Araşdırma

Yunan fəlsəfəsi: yalanlar və gerçəklər

• Niyə fəlsəfə Yunanıstandan başlayır?

Fəlsəfə bir rasional dünyagörüşü sahəsi kimi yalnız Qədim Yunanıstandan başlamayıb. Fəlsəfi düşüncə insan sivilizasiyasının inkişafı ilə paralel şəkildə müxtəlif mədəniyyətlərdə meydana çıxıb. Qədim Yunan fəlsəfəsi çox təsirli və sistematik olsa da, ondan əvvəl və eyni dövrdə Çin, Hindistan, Mesopotamiya, Misir və İran kimi sivilizasiyalarda da fəlsəfi dünyagörüşlər və məktəblər mövcud idi.

Karl Yaspers, "zaman oxu" anlayışını, insanlığın tarixi inkişafının müəyyən dövrlərini birləşdirən bir anlayış kimi təqdim edir. O, bu anlayışı istifadə edərək, qədim sivilizasiyaların fəlsəfi düşüncələrindəki əsas inkişafları təsvir edir və onların bir növ "ortaq zaman"da ortaya çıxdığını vurğulayır. Ona görə, "zaman oxu" fəlsəfi inkişafın müəyyən dövrlərində, xüsusən miladın əvvəlində VI əsrdə Qədim Yunanıstan, Hindistan, Çin, İran və digər mədəniyyətlərdə bir neçə böyük mütəfəkkr və filosofun ortaya çıxması ilə formalaşıb. Bu dövr, Yaspers tərəfindən "ortaq zaman" kimi təyin edilir, çünki bir çox mədəniyyətlərdə paralel olaraq və müəyyən bir zaman çərçivəsində əsas fəlsəfi ideyalar inkişaf etmişdir.

Bu dövrün xüsusiyyəti, rasional düşüncənin yalnız Yunan filosofları ilə deyil, həm də digər mədəniyyətlərdə fəlsəfi düşüncənin öz müstəqil yollarını tapması ilə əhəmiyyətli bir bərabərlik yaratmasıdır. Misal olaraq, Çin fəlsəfəsi Konfutsi və Daoizm, Hindistan fəlsəfəsi Vedik ənənələr və Buddizm kimi fəlsəfi ənənələr üzərində inkişaf etmişdir. Yaspers, bu dövrü bəşəriyyətin intelektual bir oyanışı və fəlsəfi düşüncənin başladığı əsas mərhələ kimi görür. Bu "zaman oxu" anlayışı həm də göstərir ki, dünya fəlsəfəsi təkcə bir yerdə yaranmamış, bərabər zaman çərçivəsində fərqli mədəniyyətlərdə bir-birindən müstəqil amma eyni dərəcədə mühüm düşüncələr meydana gəlmişdir.

Lakin, Yaspersin bu baxışı qismən doğrudur. Çünki o, iddia etdiyi kimi, e.ə. VI əsrdə meydana çıxan "zaman oxu" fenomeninə Zərdüştü də aid edir. Halbuki, tədqiqatlar göstərir ki, Zərdüşt peyğəmbər bir neçə əsr əvvəlki dövrlərdə yaşamış və Əhəmənilər dövründə onun təlimi təbliğ olunmamışdır. Əgər gerçək fəlsəfənin Yunanıstanda Sokrat (e.ə. V əsr) ilə başladığını nəzərə alsaq, burada da bir uyğunsuzluq yaranır. Lakin, Yaspersin "zaman oxu" anlayışında müəyyən qədər həqiqət payı vardır.

Bəs nə üçün Qədim Yunan fəlsəfəsi bu qədər ön plana çıxır?

Qədim Yunan fəlsəfəsinin ön plana çıxmasının bir neçə əsas səbəbi vardır:

1. Fəlsəfi dil və analitik düşüncə yaranıb inkişaf etdi.

Qədim Yunan fəlsəfəsinin ön plana çıxmasının əsas səbəblərindən biri, şübhəsiz ki, fəlsəfi dilin və analitik düşüncənin inkişafıdır. Yunan filosofları, müxtəlif ideyaları və dünyagörüşlərini müzakirə edərkən məntiqi, sistematik və daha strukturlu dil istifadə ediblər. Bu, onlara daha dərindən, hərtərəfli və tənqidi şəkildə düşünmək, ideyaları əsaslandırmaq və ətraflı şəkildə təqdim etmək imkanı verdi. Bu fəlsəfi dil, yalnız bir müzakirə vasitəsi olmaqla qalmadı, həm də daha sonra digər mədəniyyətlərə və dövrlərə təsir göstərən elmi düşüncə ənənəsinin əsasını qoydu. Fəlsəfi dilin və məntiqi yanaşmaların inkişafı, yalnız fəlsəfi düşüncənin deyil, həm də elm və məntiqin digər sahələrinin inkişafına zəmin yaratdı. Hətta daha sonra Roma və orta əsr fəlsəfəsində belə Yunanların fəlsəfi dilinin təməl prinsipləri geniş şəkildə istifadə olundu. Beləliklə, Yunan fəlsəfəsi həm fəlsəfi dilin formalaşması, həm də analitik düşüncənin yayılması baxımından son dərəcə mühüm oldu.

2. Fəlsəfə müstəqil və rasional bilik sahəsi kimi tədricən digər dünyagörüşlərindən ayrıldı.

Yunan filosofları fəlsəfəni sadəcə dini və mifoloji izahlarla deyil, məntiqi əsaslarla da inkişaf etdirməyə başladılar. Bu, fəlsəfənin təbiətinə və mənbələrinə dair dərin düşüncələrin və sistemli analizlərin ortaya çıxmasına səbəb oldu. Xüsusilə, Sokratın dialoq metodu, Platonun ideyalar nəzəriyyəsi və Aristotelin məntiqi yanaşması fəlsəfənin sistemləşdirilməsində və müstəqil bir bilik sahəsi kimi inkişafında mühüm rol oynadı.

3. Avromərkəzçilik siyasəti antik fəlsəfəni dominant etdi.

Qərb sivilizasiyasının inkişafı Yunan fəlsəfəsi ilə sıx bağlıdır. Platon, Aristotel və digər Yunan filosoflarının əsərləri yalnız antik dövrdə deyil, həm də Renesans dövründə və sonrakı zamanlarda Avropa mədəniyyətinin inkişafında əsas təməl rolunu oynamışdır. Onların fəlsəfi ideyaları yalnız elm və fəlsəfəyə deyil, həm də sənətə, hüquqa və siyasətə təsir etmişdir. Bu səbəbdən, Qərb mədəniyyətinin formalaşmasında Yunan fəlsəfəsinin təsiri olduqca böyükdür və buna görə də, bu fəlsəfə ən çox vurğulanır. Bu və digər amillərin birləşməsi, Yunan fəlsəfəsini yalnız öz dövründə deyil, həm də sonrakı dövrlərdə mühüm bir intellektual irs kimi önə çıxarmışdır. Bu fəlsəfənin əsas cazibə mərkəzləri e.ə. III-II əsrdən başlayaraq Aralıq Dənizi bölgəsi, Yaxın Şərq olmuşdur. Çin və Hindistan ərazilərində öz fəlsəfi təlimləri (Konfutsi, Dao, Buddizm, Vedanta məktəbləri) qədimlərdən bu günə kimi öyrənilib inkişaf etdirilmişdir.

4. Yunan dili və onun fəlsəfəsi, Hellinizmin ilk qloballaşma ideologiyasının alətinə çevrilmişdir.

Makedoniyalı İskəndərin yunan dilini və mədəniyyətini geniş coğrafiyalarda yayması, Qədim Yunan fəlsəfəsinin dünyada daha çox tanınmasına və öyrənilməsinə şərait yaratmışdır. Onun işğalları nəticəsində yunan mədəniyyəti Şərqə, xüsusilə Misir, Əhəməni və Hindistana qədər yayıldı. Bu qloballaşma prosesinə Hellinizm dövrü deyilir və burada yunan dili və mədəniyyəti müxtəlif xalqların arasında birləşdirici bir dil və mədəniyyət rolunu oynadı. Makedoniyalı İskəndərin təsiri ilə Yunan mədəniyyətinin və fəlsəfəsinin əsasları daha geniş bir coğrafiyada, xüsusilə elmi və fəlsəfi mühitdə daha çox qəbul edilməyə başlandı. Bu, yalnız Yunan fəlsəfəsinin yayıldığı dövr deyil, həm də müxtəlif mədəniyyətlərin və fəlsəfi məktəblərin qarşılıqlı təsirə girməsi nəticəsində zənginləşməsi dövrüdür. Hellinizm dövründə çox sayda fərqli mədəniyyət və fəlsəfi məktəblər (məsələn, Stoizm, Epikürçülük) inkişaf etdi və bu məktəblər öz dövründən sonrakı düşüncə sistemlərini də birbaşa təsir etmişdir. Bu tarixən yunan fəlsəfəsinin ön plana çıxmasına böyük töhfə vermişdir.

5. Makedoniyalı İskəndərin Misirdə İskəndəriyyə şəhərində elm mərkəzi yaratması, yunan dili, mədəniyyəti, elmi və fəlsəfənin dünya miqyasında tanınıb inkişafına təkan verdi və hellinizmin ideoloji bazasını formalaşdırdı.

İskəndəriyyə, yalnız bir şəhər olmaqla qalmadı, həm də dövrünün ən mühüm elmi və mədəni mərkəzlərindən birinə çevrildi. Burada, əsasən, Ptolemeylər sülaləsi dövründə, müxtəlif mədəniyyətlərdən olan alimlər və filosoflar bir araya gəldilər. İskəndəriyyə Kitabxanası, dövrün ən böyük və ən zəngin kitabxanası idi və burada həm yunan, həm də digər mədəniyyətlərə aid əsərlər toplandı. Bu əsərlərin Yunan dilinə tərcümə olunması, Yunan fəlsəfəsinin və elminin dünya miqyasında yayıldığı bir dövrü başlatdı.

Bundan əlavə, Yunan mədəniyyəti, fəlsəfəsi və elmi, İskəndəriyyə Kitabxanası və onun mərkəzindəki elmi fəaliyyət sayəsində, müxtəlif mədəniyyətlərlə birləşərək inkişaf etdi. Bu, təkcə Yunan dünyasında deyil, həm də hind, Misir, İran və digər antik sivilizasiyalarda mövcud olan müxtəlif fəlsəfi və elmi ənənələrin birləşməsinə səbəb oldu. Yunanlar, bu müxtəlif mədəniyyətlərin biliklərini öz dilinə tərcümə edərək, bu zəngin ənənələri öz fəlsəfi və elmi sistemlərinə daxil etdilər və nəticədə Yunan fəlsəfəsi və elmi ən geniş yayılma dövrünü yaşadı. İskəndəriyyə, həmçinin həm şərq, həm də qərb dünyası arasında bir mədəniyyət körpüsü rolunu oynadı. Bu elm və fəlsəfi mübadilə, Yunanların fəlsəfi düşüncələrini digər mədəniyyətlərə təqdim etməyə və öz müstəqil düşüncə sistemlərini inkişaf etdirməyə kömək etdi. Nəticə etibarilə, Yunan fəlsəfəsi təkcə Yunanıstanda deyil, bütün antik dünyada hökm sürən fəlsəfi və elmi bir ənənə halına gəldi.

Hellinizmin ideoloji bazasının formalaşmasında neoplatonizmin və panteist dünya görüşünün mühüm rolu oldu. İskəndəriyyə Kitabxanası və elmi mərkəzlər bu ideologiyanın yayılmasına zəmin yaratdı. Neoplatonizmin əsasını qoyan Plotin və onun davamçıları (Porfiri, Yamblix, Proklus və s.) Platonun ideyalarını mistik və metafizik baxımdan genişləndirərək panteistik bir sistem qurmuşdular. Onların düşüncəsinə görə, bütün varlıq bir Təkdən (vahid ilahi mənbədən) qaynaqlanır – bu ideya həm Şərq, həm də Qərb dinləri və fəlsəfələri ilə ortaq cəhətlərə malik idi. Müxtəlif tanrılar və dini sistemlər vahid həqiqətin müxtəlif təzahürləridir – bu isə, Şərq politeizmi ilə Yunan fəlsəfəsi arasında bir körpü rolunu oynayırdı.

Neoplatonizm həm yunan fəlsəfəsini, həm də Misir, Babil, Hindistan və digər Şərq mədəniyyətlərinin mistik-fəlsəfi təlimlərini birləşdirirdi. Bu sistem, Roma və Bizans dövrlərində də təsirli oldu, hətta İslam fəlsəfəsində, xüsusilə sufilik və İşraqilik (Sührəvərdi fəlsəfəsi) kimi cərəyanlarda da izlərini qoydu. Hellinizmin yayılmasında bu sistemin təsiri böyük oldu, çünki müxtəlif dinlər və mədəniyyətlər bu konsepsiyanı öz baxışlarına uyğun şərh edə bilirdilər. Roma imperiyasında panteizmin təsiri altında “vahid imperiya – vahid inanc” konsepsiyası formalaşdı. Sonradan Xristianlıq və İslam dünyasında da bəzi neoplatonik ideyalar qorunub saxlandı, məsələn, İbn Sina və İbn Rüşd Aristotel və neoplatonizmi İslam fəlsəfəsinə uyğunlaşdırdılar.

• Yunanıstan fəlsəfənin vətənidirmi?

Aşağıda filosofların qədim doğulduqları yerləri və bu yerlərin indiki ölkələrdəki müvafiq əraziləri göstərilib:

Filosoflar	Qədim yerin adı	İndiki yerin adı
Fales, Anaksimandr, Anaksimen	Milet (İoniya)	Türkiyə, Aydın
Heraklit, Kratil	Efes (İoniya)	Türkiyə, İzmir
Anaksagor, Arxelay, Metrodor	Klazomenai (İoniya)	Türkiyə, İzmir
Antisfen, Diogenes	Sinop (Pontos)	Türkiyə, Sinop
Aristip, Areta, Aristip (oğlu)	Kirena (Kyrenaika)	Liviya
Demokrit, Leukipp, Metrodor	Abdera (Traqiya)	Türkiyə, Çanakkale
Enesidəm, Agrippa, Xant	İoniya	Türkiyə, İzmir
Sokrat, Platon, Spevsipp, Ksenokrat, Polemon, Krantor, Kratet, Klearx	Afina	Yunanıstan, Afina
Evklid, Stilpon, Diodor Kron, Eubulid, Klinomax	Megara	Yunanıstan, Megara
Prodikos	Kos	Yunanıstan, Kos adası
Gorgias	Leontini	İtaliya, Lentini (Siciliya)
Pifaqor, Alkmeon, Arxit, Timey	Crotone (Magna Qrekum)	İtaliya, Crotone şəhəri
Parmenid, Zenon	Velia (Elea) məktəbi	İtaliya, Velia (Crotone)
Siseron, Katia, Lukrezius, Rufus, Seneka, Epiktet, Mark Aureli	Roma	İtaliya, Roma
Gorgias	Lentini	İtaliya, Lentini (Siciliya)
Filon, Plotin, Ammonius, Porfiriy	Alexandria	Misir, Aleksandriya
Menipp, Bion, Kratet, Hiparkhia	Umm Qays	İordaniya, Umm Qays

E.ə. VI - b.e. VI əsrinə qədər olan min illik antik dövr fəlsəfəsində filosof və mütəfəkkirlərin sayını doğulduqları yerlərin indiki ölkə ərazisinə görə hesablamada görürük ki, sayca ən çox filosof və ilk fəlsəfə nümayəndələri indiki Türkiyə ərazisində (17 nəfər) doğulub yaşamışdır. Hətta, İtaliyanın Velia (Elea) məktəbini Foçadan (İzmir yaxınılığından) gələn filosoflar qurmuşlar. Yunanıstan (8 nəfər) və İtaliya (6 nəfər) ərazilərində birlikdə (14 nəfər) o qədər filosof doğulub yaşamamışdır.

Türkiyə ərazisində olan qədin İoniyada ilk fəlsəfi məktəblərin meydana gəlməsi, Antik dövrün filosoflarının yarıdan çoxunun Türkiyə ərazisində olan qədim yaşayış məskənlərindən (xüsusilə, İoniyadan) çıxması onu göstərir ki, ən azı Anadolu antik fəlsəfənin əsas vətənlərindən biri hesab olunmalıdır.

Bəs Yunanıstan, daha doğrusu İoniya haradır?

İoniya, Türkiyənin indiki İzmir və onun yaxın ətrafını əhatə edən ərazinin adı olmuşdur. Bu ərazidə dini-mədəni əlaqələrlə bir-birinə bağlı olan və Delos adasındakı Apollon məbədində bir araya gələn 12 şəhərdən ibarət “İoniya ittifaqı” (Milet, Miunt, Efes, Priena, Kolofon, Lebedos, Teos, Eritreya, Klazomen, Fokeya, Smirna) və bir neçə ada tabe olmuşdur (Samos, Xios). O, Əhəmənilər imperiyasına, sonra Selevkilərə tabe idi. Bu ərazidə tarixən qeyri-ellin əhalisi yaşamış və onlar ioniyalılar kimi tanınmışlar. Ellinlərin (iniki yunanların) kiçik bir qismi sonradan bu ərazilərə köç etmişdir. Lakin, bu ərazilərin yerli əhalisi hər zaman ioniyalılar olmuşdur. Onlar, ellin tayfalarının (doreylərin, axeylərin) indiki Yunanıstan və qismən İoniya ərazisinə yerləşməsindən çox əvvəl bu ərazilərdə yaşamışlar. Onların, qədim Anadolu mədəniyyətini və Krit-Miken mədəniyyətini təmsil edən qədim xalqlar (hattlar, troyalılar, lidiyalılar və s) ilə eynimənşəli olduğunu ehtimal etmək olar.

İyonlar, Anadolunun qərb sahilində, xüsusən İzmir Körfəzindən Mandalya Körfəzinə qədər olan ərazilərdə yaşayan bir xalq idi. İyonların dil və mədəniyyəti, ellinlərə (yəni, indiki yunanlılara) bənzər olsa da, etnik olaraq fərqli bir qrup kimi mövcud idilər. İyonların yerli xalqı, Makedoniyalı İskəndərin ellin dili və mədəniyyəti təməlində qurduğu Hellinizm qlobal imperiyası çərçivəsində hamı kimi ellin dilində yazıb oxumağa başlamışlar. Lakin bu, onların köklü etnik mənşəyini dəyişdirmədi. Yəni, İyonlar özləri bir yerli xalqdı və sonradan ellin dili və mədəniyyətini mənimsəyərək, ellin dünyasına daxil oldular.

"Yunan" sözü, qədim farslar tərəfindən İyonlara verilən bir ad idi və bu ad zamanla ümumiləşərək Yunan xalqını ifadə etməyə başlamışdır. Farslar "Yauna" adını istifadə edərək, Anadolunun qərb sahilindəki İyonları təsvir edirdilər. Bu, birbaşa olaraq İyonların etnik mənşəyinə və dilinə deyil, onların coğrafi yerinə və farsların onlara verdiyi ada aid idi. İyonlar, sadəcə olaraq Yunan adı ilə tanınmırdılar; onlar farsların verdiyi "Yauna" adı ilə tanınmışdılar və zamanla bu ad, daha geniş bir şəkildə indiki yunan xalqını da (ellinləri) ifadə etməyə başlamışdır.

"Ellin" sözü, indiki yunan xalqının öz etnik qrupunu təsvir etmək üçün istifadə etdiyi bir addır və bu, "Yunan" anlayışından fərqlidir. Bu fərqliliyi nəzərə alaraq, İyonlar ilə Yunanlar (Ellinlər) arasında etnik və mədəni fərqlər mövcuddur. İyonlar, yerli Anadolulu xalqlardan biri idi və yalnız sonradan ellin dilini qəbul edərək ellin mədəniyyətinə inteqrasiya etdilər. Yunan adının "İyon"lardan qaynaqlandığını nəzərə alsaq, bu terminlərin tarix boyunca necə dəyişdiyini və necə genişləndiyini anlamaq vacibdir.

"Grek" və "ellin" sözləri arasında etimoloji fərqlər diqqətə alınmalıdır. "Grek" kəlməsinin Latın dilindən gəldiyi və mənfi bir anlam (oğru) qazandığı bildirilir. Bu, dilin sosial və mədəni faktorlarla necə əlaqələndiyini göstərir. Latın dilində bu sözün mənası zamanla dəyişmiş və Yunan xalqının mənəvi kimliyini təhqir edən bir anlam kəsb etmişdir. "Grek" sözü, yalnız Yunanlıların etnik kimliyini deyil, həm də onların Roma və digər mədəniyyətlərlə qarşılıqlı münasibətlərini əks etdirən bir göstəricidir.

Herodot (e.ə. 484-425) “Tarix” əsərində İoniya və onun əhalisi haqqında yazarkən, onların ellinlərə qədər indiki Yunanıstan və İzmir bölgəsində (Türkiyə) yaşayan yerli xalq olduğunu və onların yunanlardan (daha doğrusu ellinlərdən) fərqli etnik mənşəyə malik olduqlarını qeyd edir: “İonlar əvvəllər pelasq mənşəli, dorilər isə ellin mənşəli olmuşlar. İon tayfası öz torpağını heç vaxt tərk etməmişdir, Dorilər isə, uzun müddət köçəri olmuşlar.” (Herodot. Tarix I, 56)

Yunan mənbələrində pelagslar Tyrrhen-Pelags kimi xatırlanır. Avropa tədqiqatçılarının bir qismi onların etrusklar olduğunu bildirirlər. Çünki Limni adasının sakinləri olan pelagslara aid tapılan yazılar ilə etrusk yazıları çox bənzərdir. Pelagslar təpəyə “tepae” demişlər (latın tələffüzündə). Onların e.ə. III minillikdə şimaldan İoniya ərazisinə gəldiyi və köçəri olduqları üçün böyük qisminin buranı tərk etdiyi ehtimal olunur. Lakin, İoniyada qalan pelagslar ioniyalıların etnogenezində iştirak etmişlər. Etruskların iskitlərə qohum bir xalq olduğu bildirilir. Çünki onların sənət əsərləri, arasında çox oxşarlıq vardır. Ellinlər əvvəllər indiki Makedoniyaya Pelasgoniya (pelasgların ölkəsi) demişlər. Yəni, onların bir qismi İoniyada, digər qismi Makedoniyada məskunlaşmışlar. Buna görə də, Herodot İoniyanın bir zamanlar Pelasgiya adlandırıldığını bildirir.

Herodot yazır: “Pelasqların hansı dildə danışdıqlarını dəqiq deyə bilmərəm. Tirsenlərdən şimala doğru Kreston şəhərində yaşayan indiki pelasqlara görə mühakimə yürütsək, bunlar dorilər adlanan tayfanın vaxtı ilə qonşuları olmuşlar və indi Fessaliotida adlanan ölkədə yaşamışlar. Sonra da Hellespontda Plakiyanın və Skilakanın əsasını qoyub afinalıların qonşusu olmuş pelasqlara eləcə də başqa şəhərlərlə əhalisi vaxtı ilə pelasq olmuş tayfalara görə mühakimə yürütsək, onlar öz adlarını sonralar dəyişmişlər. Beləliklə, deyim ki, əgər bunlardan nəticə çıxarmaq olarsa, onda pelasqlar barbar dilində danışmışlar. Əgər belədirsə və bütün pelasq tayfası bu dildə danışırmışsa onda mənşəyinə görə pelasq olan Attika xalqı da ellinlərin bir hissəsi olandan sonra öz dilini dəyişməli idi. Axı, Krestonun və Plakiyanın sakinləri indi də qonşularının dilinə oxşamayan özgə bir dildə danışırlar. Bu sübut edir ki, onlar bu ölkələrə köçəndə gətirdikləri dilin özünəməxsus cizgilərini elə indi də saxlayırlar. Ellin tayfalarına qalanda, mənim fikrimcə, onlar lap əvvəlindən eyni dildə danışmışlar. Pelasqlarla birləşənə qədər ellinlər azacıq idilər. Onlar belə kiçicik olan ilkin vəziyyətdən sayca artırlar və çoxlu tayfanı öz tərkibinə qatırlar, əsasən də ona görə çoxalırlar ki, pelasqlar və çoxluca başqa yadelli tayfalar onlarla birləşirlər. Beləliklə, mən belə düşünürəm ki, pelasqlar ellinlərlə birləşənə qədər, heç olmasa, hələ barbar olduqları müddət ərzində heç vaxt mühüm xalq olmamışlar.” (Herodot. Tarix I, 57-58)…

İndi Herodotun ellinlər (yəni, indiki yunanlar) və Ellada (Yunanıstan) barədə yazdıqlarına diqqət yetirək:

Herodot Elladanın elm, incəsənət, yazıdan bixəbər olduqlarını və onlara bunların finikiyalılar tərəfindən gətirildiyini bildirir: O, yazır: “Kadim ilə Elladaya gələn finikiyalılar (onlar arasında bəhs etdiyimiz Gefirelilər də var idi) bu torpağa yerləşdilər və ellinlərə bir çox elm, sənət və yazı gətirdilər. Düşünürəm ki, ellinlərin əvvəllər bunlardan xəbərləri yox idi. Əvvəlcə kadmeylərin yazıları ilə finikiyalıların yazıları eyni idi. Sonradan, dil dəyişikliyi ilə hərflərin də şəkli tədricən dəyişdi. Həmin dövrdə, ellinlərlə əksər qonşu bölgələrdə ioniyalılar yaşayırdı. Onlar, finikiyalılardan yazını qəbul edib, hərflərin formasını özünəmxsus şəkildə qismən dəyişdilər və onu finikiya əlifbası adlandırdılar (bunu, finikiyalılar Elladaya gətirdikləri üçün, tam ədalətli qərar idi). İoniyalılar qədim dövrdən bəri kitabları dəri adlandırırlar. Çünki papirus olmadığı üçün, yazıları keçi və quzu dərisində yazırdılar. Bu gün də, bir çox barbar xalqlar bu cür edirlər.” (Herodot. Tarix V, 58)

• Ellinlər doğrudanmı filosoflar yetişdirən xalqdır?

Platon yazır: “Dialektikaçıları 20 yaşı olmuş gənclər arasından imtahanla seçməli, sonra onların buna əlverişli olub-olmadığını bilmək üçün on il gözləməli, 30 yaşları olanda onları təzədən imtahandan keçirməli, imtahandan çıxanları 5 il, 35 yaşınadək sınaqdan çıxarmalı, 35 yaşı olandan sonra onları təzədən ələməli, bu sınaqdan çıxanları 15 il mağarada yaşamağa vadar etməli və 15 ildən sonra 50 yaşında ölməsələr, onlar dialektikacı olmağa haqq qazanacaqlar.”.. Onları da 10 il dövlət işlərində çalışdırmalı və 60 yaşında əməkli olandan sonra əyalətlərə göndərəcəksən.”(Platon VII, 514a-521b)

Platon tənqidi-rasional təfəkkürə dialektika və onu təmsil edən mütəfəkkirlərə dialektiklər (yəni, filosoflar) deyir. Platonun bu fikirləri "Dövlət" (Politeia) əsərinin VII Kitabından götürülüb və dialektikanın yüksək səviyyədə tədris edilməsi və filosofların seçilməsi məsələsi ilə bağlıdır. Burada Platon, ideal cəmiyyətdə filosofların necə yetişdirilməli və cəmiyyətdəki yüksək vəzifələrə layiq görülməli olduğunu izah edir. Dialektikanın, yalnız zəka və düşüncə ilə məşğul olan deyil, eyni zamanda cəmiyyətin və əxlaqın incəliklərini dərindən anlamağa yönəlmiş bir təfəkkür növü olması, Platonun bu təlimatları ilə bağlı əsas fikirlərdən biridir. O, bu mürəkkəb prosesləri keçən şəxslərin, yalnız fəlsəfi təfəkkürlərini deyil, həm də əxlaqi, praktiki və siyasi məsuliyyətlərini daşımağa hazır olmalarını istəyir.

Platon ellinlərin dialektiklərə (yəni, filosoflara) qarşı olduqlarını belə ifadə edir: “Ellinlərdən dialektik ola bilməz. Ellinlər onları sevməzlər. Dialektiklər canlarını ellinlərdən necə qurtarmaq barədə düşünürlər.. Ellinlərdə dialektiklər çox azdır. Onlar sürgünlərə məruz qalmış kiçik bir qrupdur. Bu qrup dialektik təfəkkürlə yaşayır. Ellinlər çox çılğındırlar. Buna görə, bu qrupla yaxınlıq etmək istəyənlər ölümü gözə almalıdırlar. Heç kim bu azğın sürüyə qarşı çıxa bilməz... Ellinlər bu günədək doğru dürüst dialektik tanımır. Onlar çox azdırlar və onlara qarşı düşmən önyarqısı vardır.... Onları təhqir edib ələ salırlar.” (Platon VII, 514a-521b).

Platon, dialektikanı yalnız bir təfəkkür növü kimi deyil, həm də ən yüksək təfəkkür forması kimi təqdim edir. O, dialektikanın hər şeyin əsasında yatan həqiqəti axtarmağa çalışan, ardıcıl və tənqidi bir yanaşma olduğunu vurğulayır. Buna görə, dialektiklərin fəlsəfi yanaşmalarının təcrübə ilə təsdiqlənmiş, ən yüksək və ən mürəkkəb düşüncə forması olduğunu müdafiə edir. Platonun bu ifadələrində dialektik təfəkkürün ümumi cəmiyyət tərəfindən mənimsənilməməsi və qəbul olunmaması, onun fəlsəfi yanaşmasını daha da əhəmiyyətli edir. O, dialektikanın yalnız az sayda, cəsur və idealist şəxslər tərəfindən qəbul olunduğunu qeyd edir.

Platonun burada verdiyi "Ellinlər" haqqında ifadələrində yunan cəmiyyətinin o dövrü sosial və mədəni vəziyyətinə dair kritik bir perspektiv ortaya çıxır. O, ellinlərin, yəni yunan cəmiyyətinin çoxsaylı sosial qruplarının və düşüncə növlərinin, dialektik təfəkkürə, yəni fəlsəfəyə qarşı olduqlarını bildirir. Platon üçün bu cür insanlar "çılğın" və "həqiqətə qarşı" bir düşüncə tərzi nümayiş etdirirlər. Burada, Platonun "Ellinlər"dən qəsdən neqativ şəkildə danışmasının səbəbi, yunan cəmiyyətinin özünü inkişaf etdirməkdə, yeniliyi qəbul etməkdə və daha dərindən düşünməkdə çətinlik çəkməsidir. Sokratın öldürülməsi, Platonun kölə edilib satılması, filosofların təqib olunması buna sübutdur. Bu, həm də o dövrün yunan polisinin dar çərçivəli və ənənəvi düşüncə sisteminə qarşı bir üsyan və tənqid kimi görünür.

Platonun dialektiklərin azlıq təşkil etməsi və "sürgünlərə məruz qalması" ilə bağlı dediyi fikirlər, dialektik təfəkkürün geniş cəmiyyət tərəfindən qəbul edilməyən və ya dəyər verilən bir ideologiya olduğunu göstərir. Platonun dialektiklərin "həyat tərzi"ni izah etməsi, onların ideyalarına nə qədər bağlı olduqlarını göstərir. O, bu təfəkkürün və həyat tərzinin bir cəmiyyətin əksəriyyətinə təklif edilə bilməyəcəyini və böyük bir sosial qarşıdurma ilə qarşılaşacağını bildirir. Dialektika, Platon üçün yalnız bir təfəkkür aləti deyil, həm də özü tanıma və həqiqətə çatma yolu kimi təqdim olunur. Platonun "onları təhqir edib ələ salırlar" ifadəsi, həqiqət axtaran dialektiklərin mübarizəsinin, cəmiyyət tərəfindən anlaşılmaması və qeyri-kafi qiymətləndirilməsi ilə üzləşdiyini göstərir. Bu, bir daha göstərir ki, antik fəlsəfənin yaranması və inkişafında ellinlər (qreklər) deyil, Aralıq Dənizi regionunun müxtəlif yerlərindən olan mütəfəkkirlər daha geniş rol oynamışlar.

• Antik filosofların bizə gəlib çatan əsərləri nə qədər orijinaldır?

Antik dövrün ilk filosoflarının əsərləri tam şəkildə qorunmayıb, yalnız fraqmentlər şəklində müasirlərə gəlib çatıb. Milet məktəbinin (Fales, Anaksimandr, Anaksimen), Heraklit, Empedokl, Parmenid, Zenon, Pifaqorçular və digər erkən filosofların əsərləri tam şəkildə qorunmamışdır. Onların fikirləri yalnız Aristotel, Teofrast, Diogen Laertius, Simplicius və digər sonrakı müəlliflərin əsərlərində fraqmentlər şəklində qalmışdır.

Heraklitin "Təbiət haqqında" əsərindən yalnız 100-dən az fraqment bizə gəlib çatmışdır (Diels, Fragmente der Vorsokratiker). Parmenid və Empedoklun fəlsəfi şeirləri tam olmasa da, qismən qorunmuşdur. Bu, göstərir ki, antik fəlsəfi mətnlər əsasən sonrakı müəlliflərin sitatları və şərhləri vasitəsilə gəlib çatıb.

Platon və Aristotelin əsərləri antik fəlsəfənin ikinci mərhələsində nisbətən tam şəkildə qorunan yeganə nümunələrdir. Platonun dialoqları ("Dövlət", "Qanunlar", "Faidon", "Fedr", "Sofist" və s.) tam şəkildə qorunmuş və orta əsrlərdə Bizans və İslam dünyasında geniş yayılmışdır. Aristotelin "Metafizika", "Organon", "Nikomax etikası", "Politika", "Fizika" kimi əsas əsərləri tam şəkildə mühafizə olunmuşdur. Buna səbəb Aristotelin əsərlərinin uzun müddət şagirdləri və Likeion məktəbində qorunması, sonra isə, Roma dövründə və İslam intibahı zamanı geniş surətdə tərcümə olunmasıdır (Avropa intibah dövründə yenidən kəşf edilmişdir).

Antik fəlsəfəyə dair biliklərimizin çoxu "ikinci dərəcəli" mənbələrdən gəlir və bu mənbələrdə xeyli dəyişikliklər, yanlışlıqlar və müasir dövrlə uyğunlaşdırmalar (modernizasiya) mövcuddur. Aristotelin əvvəlki filosofları şərh edərkən onların nəzəriyyələrini öz fəlsəfi sisteminə uyğunlaşdırdığı məlumdur (Metafizika, I kitab). Teofrastın "Məsələ haqqında nəzərlər" ("Doxai ton fiziokon") əsəri erkən fəlsəfi məktəblərin təsvirini versə də, orijinal mətnləri tam əks etdirmədiyi düşünülür. Diogen Laertiusun "Filosofların həyatı və fikirləri" kitabı antik fəlsəfə tarixi üçün mühüm mənbə olsa da, burada bəzi qeyri-dəqiq məlumatlar var və müəllif öz mənbələrini tam dəqiqliklə təsvir etməmişdir. Bu faktlar göstərir ki, antik fəlsəfə haqqında biliklərimiz əsasən sonrakı müəlliflərin şərhlərinə əsaslanır və bu mənbələrin obyektivliyi hər zaman şübhə doğurur.

Antik fəlsəfənin müasir tədqiqatı əsasən doxsografik mənbələrə əsaslanır. Doksograflar, yəni "müxtəlif fəlsəfi baxışları təsvir edən müəlliflər", həqiqətən də antik fəlsəfə tarixinin formalaşmasında böyük rol oynayıblar. Teofrast (Aristotelin tələbəsi) doxsografiyanın əsasını qoymuşdur ("Məsələ haqqında nəzərlər"). Diogen Laertius, Aetios, Pseudo-Plutarx və digər müəlliflər fəlsəfi məktəblərin təsviri ilə məşğul olmuşlar, lakin onların yazılarında yanlışlıqlar və qarışdırmalar olmuşdur. Eusebios, Pseudo-Galen, Simplicius və digər Bizans və İslam dövrü müəllifləri də antik fəlsəfəni şərh edərkən terminlərin məzmununu dəyişmişdilər. Bu göstərir ki, antik fəlsəfə haqqında biliklərimiz böyük ölçüdə doxsografik ənənəyə əsaslanır və bu mənbələr tam obyektiv və dəqiq deyil.

B. e. II-V əsrləri arasında yazan erkən xristian müəllifləri də antik fəlsəfə haqqında mühüm mənbələrdir. Klemens Aleksandriyski, Origen, Avqustin kimi xristian filosofları yunan fəlsəfəsini tənqid etsələr də, onların fikirlərini qoruyub saxlamışlar. Sextus Empiricus, Platon və Aristotel haqqında məlumatları skeptik baxışdan şərh etmişdir. Bu müəlliflər antik fəlsəfi fikirləri öz dini mövqelərinə uyğunlaşdıraraq tənqid etmiş, bəzən də onları dəyişdirmişlər. Bu göstərir ki, antik fəlsəfə xristian müəllifləri vasitəsilə də qorunmuş, lakin onların şərhləri dini mövqedən yozulduğuna görə bəzi təhriflərə məruz qalmışdır.

• Əksər yunan filosofları elm və fəlsəfənin Hermesdən gəldiyini təsdiq edir. Hermes kimdir?

Yunan filosoflarının öz biliklərinin mənbəyinin Hermesdən gəldiyini bildirmələri, qədim Yunan fəlsəfi düşüncəsində Hermesin, xüsusən də hermetik ənənənin və elm sahələrinin başlanğıcı kimi tanınmasının bir təzahürüdür.

Hermes yunan mifologiyasında tanrıların elçisi, ticarət, yolçular, sərhədlər, hiyləgərlik və bilik tanrısıdır. O, həm də ruhları ölümdən sonra Hades dünyasına aparan "psixopompos" (ruh bələdçisi) kimi tanınır. Hermes, Titan Atlasın qızı Mayya ilə Zevsin oğludur. O, tez-tez qanadlı sandallar (talaria) və qanadlı papaq (petasos) ilə təsvir edilir. İki ilanlı əsası (kerikeion - kaduceus) var ki, bu da ticarət və sülh simvoludur. O, tanrıların elçisi olub və insanlarla tanrılar arasında əlaqə qurub (vəhy mələyi Cəbrail kimi).

Yunanlar Hermesi Misir tanrısı Tot ilə eyniləşdirirdilər. Tot yazının, hikmətin və elmin tanrısı idi, Misir kahinləri tərəfindən biliklərin qoruyucusu sayılırdı. Hellinistik dövrdə bu əlaqə daha da gücləndi və Hermes Trismeqistus ("üçqat uca Hermes") obrazı yarandı. Bu obraz, hermetik fəlsəfə və ezoterik biliklərin banisi hesab edilir. "Hermetika" adlanan yazılar ona aid edilir, lakin bunlar əslində eramızın ilk əsrlərində yazılmışdır. O, bəşəriyyətə bilik gətirən ilahi müdrik və ya kahin kimi təsvir olunur.

Bəzi antik müəlliflər Hermesin Zərdüştə təsir etdiyini və ya əksinə, Zərdüştün Hermesin müəllimi olduğunu iddia edirlər. Platon birbaşa belə bir şey yazmasa da, sonrakı neoplatonçular və Hermetik fəlsəfəni davam etdirənlər (məsələn, Marsilio Ficino) Zərdüştü və Hermes Trismeqistusu qədim müdriklər kimi qəbul edirdilər. Təbii ki, bu yanlış fikirdir. Çünki Zərdüşt peyğəmbər Hermesdən minillərlə sonra yaşamışdır.

Müsəlman filosofları və tarixçiləri Hermesi çox vaxt İdris Peyğəmbərlə eyniləşdiriblər. Bu, əsasən, İslam ezoterizmi, sufizm və Hermetik ənənənin təsiri ilə bağlıdır. İslam ənənəsində İdris Peyğəmbər Quranda adı çəkilən, lakin barəsində çox az məlumat olan bir peyğəmbərdir. Quranda İdris "sadiq və yüksəldilmiş" bir peyğəmbər kimi təsvir olunur (Məryəm, 19:56-57). Bəzi İslam alimləri İdrisin yazının və elmin ilk banisi olduğunu iddia edirlər.

Müsəlman alimlər Hermes haqqında müxtəlif fikirlər irəli sürüblər. Məsudi (X əsr) yazır ki, Hermes üç nəfərdən ibarətdir və bunlardan biri İdrisdir. İbn Xaldun (XIV əsr), Hermesi "İdris" və "Misir müdriklərinin atası" kimi təsvir edir. Biruni (XI əsr) Hermesin qədim bilikləri yaydığını qeyd edir.

Hermes Yunan tanrısı olsa da, onun şəxsiyyəti zamanla Misir, Fars və Mesopotamiya mifologiyaları ilə əlaqələndirilmişdir. O, bilik, yazı, ezoterik fəlsəfə və sehrlə bağlı bir fiqur kimi müxtəlif ənənələrdə öz əksini tapmışdır.

Yunan filosoflarının Hermes (Tot) ilə bağlı məlumatlarına dair bir neçə mühüm mənbə və istinadlar mövcuddur. Bu istinadlar, həm Yunan fəlsəfəsinin inkişafını, həm də qədim təlimlərin Yunan mədəniyyətinə necə təsir etdiyini anlamağa kömək edir.

Hermetik Corpus, xüsusilə Hermesin və onun təlimlərinin təsiri ilə bağlı ən mühüm mənbədir. Bu mətnlər, qədim Mısır və Yunan fəlsəfəsini birləşdirən bir çox əsas anlayışları özündə cəmləyir. Bu corpusda Hermes, hikmət və elmin müəllifi kimi təqdim edilir. Yunan filosoflarının çoxu bu mətnlərdən və təlimlərdən təsirlənmişdir. Hermetik Corpusda "Hermes Trismegistus" (Üç dəfə böyük Hermes) adıyla tanınan şəxs, fəsəfə və elmin qaynağı kimi təqdim edilir.

Pifaqor təlimləri, riyaziyyat və kosmologiyanın təbiətini, qədim Hermetik təlimlərlə əlaqələndirir. O, öz təlimlərində "kosmosun harmoniyasını" və "rəqəmlərin gücünü" təsvir edir. Bu ideyalar, Totun (Hermes) təlimlərindəki "elementlərin və təbiət qanunlarının əlaqəsi" ilə uyğun gəlir (Porphyry. "Life of Pythagoras").

Sokratın öz fəlsəfəsi, etik və metafizik mülahizələrdə, xüsusən özünü tanıma və əxlaq anlayışlarında, Hermetik təlimlərlə bir paralellik daşıyır. Həmçinin, Sokratın şagirdi Platon da Hermetik ideyaları öz fəlsəfəsinə daxil etmişdir. Sokratın özünü tanıma prinsipi və etik təlimləri, Hermesin (Tot) hikmətə dair konsepsiyalarına bənzəyir (Plato, "Apology").

Platonun "Timaeus" əsəri, təbiət və kainatın yaradılışı haqqında mülahizələrində Hermetik təsirləri göstərir. Həmçinin, Platonun müxtəlif dialoqlarında kosmosun quruluşu və ahənginin təbii qanunlarla əlaqəsi ilə bağlı fikirlərində, Hermesin təlimlərinə yaxın bir yanaşma müşahidə olunur (Timaeus, 27d-29d).

"Faidros" dialoqunda (274c-275b) Platon, Misir tanrısı Tot (Hermes) haqqında danışır. Tot yunan mifologiyasında Hermes ilə eyniləşdirilir və yazının, hesabın və elmin ixtiraçısı kimi təsvir olunur. Burada Platon yazının bilik deyil, yaddaşı zəiflədən bir vasitə olduğunu bildirir: "Misir padşahı Tamusa yazının ixtiraçısı Tot belə deyir: ‘Bu kəşf, insanlara müdriklik və daha güclü yaddaş bəxş edəcəkdir.’ Amma Tamus cavab verir: ‘Xeyr, əksinə, bu, insanların yaddaşını zəiflədəcək və müdrikliyi deyil, görünən bilik səthi yaradan bir vasitə olacaqdır.’"(Faidros 274e-275b).

"Kritias" dialoqunda Platon Atlantida mifindən danışarkən Misir kahinlərinin biliklərinin qədimliyini vurğulayır. Hermes ilə birbaşa bağlılıq yoxdur, amma qədim Misir müdrikliyinə işarə edilir.

"Filibb" dialoqunda Platon müxtəlif tanrılar və onların insanlara bəxş etdiyi qabiliyyətlərdən danışır. Burada Hermesdən açıq danışılmasa da, bilik və nitq qabiliyyətinin ilahi bir mənşəyə malik olduğu qeyd edilir (Platon, "Filibb" 18b-d).

Aristotelin "Metafizika" əsərində kainatın quruluşu və təbiət qanunları haqqında verdiyi təlimlərdə, qədim Mısır fəlsəfəsindən gələn təsirlər olduğu düşünülür. Aristotelin təbiət fəlsəfəsi, Tot (Hermes) təlimlərinin təsirindən yaranan riyaziyyat və kosmologiya anlayışları ilə paralellik göstərir. Aristotelin kainatın təbii qanunları və təbiətin ardıcıl quruluşu barədəki fikirləri, Mısır fəlsəfəsindən gələn təsirləri əks etdirir (Aristotle, "Metaphysics", Book 12: 5)

Empedokl təbiət fəlsəfəsi, elementlərin və təbiət qanunlarının əlaqəsini izah edir. O, bu təlimləri çox vaxt Hermetik təsirlər və Mısır fəlsəfəsinin təsiri altında inkişaf etdirmişdir. Empedoklun təlimləri "dörd element" və onların qarşılıqlı əlaqəsi haqqında fikirlərini əks etdirir. Empedoklesin təbiət fəlsəfəsindəki kosmologiya, Mısır təlimlərinin təsiri ilə birləşmişdir (Plutarch, "On the Face in the Moon": 6)

Isidore Seville, Hermesi "hökmün və hikmətin müəllifi" kimi təsvir edir. O, həm Yunan fəlsəfəsinin, həm də Mısır hikmətinin əsaslarının birləşdirilməsinə diqqət çəkmişdir (Isidore Seville, "Etymologiae").

Klearxus, Yunan filosofu olaraq, "Kalaniler" adlanan Hindistanlı filosoflardan danışmış və onların İskəndəriyyəyə gəlişi barədə məlumat vermişdir. Kalanilər (və ya Kalanlar), Yunanlıların təlimlərində Hermes ilə əlaqələndirilmişdir. O, Hindistanın Kalanilərini və onların Yunan fəlsəfəsinə təsirini qeyd etmişdir (Clearchus, "On the Soul").

Bu istinadlar, Yunan fəlsəfəsinin formalaşmasında Hermesin və ya Totun, yəni qədim Misir təlimlərinin təsirlərini göstərir. Onların biliklərinin və təlimlərinin necə Yunan düşüncəsinə daxil olduğunu və filosofların bu təlimləri necə qəbul etdiklərini izah edir. Yunan filosoflarının Hermes ilə əlaqədar bu cür fikirlər irəli sürməsi, bir neçə əsas amilə dayanır. Bu fikirlər, həm Mısır mədəniyyətinin, həm də Yunan fəlsəfəsinin birləşməsinə və həmin dövrün dünyagörüşü ilə sıx bağlıdır.

Yunan filosofları, qədim Misirin yüksək dərəcədə inkişaf etmiş elmi və fəlsəfi biliklərinə müraciət edirdi. Misir mədəniyyəti və dini, xüsusən də Tot (Hermes) ilə əlaqədar olan təlimlər, yüksək astronomiya, riyaziyyat və metafizik anlayışlarla zəngin idi. Mısırın fəsəfəsi və dinindəki bu qədim biliklər, Yunan filosoflarının fikirlərinə birbaşa təsir etmişdi.

Misirdə, xüsusilə təbiət hadisələri, kainatın yaradılışı və insanların ruhsal inkişafı ilə bağlı dərindən düşünən bir fəlsəfi ənənə vardı. Bu təlimlərdə ən mühüm fiqurlardan biri olan Tot (Hermes), hikmətin və biliklərin, həm də yazılı dilin və təlimin yaradıcı kimi qəbul edilirdi. Yunan filosofları, xüsusən də Platon, Pifaqor və Aristotel, Misir fəlsəfəsinin bu yüksək nəzəri mülahizələrindən təsirləndilər.

Hermes, həm Misirdə, həm də Yunan mədəniyyətində çox yüksək bir yer tuturdu. Yunanlarda, o, "bilik və hikmətin tanrısı" kimi qəbul edilirdi və çox vaxt insanlara müdriklik və rəhbərlik edən fiqur kimi tərənnüm edilirdi. Yunanların mistik və dini ənənələrində Hermes, "Tanrıların xəbərçisi" və "hökmün və hikmətin müəllifi" kimi təqdim olunurdu.

Yunan və Misir dilləri arasında etimoloji oxşarlıqlar və əlaqələr də bu fikrin yaranmasına səbəb oldu. Yunanlılar, Misirdəki tanrılarla əlaqəli çoxsaylı məfhumları öz dillərində uyğunlaşdırmış və bu tanrıları müəyyən fəlsəfi və elmi anlayışlarla əlaqələndirmişdilər. Məsələn, Hermes Trismegistus adı, "üç dəfə böyük Hermes" kimi Yunan fəlsəfəsində "hikmətin mükəmməl təmsilçisi" kimi qəbul edilirdi.

Yunan fəlsəfəsində həm rasional, həm də mistik təlimlərin iç-içə keçməsi, Yunan filosoflarını Misirin və Hermetik təlimlərin mistik tərəflərinə yönəltdi. Yunan filosofları, yalnız təbiət və cəmiyyətin qanunları ilə maraqlanmır, eyni zamanda, insanlar arasındakı daxili əlaqələri və kosmosun dərin strukturlarını anlamağa çalışırdılar. Bu mistik yanaşma, Misir fəlsəfəsi ilə oxşar ideyalar təqdim edirdi və buna görə də, Yunan filosofları Hermesin (Totun) təlimlərini öz fəlsəfi yanaşmalarına daxil etdilər.

• Hellinizm: Misirin geosiyasi layihəsi?

Kir II e.ə. 539-cu ildə Babilistanı fəth etdikdən sonra Misirə qarşı birbaşa hərbi kampaniya aparmadı. Ancaq o, Yaxın Şərqdə böyük bir imperiya qurdu və Misiri də bu genişlənmənin növbəti hədəfi etdi. Lakin, Kirin hakimiyyəti dövründə Misir hələ müstəqil qalmışdı.

Kir II-nin ölümündən sonra taxta çıxan oğlu II Kambis (Kambiz) e.ə. 525-ci ildə Misirə yürüş etdi və Pelusium döyüşündə Misir ordusunu məğlub edərək paytaxt Memfisi ələ keçirdi. Misirin son fironu III Psammetik əsir alındı və bu, Misirin Əhəməni İmperiyasının bir əyalətinə çevrilməsi ilə nəticələndi.

Misir Əhəməni İmperiyasına tabe oldu. Misir artıq müstəqil fironlar tərəfindən deyil, Əhəmənilər tərəfindən idarə edilən bir satraplığa çevrildi. Firon hakimiyyətinin sona çatması ilə Əhəməni şahları Misir fironları kimi titul daşımağa başladılar. Misir mədəniyyəti ilə Əhəməni arasında müəyyən əlaqələr quruldu. Lakin yerli misirlilər Əhəməni hakimiyyətinə qarşı tez-tez üsyan edirdi. E.ə. 404-cü ildə misirlilər üsyan qaldıraraq XXVIII sülaləni (yerli fironlar) qurdular və Əhəməniləri Misirdən qovdular. Lakin, Əhəməni hökmdarı II Artakserks e.ə. 343-cü ildə Misiri yenidən işğal etdi. Misir qısa müddət yenidən Əhəməni imperiyasının tərkibinə daxil oldu. Ancaq bu hakimiyyət uzun çəkmədi və e.ə. 332-ci ildə İsgəndər Makedoniyalı Misiri fəth edərək Əhəmənilərin hakimiyyətinə son qoydu. İlk işğal təxminən 121 il (e.ə. 525 – e.ə. 404), ikinci işğal təxminən 11 il (e.ə. 343 – e.ə. 332) davam etdi (cəmi 132 il).

Misirlilər İsgəndəri bir xilaskar kimi qarşıladılar və o, e.ə. 332-ci ildə Misirə daxil olanda demək olar ki, heç bir müqavimətlə qarşılaşmadı. O, Amon Ra kahinləri tərəfindən "Misirin qanuni fironu" elan edildi və bu, onu yerli əhali üçün qanuni hökmdara çevirdi.

İsgəndər, digər fəth etdiyi bölgələrdə olduğu kimi Misirdə də yerli idarəçiliyə hörmət göstərdi. O, Misirə böyük önəm verərək, İsgəndəriyyə şəhərini qurdu, bu şəhər Hellinizmin elmi, ideoloji və mədəni mərkəz oldu. Onun Misir kahinlərinə yaxın olması, hətta Siva məbədini ziyarət etməsi və burada tanrı Amonun oğlu elan edilməsi, onun Misir dini ilə əlaqəsini göstərir.

İsgəndərin yürüşü Əhəməniləri tamamilə süquta uğratdı və Misir Əhəmənilərin nəzarətindən tamamilə çıxdı. Onun ölümündən sonra Misir Ptolemeylərin idarəsinə keçdi və müstəqil bir Hellinistik dövlət kimi inkişaf etdi.

İskəndər Makedoniyalı Misirin Əhəmənilərə qarşı hazırladıqları bir layihə ola bilərdimi? Hellenizm, Aristotelin deyil, Misir kahinlərinin ideoloji konsepsiyası ola bilərdimi?

Bu konspiroloji ideya, müəyyən həqiqət payına malikdir. Misir kahinlərinin qədim dövrdə siyasi oyunlarda təsiri böyük idi və onların İsgəndərin yüksəlişinə dəstək verməsi ehtimal daxilindədir. Yunan filosofları (Fales, Pifaqor, Platon və s) Misirdə təhsil almışdı, bu da Yunanıstan və Misir arasında intellektual körpünün olduğunu göstərirdi. Aristotelin İsgəndərin müəllimi olması və onun Yunan-Misir əlaqələrinə dair biliklərə sahib olması da nəzəriyyəni gücləndirən amillərdəndir.

İsgəndərin Misir kahinlərinin xüsusi layihəsi olduğu barədə birbaşa mənbə yoxdur. Lakin, Misirin Əhəmənilərdən azad edilməsi Misir kahinlərinin geosiyasi maraqlarına uyğun gəlirdi. Onların İsgəndəri qəbul etməsi və dəstəkləməsi isə təsadüfi deyil. Amma bu, İsgəndərin sırf Misir kahinlərinin planının bir hissəsi olması anlamına gəlməsə belə, geosiyasi maraqların üst-üstə düşməsi kimi də izah edilə bilər.

İskəndərin Misirə gəlməsi və oradakı kahinlər ilə əlaqədə olması, Misirdən gəlib Yunan dünyasına yayılan hermetizm kimi təlimlərin İskəndərin dövründə də böyük təsirə malik olması ilə bağlı maraqlı araşdırmalar mövcuddur.

Makedoniyalı İskəndərin yaratdığı imperiya, qədim Yunanıstanın mədəniyyətini və fəlsəfəsini geniş ərazilərə yaymışdır. O, yunan fəlsəfəsinin və mədəniyyətinin əsasını təşkil edən Hellenizm dövrünü başlatmışdır. İskəndər, Hindistana qədər gedərək geniş əraziləri fəth etdi, bu zaman Yunan mədəniyyətini orada da yayıb, yerli mədəniyyətlərlə qarışdırdı. Bu, Hellenizmin müxtəlif bölgələrdə yayılmasına və mədəni inteqrasiyaya səbəb oldu. Hellenistik dövrün fəlsəfəsi, Aristotel və Platon kimi böyük filosofların düşüncələrinin təbliği ilə yanaşı, yeni məzhəblərin və təlimlərin də yaranmasına gətirib çıxardı.

Yunan mədəniyyətinin, xüsusilə Hellinizm ideologiyasının yayılması, Misir kahinlərinin və Misir dövlətinin geosiyasi maraqlarına uyğun gəlirdi. Çünki bir neçə əsas səbəbi var idi. Misir kahinləri və hakimiyyət dairələri, Misir dövlətinin özlərini yalnız yerli deyil, həm də beynəlxalq səviyyədə güclü bir qüvvə kimi təqdim etmək istəyirdilər. Hellinizmin yayılması, Misirin həm iqtisadi, həm də siyasi mövqeyini gücləndirmək üçün bir vasitə kimi görülürdü. Bu ideologiya, Yunan və Yaxın Şərq xalqları arasında bir körpü yaratmaqla, ticarət yolları və diplomatik əlaqələr baxımından Misirə mühüm üstünlüklər qazandırırdı.

Misir mədəniyyətindən gələn biliklər, Yunan fəlsəfəsi ilə birləşərək Neoplatonizmə keçdi və bu fəlsəfi ideologiya, öz növbəsində, Qərb və Şərq mədəniyyətləri arasında birləşdirici bir rol oynadı. Bu, təkcə bir düşüncə tərzi deyil, həm də insanların bir-biriləri ilə əlaqə qurması, fərqli mədəniyyətlərin bir-birini anlaması və inkişaf etməsi üçün bir vasitə oldu. Bu panteizm fəlsəfəsi və onun dili ilə mümkün ola bilərdi. Panteizm, çox geniş bir anlayışdır və müxtəlif dinləri, fəlsəfələri və mədəniyyətləri birləşdirmək, onların bir növ harmoniya içində birləşməsini təmin etmək məqsədi güdür. Bu yanaşma, insanın təbiət və kainatla birliyini vurğulayan bir dünyagörüşüdür. Neoplatonizm və panteizm, bir çox hallarda bütün dinlər və mədəniyyətlərin özündə bir "ali həqiqəti" daşıdığına inanırdı və bu, zamanla birləşdirici, ümumbəşəri bir ideologiya formalaşdırmağa xidmət etdi.

Rauf Məmmədov
Cross Media Təhlil Mərkəzinin analitiki, fəlsəfə doktoru

🖨 Çap et

08:27 08.03.2025

Oxunuş sayı: 8078