İqlim dəyişiklikləri XXI əsrdə bəşəriyyətin qarşılaşdığı ən böyük problemlərdən biridir. İqlim dəyişikliyi təkcə qlobal istiləşmədən ibarət deyil; ekosistemlərin dəyişməsi, ekstremal hava hadisələrinin artması, biomüxtəlifliyin azalması və qida təhlükəsizliyi kimi bir çox sahədə ciddi təsirlər yaradır. Bu dəyişikliklər dünyanın bütün bölgələrində, o cümlədən Azərbaycanda hiss olunur və təsirləri hər ötən gün daha çox nəzərə çarpır.
İqlim dəyişikliyinin əsas səbəbi istixana qazlarının atmosferdə toplanmasıdır. Xüsusilə sənaye inqilabından sonra insan fəaliyyəti nəticəsində karbon dioksid (CO₂), metan (CH₄), azot oksidləri (N₂O) kimi qazların atmosferə yayılması ətraf mühitdə tarazlığı pozur. Yanacaq yandırma, meşələrin məhv edilməsi və sənaye tullantıları atmosferdə istixana effektini gücləndirərək planetin hərarətinin artmasına səbəb olur.
İqlim dəyişikliyinin təsirləri dünya ölkələrində fərqli formada təzahür edir. Hər region öz iqlim şəraitindən və ekoloji xüsusiyyətlərindən asılı olaraq fərqli risklərlə qarşılaşır.
Aşağıda müxtəlif bölgələrdə bu dəyişikliklərin hansı formada baş verdiyinə nəzər salaq:
• Şimal Qütbü və Qütblərdə Buzlaqların Əriməsi: Qütblərdə hərarətin yüksəlməsi buzlaqların əriməsinə səbəb olur ki, bu da qlobal dəniz səviyyəsini artırır. Arktikadakı buz örtüyünün azalması həm də qlobal iqlim dövranını dəyişir, çünki qütblər iqlim sisteminin əsas tənzimləyicisidir.
• ABŞ və Qasırğalar: ABŞ-ın sahil bölgələrində qasırğalar son onilliklərdə dahatez-tez baş verir və daha da güclənir. Məsələn, “Harvey” və “Katrina” kimi güclü qasırğalar yüz minlərlə insana zərər vurub, milyardlarla dollar dəyərində maddi ziyan törədib. Qasırğaların daha da güclənməsi okean temperaturunun yüksəlməsi ilə bağlıdır.
• Avropada İstilik Dalğaları və Meşə Yanğınları: Avropada temperatur yüksəlməsi ilə istilik dalğalarının artması, xüsusən yay aylarında əhali üçün ciddi təhlükə yaradır. İstilik dalğaları zamanı həm ölüm halları artıb, həm də meşə yanğınları geniş miqyasda yayılıb. 2022-ci ildə Fransada və İspaniyada böyük miqyaslı meşə yanğınları Avropanın meşə ehtiyatlarına ciddi zərər vurub.
• Asiya və Quraqlıqlar: Asiya qitəsi də iqlim dəyişikliklərindən əziyyət çəkir. Əsasən Hindistan, Pakistan və Çin kimi ölkələrdə quraqlıqlar kənd təsərrüfatına böyük təsir göstərib. Məsələn, 2022-ci ildə Pakistanın bəzi bölgələrində su ehtiyatlarının azalması ciddi ərzaq böhranına səbəb olub.
• Afrikada Su Qıtlığı və Dəvələr: Afrikada su qıtlığı ən böyük problemlərdən biridir. İqlim dəyişikliyi bu qitənin bəzi bölgələrində dəvələrin köçünə səbəb olur. Bu isə ekosistemin tarazlığını pozur və əhalinin suya çıxışını daha da çətinləşdirir. Azərbaycan da iqlim dəyişikliyinin təsirlərinə məruz qalan ölkələrdən biridir. Ölkədə quraqlıq, su resurslarının azalması, meşə yanğınları kimi fəlakətlər iqlim dəyişikliyinin təsirini göstərir.
Ölkəmizdə kənd təsərrüfatı əhalinin əsas gəlir mənbələrindən biridir və iqlim dəyişiklikləri bu sektora ciddi təsir edir.
1. Quraqlıqlar və Kənd Təsərrüfatı: Quraqlıq dövrlərinin artması Azərbaycanda kənd təsərrüfatına mənfi təsir göstərir. Bu isə ölkədə ərzaq təhlükəsizliyini təhlükə altına qoyur. Su qıtlığı ilə bağlı narahatlıqlar isə xüsusən Aran və Kür-Araz ovalığı ərazilərində daha çox müşahidə olunur.
2. Su Ehtiyatlarının Azalması: Azərbaycanın əsas su mənbələri qismən xarici ölkələrdən gələn çaylardır. Qonşu ölkələrdə quraqlıq və ya sudan həddən artıq stifadə edilməsi nəticəsində Azərbaycanın su ehtiyatları da təsirlənir. Bu, ölkədə kənd təsərrüfatı və sənaye sektorunda ciddi problemlər yaradır.
3. Meşə Yanğınları və Təbiətin Zərər Görməsi: Ölkəmizdə yay aylarında artan temperatur meşə yanğınlarının riskini artırır. Xüsusən də Azərbaycanın meşə sahələrinin az olması ekosistem tarazlığını qorumaq üçün meşə ərazilərinin xüsusi müdafiəsini tələb edir. İqlim dəyişikliyi ilə mübarizədə beynəlxalq əməkdaşlıq vacib rol oynayır. BMT-nin Paris İqlim Razılaşması kimi qlobal təşəbbüslər, istixana qazlarının azaldılması və qlobal temperatur artımının məhdudlaşdırılması istiqamətində tədbirləri əhatə edir. Lakin bu tədbirlərin effektivliyi ölkələrin səylərinə və davamlı əməkdaşlığına bağlıdır. Azərbaycanın da Paris Razılaşmasına qoşulması və “Milli Determinləşdirilmiş Töhfələr” təqdim etməsi, iqlim dəyişikliyinə qarşı mübarizədə mühüm addımdır. Bu tədbirlər arasında ən önəmlilərindən biri, hər il təşkil olunan BMT-nin İqlim
Dəyişikliyi üzrə Tərəflər Konfransıdır (COP – Conference of the Parties). COP29-un Azərbaycanda keçirilməsi, ölkənin iqlim dəyişikliyinə qarşı qlobal mübarizəyə verdiyi dəstəyi nümayiş etdirir. Azərbaycan, Paris İqlim Sazişinə qoşulmuş bir ölkə kimi karbon emissiyalarını azaltmaq və daha davamlı enerji mənbələrinə keçmək üçün öhdəlik götürmüşdür. Bu konfransda ölkə, regiondakı digər dövlətlər üçün nümunə olaraq iqlim tədbirlərinə olan bağlılığını təsdiq edə bilər.
COP29-un Azərbaycanda keçirilməsi, həm də ev sahibi ölkənin bərpa olunan enerji və iqlim dəyişikliyinə uyğunlaşma səylərini beynəlxalq səviyyədə tanıtmaq üçün bir imkandır. Konfrans, karbon bazarları və iqlim maliyyələşdirməsi kimi əsas mövzuları da müzakirə edərək, daha geniş beynəlxalq əməkdaşlığı təşviq etməyi hədəfləyir. İqlim dəyişiklikləri ilə əlaqəli təbii fəlakətlər həm yerli, həm də qlobal səviyyədə ciddi
təsirlər doğurur. Bu təsirlərin azaldılması və gələcək nəsillər üçün daha davamlı bir dünya təmin edilməsi üçün hökumətlər, təşkilatlar və fərdlər birgə hərəkət etməlidir. Adaptasiya tədbirlərinin həyata keçirilməsi, ekosistemlərin qorunması və iqlim siyasətlərinin gücləndirilməsi, təbii fəlakətlərin təsirlərini azaltmaq üçün vacib amillərdir.
Bəsti Rəfizadə
