Atatürk və Əhməd bəy Ağaoğlu münasibətlərindəki ziddiyyətlər

 XX əsrin əvvəlləri siyasi mühitnin görkəmli simalarından biri də jurnalist, siyasi-ictimai xadim, AXC və Türkiyə Cümhuriyyətinin qurulmasında yaxından iştirak etmiş görkəmli dövlət xadimi Əhməd bəy Ağaoğludur. Ağaoğlu Çar Rusiyasının təqiblərindən yaxa qurtarmaq üçün 1908-ci ildə ailəsi ilə birgə Osmanlıya, dostu Əli bəy Hüseynzadənin yanına yollanır. Ağaoğlu Azərbaycanda olduğu kimi Osmanlıda da siyasi proseslərdə yaxından iştirak edir, İttihad və Tərəqqi sıralarına qoşulur. Müəyyən müddət maarif şöbələrində müfəttiş kimi çalışır.  Sonra bir sıra mətbuat orqanları o cümlədən Türk ocaqları birliyini yaradaraq türklüyə hərtərəfli dəstəyini ifadə edir. Ağaoğlunun Türkiyədə olan zaman daha çox Atatürklə münasibətləri diqqəti çəkib, nəinki Atatürklə tanış olana qədərki fəaliyyəti. Ağaoğlu 1919-cu ilin 28 mayında Böyük Britaniya hərbi hissələri tərəfindən Malta adasına sürgün edilir. Ağaoğlu burada Difai partiyasını yaradaraq günahsız ermənilərə qarşı amansız münasibətdə ittiham edilirdi. Əhməd bəyin varislərindən olan qardaşı nəvəsi Həlimə Ağaoğlunun dediyinə görə burada ittiham edilən məhbuslar arasında ən qalın dosye Əhməd bəyə aid idi. Əhməd bəy maltada sürgündə olarkən Mustafa Kamalı tanıdığı və hətta rəğbət bəslədiyini deyə bilərik. Ağaoğlu Maltada başa çatdırdığı “Mütarakke və sürgün xatirələri” əsərində süqut ərəfəsindəki Osmanlının çağdaş hərb tarixindəki ən parlaq şəxsiyyət və Çanaqqala zəfərinin müəllifi Mustafa Kamal Paşadan böyük sevgi ilə söz açmışdı. 1919-cu ilin mayın 5-də gündəliyinə yazmışdı: “Anafartalar qəhrəmanı Mustafa Kamal Paşa Anadoluya ümumi müfəttiş təyin edildi. Onun adını hərb əsnasında çox eşitdimsə də, təəssüf ki, özü ilə görüşmək şərəfinə nail ola bilmədim. Çanaqqalanı həmkarlarımla birlikdə ziyarət etdiyimiz zaman Anafartaya gedən dəstənin arasına düşə bilmədim. Fethi bəyin yaxın dostu imiş. Fethi bəy ondan sitayişlə bəhs edir. Anadoluda vəziyyət get-gedə qarışırmış və Mustafa Kamal Paşa da oraya xalqı sakitləşdirmək, silah toplanmasını asanlaşdırmaq üçün təyin edilibmiş. (Vilayət Quliyev “Atatürk və Əhməd bəy Ağaoğlu”). İlk üz-üzə görüş isə Atatürkün Bekirağa bölüyü həbsxanasına səfəri zamanı olur. Şübhəsiz ki, Atatürkün də Osmanlı siyasi-ictimai həyatında fəal rola malik olan, türkçülüyü özünə əsas missiya bilən Əhməd bəydən xəbəri olmaya bilməzdi. Türkiyə Böyük Millət Məclisinin (TBMM) səyləri nəticəsində düz iki il sonra 1921-ci ilin mayın 28-də Əhməd bəy sürgündən azad edilir. Azad edildikdən sonra Nəriman Nərimanov tərəfindən Azərbaycana dəvət edilən Əhməd bəy Atatürkü seçərək burada qalmağa qərar verir. Əhməd bəy Türkiyə Cümhuriyyətinin qurulmasında yaxından iştirak edərək hər prosesdə Atatürklə çiyin-çiyinə olmuşdur. Türkiyədə müxtəlif vacib vəzifələri icra edən Əhməd bəy bir müddət Mətbuat nazirliyinin və Anadolu ajansının rəhbəri vəzifəsini də icra etmişdir. Əhməd bəyin vəzifəsini layiqincə icra etməsi, dürüstlüyü artıq Atatürklə münasibətlərini ailəvi dost səviyyəsinə gətirmişdi. Belə ki, Əhməd bəyin qızı Sürəyya Ağaoğlu “Səssiz gəmini beklerken” xatirələr kitabında Atatürklə Əhməd bəyin, həmçinin bir-birilərinə qonaq getməklərini, Atatürkün Sürəyya və bacısı Tezerlə söhbətlərindən bəhs etmişdir. Əhməd bəyin də Atatürkə olan rəğbəti və inamı böyük idi. Onlar eyni ideologiya yolunda irəliləyən iki türk mücahidi id. Lakin müəyyən müddət sonra bəzi fikir ayrılıqlarının meydana çıxması və bundan məharətlə istifadə edən şəxslərin olması bu münasibətləri korladı.

"Əhməd bəy Ağaoğlu Türkiyəyə pənah gətirən azərbaycanlı mühacirlərə əlindən gələn qədər yardım edirdi. Məhz Əhməd bəy X. Xasməmmədovu bələdiyyə idarəsinə işə düzəltmişdi. Təbii ki, azərbaycanlı mühacirlər Ə.Ağaoğludan daha böyük kömək umurdular və bu köməyi almayanda onların bir çoxu o cümlədən M.Ə. Rəsulzadə, Ə.M. Topçubaşov öz məktublarında Ə.Ağaoğlunun biganəliyindən şikayətlənirdi. Lakin onlar anlamırdılar ki, Əhməd bəyin mühacirlərlə münasibəti ölkənin ali rəhbərliyi tərəfindən bəyənilmirdi. Çünki bu əlaqələr Moskva-Ankara münasibətlərinə zidd idi. Üstəlik Əhməd bəy Ağaoğlu Türkiyə xüsusi xidmət orqanları tərəfindən ciddi nəzarətdə idi. Türkiyə hərbi kəşfiyyatının məlumatlarından birində göstərilir ki, Atatürkün şəxsi göstərişi ilə Ə. Ağaoğlunun İzmir səfəri üçün ayrılan 12 min lirə vəsait ölkədə məskunlaşmış müsavatçılara ötürülə bilər". (Aydın Balayev, “Əhməd bəy Ağaoğlu”). Bu artıq Atatürkün Əhməd bəyə olan əvvəlki inamının zəiflədiyini göstərirdi.

 Bundan əlavə zaman keçdikcə artıq Əhməd bəyin düşündüklərini cəsarətlə deməsi, liberal dəyərlərdən çıxış edərək hakim mövqedə dayananları tənqid etməsi hakim dairələr tərəfindən xoş qarşılanmırdı. Məhz bu hadisələrin Əhməd bəyi sıxması və onun Atatürkə raport yazması münasibətlərinin uçuruma doğru getməsinin başlanğıcı oldu.

 "Yeni Türkiyənin qurucusu ilə daha yaxından əlaqəsi olan, onun rəhbərliyi altında müxtəlif dövlət vəzifələrində çalışan, iki dəfə TBMM-ə seçilən, siyasi sistemin qurulmasında, ilk Cümhuriyyət konstitusiyasının hazırlanmasında, demokratik dəyərlərin yeni türk cəmiyyətinə tətbiqində yaxından iştirak edən, ən başlıcası isə böyük bir millətin xilaskarı kimi sevgi, qürur və heyranlıqla yanaşdığı Atatürklə dəfələrlə qarşı-qarşıya gəlib cəsarət və prinsipiallıqla polemika aparan yeganə Azərbaycan türkü isə heç şübhəsiz Ağaoğlu idi". (Vilayət Quliyev “Atatürk və Ağaoğlu” səh 9-10)

Liberal dəyərlərin daşıyıcısı olan Əhməd bəy Ağaoğlu səmimi-qəlbdən ümid edirdi ki, xarici təhlükələrin aradan qaldırılması və daxili vəziyyətin sabitləşməsindən sonra hakimiyyət bütün gücünü ölkənin modernləşməsinə yönəldəcəkdir. Bu isə, Əhməd bəyin fikrincə, ilk növbədə demokratik islahatların sürətlənməsini tələb edirdi. Amma reallıqda türk cəmiyyətində bunun tam əksi olan proseslər gedirdi. Belə ki, yeni rejimin mövqeləri möhkəmləndikcə ölkənin ictimai-siyasi, iqtisadi və mədəni həyatında avtoritar meyillər də güclənirdi. Ə.Ağaoğlu isə bununla heç cür barışmaq istəmirdi. Odur ki, o, 1926-cı ildə Atatürkə raportla müraciət etmək qərarına gəlir və bu sənəddə hakim Cümhuriyyət Xalq Firqəsini sərt tənqid atəşinə tutur. 

Ə. Ağaoğlu bu raportunda hakim partiyanin rəhbərliyi və funksionerləri tərəfindən yol verilən çoxsaylı sui-istifadə və qanununsuzluq faktlarını Atatürkün diqqətinə çatdırırdı. Əhməd bay vurğulayırdı ki, məhz belə hərəkətlər nəticəsində partiya özünün əvvəlki nüfuz və gücünü itirərək, zamanın çağırışlarına cavab vermək iqtidarında olmayan amorf bir siyasi qüvvəyə çevrilib. O, bunun əsas səbəbini təkpartiyalı sistemin mövcudluğu şəraitində siyasi rəqabətin olmamasında görürdü. Əhməd bəy vəziyyətdən çıxış yolu kimi hakim Cümhuriyyət Xalq Firqəsinin fəaliyyətində özünü büruzə verən bu nöqsanların təcili aradan qaldırılmasını, eləcə də demokratik proseslərin gələcək inkişafı üçün ölkədə çoxpartiyalı sistemə keçilməsini təklif edirdi. Əhməd bəy həmçinin hakim partiyadan olan bir sıra tanınmış millət vəkillərinin eyni zamanda iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində fəaliyyət göstərən dövlət şirkətlərinə rəhbərlik etmək-lərinə də öz etirazını bildirirdi. Maraqlıdır ki, Əhməd bəy bu raportu, ona dövlət şəkər şirkətinin direktorlar şurasının sədri vəzifəsi təklif olunduqdan sonra yazmışdı. (Aydın Balayev “Əhməd bəy Ağaoğlu).

Əhməd bəyin qurum rəhbəri olmasına baxmayaraq irəli sürdüyü bu təklif əslində plüralizmin təcəssümü idi. Lakin bu fikir nə yuxarı instansiyalar nə də İsmət İnönü tərəfindən bəyənilmədi, əksinə sərt reaksiya aldı.

 "Əhməd bəy əmin idi ki, bu kimi təcrübə hakimiyyətin bölünməsi prinsipləri ilə ziddiyyət təşkil etməklə bərabər, həm də sui-istifadə və korrupsiya risklərini artıraraq, hakim partiyanı gözdən salır. O xəbərdarlıq edirdi ki, bu şəraitdə Türkiyə inqilabının ölkənin yenilənməsi məqsədinə çatması mümkünsüz görünür. Ə. Ağaoğlu hesab edirdi ki, ölkədə müşahidə olunan bu cür neqativ hallar təkcə hakim partiyanın deyil, müəyyən dərəcədə həm də Atatürkün özünün nüfuzuna mənfi təsir göstərir. Onun fikrincə, bu proseslər xalq kütlələri ilə hakim partiya arasında keçilməz uçurumun yaranmasına gətirib çıxara bilərdi. Əhməd bəy əmin idi ki, yalnız dövlətin repressiya aparatı qarşısındakı qorxu və ölkəni xilas etdiyi üçün Atatürkə olan minnətdarlıq hissi xalqı hakim partiyanın bu özbaşınalığına dözməyə məcbur edir.  Lakin o zaman layiq olduğu şan-şöhrətin zirvəsində olan və özünə qarşı kütləvi hörmətdən həzz alan Atatürk, Əhməd bəyin qaldırdığı problemlərin ölkənin taleyi üçün önəmini layi-qincə dəyərləndirə bilmədi. Üstəlik, Ə. Ağaoğlunun bu raportu o zaman həm hökumətə, həm də hakim partiyaya rəhbərlik edən İsmət paşanın böyük qəzəb və hiddətinə səbəb oldu. Çünki raportun əsas tənqid hədəfi İsmət paşa və onun yaxın ətrafı idi. Əhməd bəyin İsmət paşa ilə şəxsi qərəzi yox idi. Lakin Əhməd bəyin düzəltmək istədiyi sistemdə ən çox ziyan görən İsmət paşa olacaqdı.

Raportla bağlı Əhməd bəyi qəbul edib, onun hakim partiyanı təmsil edən millət vəkillərinin eyni vaxtda bir neçə rəsmi vəzifə tutması praktikasının yanlışlığı barədə fikirlərini dinləyəndən sonra İsmət paşa demişdi:

- Nə etmək olar, Əhməd bəy, adam çatmır.

Əhməd bəy:

- Vaxtilə Ziya Gökalpla birgə bir məsələ ilə əlaqədar Tələt paşa ilə görüşərkən, o da bizə eyni cavabı vermişdi ki, "nə et-məli, məmləkətdə adam yox". Halbuki o vaxtlar Atatürk də, siz də mövcud idiniz". (Aydın Balayev “Əhməd bəy Ağaoğlu)

Bu raportun Ə. Ağaoğlu üçün çox ağır fəsadları oldu. Belə ki, bu müraciət yalnız İsmət paşa ilə Əhməd bəy arasında münasibətlərin birdəfəlik korlanmasına deyil, həm də sonuncunun Atatürklə münasibətlərinin gərginləşməsinə gətirib çıxardı. Hər halda, məhz bu raportdan sonra Atatürkün Ə. Ağaoğluna olan əvvəlki münasibətindən əsər-əlamət qalmadı. Bununla da, Əhməd bəyin gələcək karyerasının üzərindən xətt çəkilmiş oldu. Doğrudur, 1927-ci ildə Əhməd bəy yenidən üçüncü çağırış Türkiyə Böyük Millət Məclisinə deputat seçildi, amma Atatürklə əvvəlki isti münasibətlərdən artıq söhbət belə gedə bilməzdi. Şübhəsiz ki, burada elə əvvəldən Əhməd bəyi xoşlamayan İsmət paşanın da xüsusi rolu vardı. Özü də Lətifə xanımdan ayrıldıqdan sonra Atatürk getdikcə artıq dərəcədə “dövlətdə ikinci adam sayılan” İsmət paşanın təsiri altına düşürdü. Sonralar Əhməd bəy etiraf edirdi ki, “raport bütün problemlərimin başlanğıcı oldu. Lakin eyni zamanda məmnun idim ki, ən azından Atatürkü ölkədə baş verən neqativ hallar barədə xəbərdar etmişəm.

İsmət paşa bundan əvvəldə Əhməd bəyi mətbuatda tutduğu vəzifədən azad edərək öz yaxını olan Səbahəttin Seleki onun yerinə gətirmişdi. Bununla bağlı Əhməd bəyin qızı Sürəyya Ağaoğlu xatirələrində qeyd edir: “Xatirələrimi qələmə aldığım sırada "Milliyyət” qəzetində Səbahəttin Selekin İsmət Paşanı göylərə qaldıran, Atatürkü isə sanki süi-istifadələrə göz yummuş bir adam kimi təqdim edərək kiçildən yazılarını üzüntü ilə oxuyuram. Ayrıca vurğulamağı özümə borc bilirəm ki, süi-istifadə hallarını ortaya çıxardığı üçün atama kin bəsləyən məhz İnönü idi”. 

Əhməd bəy bütün bu incikliklərdən sonra müxalif mövqe tutur. Hər zaman sözün düzünü çəkinmədən deyən, vicdanı qarşısında təmiz olan xadim faktiki olaraq 1930-dan başlayaraq bir yol geldiyi, quruluşunda iştirak etdiyi cümhuriyyət hakimiyyətinə müxalif mövqeyə keçir.

İstənilən halda, müxalifətə keçən Ə. Ağaoğlu mövcud rejimin əsas tənqidçilərindən birinə çevrilirdi. Onun əsası isə, iqtisadi liberalizm mövqeyindən tənqidi idi. Belə ki, hər bir insanın hüquq və azadlıqlarını ən yüksək dəyər sayan Əhməd bəy, rəsmi kamalizm ideologiyasının əsas tərkib hissəsini təşkil edən etatizm prinsipinin milli iqtisadi siyasətin əsasını təşkil etməsinə qarşı idi. Məlum olduğu kimi, dövlətin siyasi həyatında aparıcı rolu nəzərdə tutan etatizm ideologiyasına görə, ayrı-ayrı fərdlərin və qrupların maraqları dövlətin maraqları ilə müqayisədə ikinci dərəcəli sayılırdı. Bu baxımdan, etatizm siyasi və ictimai həyatın bütün sahələrinə dövlətin fəal müdaxiləsini nəzərdə tuturdu. Halbuki, Ə. Ağaoğlu bunun tam əksini, dövlətin cəmiyyət və ayrı-ayrı fərdlərin həyatına təsirinin maksimum məhdudlaşdırılmasını təklif edirdi. Bununla da o, Türkiyədə, ilk növbədə, ayrıca götürülmüş fərdin azadlığına söykənən siyasi rejimin yaradılmasının tərəfdarı kimi çıxış edirdi.

1930-cu ilin yayı və payızında Sərbəst Cümhuriyyət Firqəsinin (Serbest Cumhuriyet Fırkası və ya Serbest Fırka) yaradılması və qısamüddətli fəaliyyəti ilə bağlı olaylar Ə. Ağaoğlunun həyatının kəskin təzadı təşkil edən bu mərhələsini birindən ayırmış oldu. Əhməd bəy, Atatürkün təşəbbüsü ilə yaradılmış bu partiyanın rəhbərlərindən və əsas ideoloqlarından biri oldu. Bu, 1925-ci ildə Tərəqqipərvər Cümhuriyyət Firqəsinin qapadılmasından sonra birpartiyalı sistemdən çoxpartiyalı, daha doğrusu iki partiyalı demokratiyaya keçid cəhdi idi.

İqtidarın və şəxsən Atatürkün bu addımı bir sıra amillərlə bağlı idi. Hər şeydən öncə nəzərə almaq lazımdır ki, 1929-cu ildə başlanan dünya iqtisadi böhranı Türkiyədən də yan keçmədi. Sənaye istehsalının kəskin azalması, milli valyutanın dəyərinin düşməsi, inflyasiyanın və işsizliyin yüksək həddə çatması və eləcə də bir sıra digər iqtisadi problemlər əhalinin narazılığını gücləndirərək, hakimiyyətin nüfuzdan düşməsinə gətirib çıxarmışdı.

Digər tərəfdən, sənaye böhranı və əhalinin alıcılıq qabiliyyətinin kəskin surətdə aşağı düşməsi kənd təsərrüfatı sektorunda vəziyyəti daha da ağırlaşdırmışdı. İqtisadiyyatında kənd təsərrüfatının üstünlük təşkil etdiyi Türkiyə kimi bir ölkə üçün bu, problem yetərincə ağır fəsadlar doğurmuşdu. Kənd təsərrüfatı məhsullarının qiymətinin kəskin şəkildə aşağı düşməsi səbəbindən kənd əhalisi sektor faktiki olaraq iqtisadi fəlakətə yuvarlanmışdı. Ənənəvi təsərrüfatlarının kütləvi müflisləşməsi ilə müşayiət olunan bu vəziyyət 1928-ci ildə itibarən köhnə Osmanlı imperiyasının xarici kreditorlara olan borclarını ödəməyə başlaması ölkənin iqtisadi durumunu bir qədər də ağırlaşdırdı. Nəhayət, təkpartiyalı hökumətin bürokratiyası və sui-istifadə hallarını da bura əlavə etsək, əhalinin ümumi narazılığının pik həddə çatması təəccüblü görünməməlidir.

Bu vəziyyətdə Atatürk açıq və potensial müxalifətin əsas hissəsini bir təşkilatda birləşdirmək qərarına gəldi. Məqsəd onun hissəsini nəzarətdə saxlamaq və fəaliyyətlərini hakimiyyət üçün zərərsiz və təhlükəsiz məcraya yönəltmək idi. Buna görə də, Atatürk sabiq baş nazir və o zaman Türkiyənin Fransada səfiri olan Fəthi Okyara “hakimiyyətə sadiq” müxalifət partiyası yaratmaq və ona rəhbərlik etmək tapşırığı verdi.

1933-cü ildə o, bu məqsədlə “Akın” adlı qəzetini təsis etmişdir. “Akın” qəzeti, o dövrdə Türkiyədə formalaşmaqda olan sərt dövlət nəzarəti və fikir plüralizminin boğulması şəraitində alternativ düşüncə platforması rolunu oynayırdı. Ağaoğlu bu qəzet vasitəsilə xüsusilə azad söz, fikir müxtəlifliyi, demokratik idarəetmə, insan hüquqları və konstitusiya əsaslı dövlətçilik kimi dəyərləri müdafiə etmiş, birpartiyalı siyasi sistemin potensial təhlükələrinə qarşı ictimai diqqət çəkməyə çalışmışdır. Lakin bu cəsarətli mövqe hakim dairələrin sərt reaksiyası ilə qarşılanmışdır. “Akın” qəzetində dərc olunan yazılar səbəbindən Əhməd bəy dəfələrlə məhkəmə proseslərinə cəlb olunmuş, dövlətə qarşı çıxmaqda və ictimai asayişi pozmaqda ittiham edilmişdir. Onun məhkəməyə çıxarıldığı hallardan biri xüsusilə diqqətəlayiqdir. Məhkəmə proseslərindən birində keçmiş tələbəsi tərəfindən ittiham olunan Ağaoğlu, hakimdən icazə alaraq, publisistika və təhsil tarixində unikal sayılacaq bu sözləri səsləndirmişdir:  "Sizin icazənizlə bir neçə söz demək istəyirəm. Sən demə, məni məhkəməyə verən bir vaxtlar mənim tələbəm olub. Əgər doğrudan da məni cəzalandırmaq gərəkdirsə, bu yalnız mənim konstitusiya hüquqları üzrə professor olduğum halda, öz tələbəmə "azad fikir" və "azad söz" anlayışlarını doğru izah etmədiyim üçün olmalıdır". 

 Atatürk həm "Akın" qəzetinə həm də Sərbəst firqənin təşkil etdiyi mitinqlərdən əsəbləşərək Əhməd bəyi yanına çağırır. Əhməd bəyi çağırır. Otaqda olan hökümət nümayəndələrinin yanında Akın qəzetindəki yazıları Əhməd bəy göstərir və üzünü otaqdakılara tutaraq soruşur: Necə ola bilər ki, biri həm bizim universitetimizdə dərs desin, həm də bizi tənqid etsin? Və Əhməd bəyə üzünü tutaraq “Unutma ki, sən sığıntısan” deyir. Ağaoğlu, bu fikirlərini “ölkənin işıqlı gələcəyi və tərəqqisi üçün” yazmış olduğunu xatırladaraq millətə xidmətin başlıca amal və əqidə olduğunu bildirmişdi. Ana vətəninin işğal altında inləməsini Öndərin önündə dilə gətirən Ağaoğlu bir Türk olaraq müstəqil türk dövlətinə xidməti özü üçün şərəf və namus məsələsi olduğunu bildirmişdi. Bu cavab qarşısında Qazi, "Sən məni yanlış anladın, əslində mən elə demək istəməmişdim" deyərək Ağaoğlunu bağrına basmışdı.

Ümumən ömrünün son çağlarında bu firqə məsələsi Əhməd bəyi olduqca sarsıdır. Bir gün Sürəyya Ağaoğlu Atatürkün ölüm xəbərini eşitcək qaçaraq evə gedir. Evə çatanda Əhməd bəyin ağladığını görür və xatrilərəində bu anı belə təsvir edir: “Evdə anamın ölümündəki kimi bir matəm havası vardı. Atam yazı masasının üzərində dayanaraq hönkür-hönkür ağlayırdı: “O, böyük bir vulkan idi, bəzən alov fışqırırdı – mənə də fışqırırdı – amma gözəl bir alovdu”.

Atatürk ölən kimi onu sevməyənlər fürsət gözləyərək onun əleyhinə yazı yazmağa başlayırlar. Bu vaxt Əhməd bəy bir məqaləsində yazır: “Napoleon öldükdən sonra heç bir fransız onun əleyhinə yazı yazmağı ağlına gətirməmişdi”.

Səməd Ağaoğlu yazır:

“Atatürkün ölümü – ən ümidsiz anlarında belə ağlına gətirmədiyi bu itki  onu ciddidən ciddi düşüncələrə daldırmışdı. Həmişə gözəl və cazibədar saydığı həyata sevgisi bəlkə də ilk dəfə bu ölüm qarşısında sarsılmışdı.  Hisslərini böyük bacım Tezərə məktubunda belə açıqlamışdı:

“Neçə gündür sənə məktub yazmaq istəyirəm. Qələmi əlimə alıram, mənə qəribə bir hal gəlir, iki kəlmə söz tapıb yaza bilmirəm. Atatürkün vəfatı məni təsəvvür edilməyəcək dərəcədə sarsıtdı….

Budur, iyirmi ildən bəri Türkiyəni öz varlığı ilə  dolduran şəxsiyyət! Gözlərimiz, qulaqlarımız, ələlxüsus da qəlb və ruhumuz onunla o qədər dolmuşdu ki, indinin özündə də onu duymağa və eşitməyə  davam edir, onun yoxluğuna inanmırlar. Nə deyim, belə bir şəxsiyyətin  itirilməsi qarşısında dərin heyrətlə sükuta dalmaqdan başqa çarə yoxdur”.

Atatürk öldüyü günlərdə atamın gündəlik həyatında böyük daxili sarsıntı keçirdiyini göstərən bəzi təzahürlər  meydana çıxdı. Qocalmasından, vücudunun yaşlaşmasından, çürüməsindən tez-tez danışmağa başladı”…

Ayhan