələlərdir. İnsanlar aciz vəziyyətdə susmaq məcburiyyətindədirlər. Çünki, ailə və qarşındakı insanların tələbatını ödəməkdə acizdirlər. Bu, onlarda emosional basqı yaradır. Təbii ki, xüsusi diqqətə möhtac, fiziki, əqli qüsuru olan insanlar ətrafdakılara ehtiyac hiss edirlər. Buna görə də hər şey erkən dönəmdə uşaqların böyüməsindən, yəni kişilərə kişilik dəyanəti və şücaətini, o cümlədən cəsarəti aşılamaqdan başlayır. "Sən hər zaman haqlısan", "nə istəsən sənin üçün edəcəm", "sən dünyada mənim üçün yeganə övladsan", "səndən gözəl övlad yoxdur" kimi mübaliğəli təriflər həddən artıq özünəgüvənin yaranmasına gətirib çıxarır. Bu da insanda müəyyən problemlər yaradır. Amma hər zaman emosianal basqıda olan, aşağılanan uşaqlar daim özlərinə qapanıq və yalnız cəmiyyətdən təcrid olunaraq özünə yadlaşan insan tipi olurlar. Bu da, ciddi şəxsiyyət pozuntusudur".

Sosial məsələlərin zorakılıq hallarına təsiri və məişət zorakılığının aspektləri ilə bağlı məsələlərə barədə danışan  Üzeyir Şəfiyevin fikrincə, məişət zorakılığı dedikdə, təkcə qadınlara və yaxud kişilərə qarşı zorakılıq başa düşülmür: “Məişət zorakılığa ilə bağlı 2010-cu ildə qəbul olunmuş qanunda bildirilib ki, məişət zorakılığı termini yaxın, qohumluq münasibətlərindən və birlikdə nə vaxtsa birgə yaşayışından sui-istifadə edərək bir şəxsin digərinə qarşı emosional, psixoloji, fiziki, iqtisadi, cincəl və s. zorakılıq forması kimi qiymətləndirilir. Təssüflər olsun ki, məişət zorakılığı dedikdə, daha çox qadınlara qarşı olan təzyiqlərə fokslanılır”.

Sosioloq qadın-kişi münaqişəini süni şəkildə yaradan mərkəzləri də qeyd etdi: “Cəmiyyətdə ailə əsaslarını dağıtmaq üçün məhz qadın-kişi qarşıdurmasını süni şəkildə yaradırlar. Bunu daha çox telelayihələr şəklində həyata keçirmək istəyirlər. Halbuki qadın-kişi qarşıdurması şəklində məişət zorakılığının izahı düzgün deyil. Çünki, məiəşət zorakılığı fiziki, iqtisadi, mənəvi, psixoloji, emosional təsir edərək uşağa, qadına və ya kişiyə qarşı ola bilər”. 

Ü.Şəfiyev son dövrlərdə ailədaxili münaqişələrin efirlərdə işıqlandırılmasının cəmiyyət üçün mənfi nəticələr doğurduğunu vurğulayaraq, bu məsələlərin daha çox müvafiq qurumlar və ailə böhran mərkəzləri tərəfindən həll olunmasının vacibliyini qeyd edir. Onun sözlərinə görə, ailədaxili problemlərin media vasitəsilə geniş müzakirəyə çıxarılması ailə institutuna zərər verə bilər və bu kimi halların sivil qaydada tənzimlənməsi daha məqsədəuyğundur: "Əvəllər məişət zorakılığı məsələləri bu qədər şişirdilmirdi. Bu günlərdə əfsuslar olsun ki, ailə münaqişələri efirlərə daşınır. Bu da yaxşı tendensiya deyil. Çox yaxşı olardı ki, bununla müvafiq qurumlar məşğul olsunlar. Azərbaycan ölkədə Ailə, Qadın və Uşaq problemləri üzrə Dövlət Komitəsinin fəaliyyət göstərdiyi azsaylı ölkələrdəndir.  Belə məsələr nəinki efirlərə daşınmalı, sözügedən komitə, eyni zamanda ailə böhran mərkəzləri, müvafiq icra strukturları səviyyəsində tənzimlənməlidir.

Müsahibimiz ailədaxili münaqişələrin, həm ailənin böyük fərdlərinin dəstəyi ilə, həm də müvafiq qurumların fəaliyyəti əsasında qarşının alınmasının vacibliyini də vurğulayıb: "800-ə yaxın məişət zorakılığı ilə bağlı ailə-qadın-uşaq komitəsinə 330-dan çox müraciət daxil olub. Bunlar içərisində zorakılığa məruz qalan kişilərində də statistikası verilir. Bu o deməkdir ki, kişilərdə əvvəlki stereotiplərdən fərqli olaraq, artıq qadınlar tərəfindən üzləşdiyi zorakılıqla bağlı müəyyən instansiyalara müraciət edir. Ümumiyyətlə, bu məsələlər çox yaxşı olar ki, ailə daxilində müdrik rasional müdaxilə ilə həll olunsun. Yəni cəmiyyətimizdə mövcud olan ağsaqqal və ağbirçək kimi arxotiplərin müdaxiləsi ilə həll olsun. Yaxud da ailə münaqişələrini müvafiq qurumlar qeydiyyata alsın və bunlarla işləyən sosial işçilər, psixoloqlar ailə münaqişələrinin boşanma səviyyəsinə gəlmədən, məişət zorakılığının müxtəlif formaları təzahür etmədən sivil yolla tənzimlənsin. Bu məqsədlə də ailə münaqişləri, boşanmaların, mülkiyyət mübahisələrinin həlli ilə bağlı mediasiya şurası təsis olunub. Mediasiya Şurasını da bu istiqamətdə səlahiyyətləndirmək olar”. 

Sosioloq kişilərə qarşı olan təzyiqlərin təkcə fiziki zorakılıqla məhdudlaşmadığını bildirib: "Qadın kişiyə qarşı fiziki olmasa da, bəzən emosional, psixoloji zorakılıqlar tətbiq edir. Uşaqların sağlam inkişafına naminə ailə dəyərlərini hər kəs qoruyub saxlamalı və onu gələcək nəsillərə ötürməlidir. Məişət zorakılığı təkcə fiziki şiddətlə məhdudlaşmır, eyni zamanda emosional, psixoloji və iqtisadi zorakılıq da ciddi problemlər yaradır”. 

Sosioloq və psixoloqların fikirlərinə əsasən, məişət zorakılığının qarşısını almaq üçün ailədaxili münasibətlərin sağlamlaşdırılması, ictimai şüurun formalaşdırılması və sosial dəstək mexanizmlərinin gücləndirilməsi vacibdir. Qeyd olunduğu kimi, uşaqların düzgün tərbiyəsi və ailə institutunun qorunması gələcəkdə zorakılığın azalmasına və cəmiyyətin daha sağlam formalaşmasına töhfə verə bilər.

Bundan əlavə, məişət zorakılığı hallarının yalnız media üzərindən müzakirəyə çıxarılması əvəzinə, müvafiq qurumlar və sosial xidmətlər tərəfindən effektiv şəkildə həll edilməsi daha məqsədəuyğundur.

Ağsaqqal və ağbirçək institutunun rolunun bərpası, ailə böhran mərkəzlərinin aktiv fəaliyyəti və mediasiya şurasının bu istiqamətdə səlahiyyətləndirilməsi zorakılığın qarşısının alınmasına mühüm töhfə verə bilər.

Gülbəniz Səfərova