Diktatorlara sui-qəsdlər: Hitler, Mussolini və Stalin

XX əsrin ən nüfuzlu və eyni zamanda ən mübahisəli diktatorları – Adolf Hitler, Benito Mussolini və İosif Stalin – bir neçə dəfə sui-qəsd cəhdlərinin hədəfi olublar. Bu cəhdlər bəzən siyasi rəqiblərin, bəzən də öz yaxın çevrələrinin təşəbbüsü ilə həyata keçirilib.

Bu sui-qəsdlər müxtəlif motivlərlə gerçəkləşdirilib: bəziləri diktatorların aqressiv xarici və daxili siyasətini dayandırmaq istəyən müxalif qüvvələr tərəfindən hazırlanıb, digərləri isə etibarın tamamilə itirildiyi məqamlarda öz silahdaşları tərəfindən təşkil edilib. Tarixi mənbələr göstərir ki, bu liderlərə qarşı sui-qəsdlər əsasən gizli planlaşdırılır, lakin güclü təhlükəsizlik tədbirləri və ya təsadüfi uğursuzluqlar səbəbindən əksər hallarda baş tutmurdu.

Bu cəhdlərdən bəziləri dünya tarixinə ciddi təsir edib, digərləri isə yalnız şəxsi qisas və ya daxili siyasi mübarizə motivlərinə əsaslanıb. Lakin ortaq cəhət budur ki, nə qədər güclü olsalar da, bu liderlər daima sui-qəsd təhlükəsi altında yaşayıblar.

Adolf Hitler

XX əsrin ən məşhur tiranı Adolf Hitlerə dəfələrlə sui-qəsd cəhdi edilib. Nasist Almaniyasının liderini həm ayrı-ayrı şəxslər, həm də təşkilatlanmış qruplar aradan götürməyə çalışıb.

İlk "təkbaşına" cəhd edənlərdən biri 22 yaşlı isveçrəli Moris Bavo olub. O, 1938-ci ildə bir neçə dəfə ictimai tədbirlərdə Hitlerin yaxınlığına girməyə cəhd edib (məsələn, bunun üçün jurnalist kimi davranaraq qonaq tribunası üçün bilet alıb). Lakin heç vaxt dəqiq atəş açmaq üçün kifayət qədər yaxın məsafəyə çatmayıb və sonradan Gestapo tərəfindən həbs edilərək edam edilib.

Alman dülgər İohan Elzer isə hazırlığa daha ciddi yanaşıb. O, 1939-cu ildə hər il Münhenin məşhur "Bürgerbräukeller" pivəxanasında keçirilən Pivə çevrilişinin ildönümündə Hitlerin çıxış etdiyi kolonlardan birini dəyişdirmək qərarına gəlib. Həmin kolonun altına Elzer 100-dən çox dinamit yerləşdirib.

Hazırlıq üç ay davam etdi. Əvvəlcə Elzer daş karxanasında işə düzəldi və oradan dinamit partlayıcılarını oğurladı. Daha sonra hər axşam pivəxananın yardımçı otağına gizlicə daxil olur, gecələr isə kolonada boşluq oyma işi ilə məşğul olurdu.

Plan demək olar ki, mükəmməl idi, lakin həmin taleyüklü gün 1939-cu il noyabrın 8-də Hitler ənənəvi çıxışını adi vaxtdan xeyli əvvəl başa çatdırdı. O, saat mexanizmi ilə qurulmuş bombanın işə düşməsindən əvvəl pivəxananı tərk etdi. Führerin bu qədər qısa çıxış etməsinin səbəbi isə hava şəraiti idi. Duman səbəbindən o, hər zamankı kimi təyyarə ilə Berlinə qayıda bilmədi və qatara minmək məcburiyyətində qaldı, buna görə daha əvvəl yola düşmək lazım idi. Cəsur dülgər isə 5 il yarım sonra Dachau konslagerində edam edildi.

Alman ordusunun yüksək komandanlığı arasında Führerə qarşı sui-qəsd planları isə 1938-ci ildən planlaşdırılırdı. Führerin siyasəti ilə razı olmayan yüksək rütbəli zabitlər çevriliş və sui-qəsd üçün müxtəlif ssenarilər təklif edirdilər.

Ən məşhuru “Valkiriya Əməliyyatı” və ya “20 İyul Sui-qəsdi” idi. Sui-qəsdin təşkilatçıları ordu komandanlığının yüksək rütbəli nümayəndələri idi: piyada generalı Fridrix Olbrixt, feldmarşal Ervin fon Vitsleben, polkovnik-general Lyudviq Bek, rabitə qoşunlarının generalı Erik Felqibel, general-mayor Henning fon Treskov və polkovnik Klaus Şenk fon Ştauffenberq.

Son plan Führerin fiziki olaraq aradan qaldırılmasını və hakimiyyətin ələ keçirilməsini nəzərdə tuturdu. Bu vaxt ordunun bölmələri SS dəstələrini tərksilah etməli, nasist rəhbərliyini həbs etməli və Berlinin strateji obyektlərini ələ keçirməli idi. İroniya ondan ibarət idi ki, sui-qəsdçilər bu məqsəd üçün Vermaxt tərəfindən hazırlanmış və şəxsən Hitler tərəfindən təsdiqlənmiş plandan istifadə edirdilər. "Valkiriya" adlı bu plan, xalq üsyanları və digər fövqəladə hallarda ordu ehtiyatlarının səfərbər edilməsi və Almaniyanın bütün ərazisindəki əsas obyektlərin ələ keçirilməsini nəzərdə tuturdu. Bu planı yalnız Führerin özü və ya Ehtiyat Ordusunun komandanı işə sala bilərdi.

Führerə sui-qəsdi icra edən şəxs, Almaniyanın ən məşhur aristokrat nəsillərindən birinə mənsub olan qraf Klaus Şenk fon Ştauffenberq idi. Döyüş təcrübəsinə və ön cəbhədə aldığı yaralara görə qüsursuz reputasiyaya sahib olan bu polkovnik Hitlerdə heç bir şübhə yaratmamışdı.

1944-cü il 20 iyul səhəri qraf öz köməkçisi və iki bomba olan portfeli ilə müasir Polşa ərazisində yerləşən Hitler qərargahı “Volfsşantsa”da keçirilən toplantıya qatılır. Toplantıdan bir az əvvəl Ştauffenberq bombalardan birinin detonatorunu işə salır (ikincisini işə salmağa vaxtı çatmır) və eşitmə problemlərinə istinad edərək, Hitlerin yanına daha yaxın oturmaq üçün icazə istəyir. Bomba olan portfeli böyük bir masanın altına qoyur. Hitler və digər toplantı iştirakçıları həmin masanın üzərinə qoyulmuş xəritəyə doğru əyilərək cəbhədəki son durumu müzakirə etməkdə idilər. Ştauffenberq bir qədər gözlədikdən sonra təcili bir zəng bəhanəsi ilə otağı tərk edir.

Partlayış nəticəsində toplantıda iştirak edən 24 nəfərdən dördü həyatını itirir. Hitler isə çoxsaylı, lakin nisbətən yüngül yaralar və cırılmış şalvarla qurtulur. Sonradan məlum olur ki, sui-qəsdin uğursuzluğu təsadüfi bir hadisə ilə bağlı olub: toplantı iştirakçılarından biri Hitlerin yanına daha yaxın oturmaq üçün portfeli uzaq küncə qoyub.

Bununla belə qəsdçilər yenə də “Valkiriya” planını işə salırlar. Lakin onların hərəkətlərinin uyğunsuzluğu tam bir uğursuzluqla nəticələnir. Planla birbaşa və ya dolayısı ilə bağlı olan təxminən 200

nəfər edam edilir. Lakin, Hitler özü bu insanlardan daha çox yaşamır. Təxminən bir il sonra, 1945-ci il 30 aprel tarixində, o, Berlin bunkerində özünü güllələyir.

Benito Mussolini

Faşizmin banisi Benito Mussolini də çoxsaylı sui-qəsd cəhdlərinin hədəfi olub. Yalnız 1925-ci ilin noyabrından 1926-cı ilin oktyabrına qədər "Duçe"-ni dörd dəfə öldürməyə cəhd ediblər.

Ən erkən sui-qəsdlərdən birini italyan sosialist Tito Dzanniboni təşkil etmişdi. O, 1925-ci il 4 noyabr tarixində Romada keçiriləcək paradda "Duçe"-ni güllələməyi planlaşdırmışdı. Tito öz aksiyasına ciddi hazırlaşmışdı: o, Mussolininin paradı qəbul edəcəyi eyvana baxan bir otel otağı kirayələmiş, faşist milisi uniforması tapmış və tüfəngi əvvəlcədən otağa gətirmişdi.

Lakin sadəlövhlüyü ona baha başa gəlir: Tito öz planını dostuna danışır, dostu isə bu barədə polisə məlumat verir. Sui-qəsddən bir neçə dəqiqə əvvəl Tito tüfəngi ilə birlikdə həbs edilir. Dzanniboni otuz il həbs cəzasına məhkum edilir, lakin 1943-cü ildə Mussolininin həbsindən sonra azadlığa buraxılır.

Dörd ay sonra Mussoliniyə Böyük Britaniya vətəndaşı olan 50 yaşlı Vayolett Gibson atəş açdı. Lakin güllə yalnız “Duçe”-nin burnunun ucunu sıyırdı. Daha bir neçə aydan sonra italyan anarxist Cino Luçetti Mussolininin avtomobilinə qumbara atdı, lakin qumbara yerə düşdü və yalnız qorxu yaratdı. Bundan əlavə, 1926-cı ilin oktyabrında 16 yaşlı anarxist Anteo Zamboni Mussoliniyə atəş açır. Güllə hədəfə dəymir, lakin gənc oğlanı yerindəcə qəzəbli kütlə linç edir. İlin dördüncü uğursuz sui-qəsdindən sonra Roma Papası XI Piy Mussolini haqqında “Allah onu qoruyur”, - ifadəsi işlədir.

Sonrakı illərdə, 1931-1932-ci illərdə anarxistlər “Duçe”-ni öldürməyi daha iki dəfə planlaşdırdılar. Lakin icraçılar Mişel Şirru və Ancelo Pelleqrin Sbardelotto hələ Mussoliniyə yaxınlaşmamış həbs edildilər.

Mussoliniyə qarşı bu sui-qəsdlər onun populyarlığını daha da artırırdı və eyni zamanda repressiyaların gücləndirilməsi üçün səbəb olurdu. Bununla belə, Benito Mussolini özünə qarşı sui-qəsdlərə ciddi yanaşmırdı və Hitlerin əksinə, paranoyaya qapılmırdı. Özü bu barədə belə deyirdi: “Mənə sui-qəsd etmək cəhdləri faydasızdır. Mənə qeyri-adi bir ölüm nəsib olacağına inanmışam”.

Benito Mussolini 1945-ci ilin aprelində İsveçrə sərhədini keçməyə çalışarkən italyan partizanları tərəfindən edam edilir. Onun cəsədi Milanın mərkəzi meydanında, bir yanacaqdoldurma məntəqəsində başıaşağı asılmış vəziyyətdə nümayiş etdirilir. Yalnız 1957-ci ildə “Duçe”-nin həmin vaxta qədər gizli saxlanılan cəsədi ailə məzarına yerləşdirildi.

İosif Stalin

İosif Stalinin aradan qaldırılmasına cəhdlər barədə məlumatlar Hitler və ya Mussoliniyə qarşı sui-qəsdlərdən fərqli olaraq, mətbuatda geniş işıqlandırılmırdı və əsasən gizli saxlanılırdı. “Xalqların atası”na qarşı neçə dəfə sui-qəsd cəhdi edildiyini dəqiq müəyyən etmək çətin olsa da, bu cəhdlərin çoxluğu şübhə doğurmur.

İlk məlum sui-qəsd 1931-ci il noyabrın 16-da baş verib. İngiltərə kəşfiyyatının əməkdaşı Leonid Oqaryov Stalinə küçədə gəzinti zamanı birbaşa atəş açmağa cəhd edib. Oqaryov tapançasını çıxarmağa çalışsa da, Stalinin mühafizəçiləri onu zərərsizləşdirib. Ən azı, rəsmi versiya belədir.

Bununla belə, digər mənbələrdə qeyd edilir ki, Oqaryov (başqa adlarla Platonov və ya Petin kimi də tanınır) həmin qarşılaşma zamanı ümumiyyətlə atəş açmağa çalışmayıb, çünki mühafizəni nəzərə alaraq şansının az olduğunu anlayıb. Buna baxmayaraq, İngiltərə kəşfiyyatçısı olaraq o, artıq bir müddətdir nəzarət altında idi. OGPU-da (Dövlət Siyasi İdarəsi) dindirilmə zamanı Oqaryov Stalinlə küçədə görüşünü etiraf edib. Bu hadisə geniş yayımlanaraq qarşısı alınmış sui-qəsd kimi təqdim edilib. Həmçinin, uydurulmuş hekayəyə əsasən, Stalini xilas edən qəhrəman bir mühafizəçi obrazı yaradılıb. Nəticədə Stalin Moskvada piyada gəzintilərini tamamilə dayandırıb.

Dörd il sonra, 1935-ci ildə, Stalin Kremlin kitabxanasında bir qadının – qraf nəsilinə aid olduğu bildirilən Orlova-Pavlova soyadlı şəxsin sui-qəsd cəhdinə məruz qalıb. Bu sui-qəsd, "Klubok" işi kimi tanınan hərbi və partiya rəhbərlərinin sui-qəsdi ilə əlaqələndirilir. İstintaqın nəticəsində bir neçə şəxs, o cümlədən marşal Tuxaçevski güllələnib. Lakin Stalinin ölümündən sonra aparılmış təkrar araşdırmalar bu işin tamamilə uydurma olduğunu ortaya çıxarıb və bütün iştirakçılar bəraət alıb.

Stalinin öz həyatı üçün paronoidal qorxusu və sui-qəsd ittihamları ilə əlaqəli bir çox uydurma işlər nəzərə alınarsa, bu gün hansı sui-qəsdlərin gerçək olduğunu, hansılarının isə repressiyalar üçün bəhanə olduğunu anlamaq çətindir. Vəziyyəti daha da mürəkkəbləşdirən məqam isə həmin sənədlərin hələ də məxfilik qrifi altında saxlanmasıdır.

Bununla belə, xarici dövlətlərin Stalinə qarşı sui-qəsd planları barədə məlumatlar olduqca inandırıcı görünür. Belə ki, 1939-cu ildə Yapon xüsusi xidmət orqanları Stalinə qarşı iki dəfə sui-qəsd cəhdi edib. Əvvəlcə, Stalini Metsestəki istirahəti zamanı öldürmək üçün diversantların göndərilməsi planlaşdırılmışdı. Bu planın baş tutmamasından sonra isə Lenin mavzoleyinin tribunasının partlayıcılarla dolu tribuna ilə dəyişdirilərək partiya rəhbərliyinin tamamilə aradan qaldırılması nəzərdə tutulmuşdu. Lakin bu planlar barədə kəşfiyyat əvvəlcədən məlumat əldə etdiyindən həyata keçməmişdi.

1943-cü ildə Stalin, Ruzvelt və Çörçili Tehranda keçirilən konfrans zamanı öldürmək planını isə Almaniya hazırlamışdı. Bu əməliyyatla SS zabiti, məşhur alman kəşfiyyatçısı Otto Skorzeny məşğul olurdu. Stalin yenə də kəşfiyyatın köməyi ilə xilas olur: əməliyyata cəlb edilmiş əlaqəli alman zabitləri saxlanılır.

Daha sonra Skorzeny sovet ordusunun sıralarına yerləşdirmək üçün diversant Pyotr Tavrini (Şilo) seçir. Tavrini gizlicə əllə daşına bilən portativ qumbaraatanla təmin etmişdilər və bu silah Stalinin öldürülməsi üçün istifadə edilməli idi. Lakin agent sərhədi keçəndən sonra tez bir zamanda ifşa edilir, bu plan da uğursuz olur.

Bundan əlavə, 1942-ci ildə Stalinə sıravi əsgər Saveliy Dmitriyev sui-qəsd etməyə cəhd göstərmişdi. O, bölmədən tüfəng götürərək özünü Kremlin qapılarında gözətçi kimi təqdim etmiş və oradan çıxan hökumət maşınına atəş açmışdı. Lakin Stalin həmin maşında deyildi, SSRİ-nin xalq komissarı Anastas Mikoyan isə zərər görməmişdi. Dmitriyevin hər hansı sui-qəsd şəbəkəsinə aidiyyəti sübut olunmadı. Onu dəli hesab etsələr də, sonradan güllələdilər.

Düzdür, Stalinin ölümünə dair bəzi mülahizələr sui-qəsdlə əlaqələndirilir. Bu çoxlarının şübhə ilə yanaşdığı bir mövzudur, çünki hadisənin gedişi əslində çox sirli və qeyri-adi görünür.

1 mart 1953-cü ildə gecə saatlarında Stalin öz rezidensiyasında yerə yıxılmış vəziyyətdə tapıldı. Növbəti gün həkimlər tərəfindən edilən müayinələr nəticəsində onun insult və sağ tərəfli iflic olduğu müəyyənləşdirildi. 5 mart gecəsi isə Stalin öldü.

Bu ölümə şübhə ilə yanaşanların təqdim etdiyi bir neçə əsas arqument mövcuddur:

1. Beriya ilə bağlı planlar: Stalin, Beriyaya qarşı hərəkət etməyə hazır idi və bu barədə məlumatı olduğu iddia edilir.

2. Axırıncı gecə: 1 mart gecəsi Stalinə qonaq gələnlər arasında Beriya, Malenkov, Xruşşov və Bulqanin var idi. Bu, mübahisəli şəxslərin bir araya gəldiyi bir vəziyyət idi.

3. Tibb yardımı ilə bağlı təxirəsalınma: Stalinə dərhal tibbi yardım göstərilməməsi və həkimlərin yanına buraxılmaması da çoxlarında şübhə doğurur. Bir çoxları bunu qəsdlə əlaqələndirirlər.

Digər tərəfdən, bu hadisələri sadəcə qorxu və panikadan yaranmış hərəkətlər kimi də qiymətləndirmək olar. Stalin kimi bir şəxsin ölümünün təbii səbəbləri də gözlənilən idi, xüsusilə yaşının irəlilədiyi və sağlamlıq problemləri ilə qarşılaşdığı bir dövrdə.

Tuncay Əliyev