Su ehtiyatları tükənir - Həyəcan təbili çalındı
Müasir dövrdə iqlim dəyişiklikləri mövzusu geniş şəkildə müzakirə olunsa da, bu dəyişikliklərin səbəbləri və təsirləri ilə bağlı yanaşmalar birmənalı deyil. Tarix boyu iqlimdə baş verən dəyişmələr, quraqlıq və daşqın kimi təbii proseslər dövri xarakter daşıyıb və zamanla öz yerini digər proseslərə verib. Xəzər dənizinin səviyyəsində müşahidə olunan enmə və sonradan baş verən yüksəlmə də bu təbii dövrlərin bir nümunəsidir. Belə hadisələr göstərir ki, təbiət öz ritmi ilə hərəkət edir və bu dəyişikliklər insan ömrü ilə ölçülməyəcək qədər geniş zaman aralığında baş verir.
Mövzu ilə bağlı Crossmedia.az-a açıqlama verən Azərbaycan Respublikası Elm və Təhsil Nazirliyi akademik Həsən Əliyev adına Coğrafiya İnstitutunun Ekocoğrafiya şöbəsinin müdiri, aqrar üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Ənvər Əliyev ilk olaraq bildirib ki, iqlim dəyişiklikləri müvəqqətidir:
“Mən buna tələbə olduğum vaxtda rast gəldim. Dedilər ki, iqlim dəyişib, Xəzər dənizi kütləvi enib, qoymayın. Xəzər dənizinin Türkmənistan tərəfinə axan Qaraboğazgöl körfəzi var, orada ona axan bəndi kəsdilər. Xəzər dənizi 30-40 ildən sonra qalxdı və ətrafı dağıtdı. Əvvəlkindən də çox ziyan dəydi və bəndi açdılar. Əgər iqlim dəyişikliyi qlobal miqyasda mühüm bir məsələ olsaydı, dünya ölkələri, xüsusilə Rusiya və Çin kimi böyük dövlətlər, bu prosesə daha fəal şəkildə töhfə verərdi. 500-ə qədər 6-sı Nobel mükafatçısı olmaqla alimlər BMT-yə məktub hazırladılar və orada yazdılar ki, iqlim dəyişikliklərini dini ayinlərə döndərib camaatın beyninə yeritmək düzgün deyil. İqlim dəyişiklikləri bir insan ömrünə məxsus hadisə deyil. İqlimi yaradan amillər dəyişməyibsə, iqlimin dəyişməsindən qətiyyən danışmaq olmaz. Vaxtilə baş vermiş sellər, yəni yağıntılı dövrlər nəticəsində çay yataqları genişlənib. Hazırda həmin dövr yenidən təkrarlanır, bu isə iqlim dövrlərinin mövcudluğunu təsdiqləyən maddi sübutdur. Balakən çayından başlayaraq Samur çayına qədər olan ərazilərdə, xüsusilə Böyük Qafqazda, ən bol suya malik çaylar yerləşir. Bu bölgədə müəyyən dövrlərdə güclü su axınları müşahidə olunub və bu hadisə bir neçə dəfə təkrarlanıb. Böyük sosialist inqilabından öncə belə hallar müşahidə olunub. Daha sonra 1920-1930-cu illərdə, eləcə də müharibədən sonra bölgədə quraqlıq dövrləri yaşanıb. İqlimin rütubət dövrü 40-50 ildən bir dövrü şəkildə dəyişir və bu hadisələrin şahidi olan insanlar var. Xəzər dənizinin səviyyəsinin enib-qalxma dövrü bu dövri proseslərin əsas sübutlarından biridir. Xronoloji tarix tamamilə özünü göstərir”.
Alimin sözlərinə görə, hazırda Azərbaycan ərazisində quraqlıq dövrü, yəni Xəzər dənizinin enmə tendensiyası qurtarıb, yenidən qalxmağa başlayacaq:
“Təxminən 30-40 il ərzində bu proses müşahidə olunacaq. Bu hadisələrin fonunda dünyada əhali artımının təsiri meydana gəlib. Hər doğulan uşaq orta hesabla sutkada 250 litr su istehlak edir. Bu, çox böyük rəqəmdir. Planetin səkkiz milyardlıq əhalisi artdıqca, bu tendensiya özünü göstərir. Bəzi ölkələrdə iqlim dəyişiklikləri şiddətli yağışlarla və sellərlə müşahidə olunub, digərlərində isə uzunmüddətli quraqlıq səbəbindən ciddi ziyan çəkilib. Planetin təbiətində bu dəyişikliklər hər zaman mövcud olub. Tarixən müxtəlif sivilizasiyalar bu iqlim dövrlərini müşahidə ediblər, lakin onların izləri zamanla itib.
İndi əsas məsələ su ehtiyatlarını düzgün idarə etməkdir. Böyük Qafqazın cənub və şimal-şərq yamaclarında yerləşən çayların səthi axınlarını cilovlamaq və onlardan səmərəli istifadə etmək vacibdir. Hazırda bu çaylar nəzarətsiz axır və bəzi bölgələrdə mənasız yerə su israf olunur. Yağıntılar müəyyən bölgələrə bərabər paylanmır, bu da su resurslarının idarə olunmasını çətinləşdirir. Bu problemləri həll etmək üçün çaylarda bəndlər tikilməli və su ehtiyatları düzgün formada yığılmalıdır. Xüsusilə iyul və avqust aylarında bitkilərin suya olan ehtiyacı daha da artır. Həm həyətyanı təsərrüfatlar, həm də iri kənd təsərrüfatı sahələri üçün bu suyun səmərəli bölüşdürülməsi böyük əhəmiyyət daşıyır. Çay sularının bir hissəsi suvarma üçün istifadə olunmalı, digər hissəsi heyvandarlıq və kənd təsərrüfatının yem bazasının təminatına yönləndirilməlidir. Bundan əlavə, bu sular məişət ehtiyacları üçün də yararlı hala gətirilməlidir. Şirin su ehtiyatlarının həm suvarmada, həm də gündəlik istifadəsi daha yaxşı olardı”.
İqlim dəyişikliklərini kənara qoyaraq, bu məsələni strateji şəkildə həll etmək lazımdır:
“Dövlət proqramı hazırlanmalı və çayların üzərində bəndlər tikilməlidir. Müasir texnologiyaların tətbiqi ilə su ehtiyatları cilovlanaraq bitkilərin və heyvandarlığın inkişafı üçün istifadə olunmalıdır. Suvarma sistemlərinin dəyişdirilməsi vacibdir. Azərbaycan quru subtropik iqlimə malikdir. Suvarma sistemlərinin ən müasir beton örtükləri belə 15 faiz itkiyə səbəb olur; üstəlik, buxarlanma ilə əlavə su itkisi baş verir. Suyun tam effektiv istifadəsini təmin etmək üçün plastik borularla qapalı suvarma sistemləri qurulmalıdır ki, bu da buxarlanmanın qarşısını alır və su itkisini azaldır. Damcı suvarma sistemi tətbiq olunmalıdır, çünki bu üsul hər bir bitkinin ehtiyacına uyğun şəkildə suyun verilməsini təmin edir. Birillik bitkilər üçün yağış suvarma texnologiyasından istifadə edilə bilər ki, bu da vegetasiya dövrü boyunca onların optimal su tələbatını qarşılaya bilsin. Müasir sistemlər torpağın rütubət səviyyəsinə uyğun olaraq avtomatik işləyərək suvarmanı başlayır və lazımi miqdarda su verdikdən sonra prosesi dayandırır. Bu sistemlər həm fərdi təsərrüfatlarda, həm də iri kənd təsərrüfatı sahələrində tətbiq edilə bilər. İqlim dəyişikliklərindən danışmaq əvəzinə, Azərbaycanın rütubətli dövrü nəzərə alınmalı və bu resurslardan səmərəli şəkildə istifadə edilməlidir. Hazırda ölkə rütubətli dövrə keçid edir və ən çox yağıntılar yazın sonu, yayın əvvəlində müşahidə olunur. Bu tendensiya ayın sonuna qədər davam edə bilər. Su ehtiyatlarımız kifayət qədərdir; məsələn, təkcə Kür-Araz su anbarlarında təqribən 35-36 milyard kubmetr su ehtiyatı mövcuddur. Bu suların səmərəli istifadəsi təmin edilməlidir. Bütün iri su kanalları beton örtüklə qorunmalıdır, çünki bu, şoranlaşmanın qarşısını alır və torpaqların münbitliyini qoruyur. Yüksək mədəni və müasir tələblərə uyğun təsərrüfat sistemləri qurulmalıdır, çünki bu, hər şeydən qabaq həyatımız deməkdir”,- deyə Ə.Əliyev fikrini yekunlaşdırıb.
Nəzrin Salmanova
20:10 11.06.2025
Oxunuş sayı: 1856
