Fələstinin tanınması: tarif müharibələri və təhlükəsizlik narahatlıqları fonunda diplomatik siqnal

1948-ci ildə Britaniya mandatının başa çatmasının üstündən 77 il keçib. Bu müddət ərzində Fələstin məsələsi dəfələrlə beynəlxalq gündəmin ön sırasına çıxıb. Lakin bu dəfəki tanınma dalğası Yaxın Şərqdə sülhə nail olmaqdan çox, ABŞ Prezidenti Donald Trampın siyasətinə qarşı incə diplomatik təzyiq vasitəsi kimi görünür. Böyük Britaniya, Avstraliya, Kanada, Portuqaliya, Fransa və Belçika artıq Fələstini rəsmi və ya şərti şəkildə tanıyıblar. Rəsmi izahlar İsrailə təzyiq kimi təqdim olunsa da, bu addımların arxasında daha geniş geosiyasi məqsədlər dayanır.

Bu tanınma dalğasını şərtləndirən bir neçə amil var: ABŞ-ın müttəfiqlərinə qarşı tətbiq etdiyi tarif siyasəti, enerji və texnologiya sahəsində artan gərginliklər, NATO çərçivəsində müdafiə xərclərinin yüksəlməsi və Rusiyanın Ukraynaya qarşı müharibəsi fonunda Avropanın Vaşinqtonun təhlükəsizlik zəmanətlərindən olan asılılığı. Avropa ölkələri Fələstini tanımaqla diplomatik müstəqilliklərini nümayiş etdirirlər. Tramp isə bu addıma qəti şəkildə qarşı çıxır, onu İsrailin təhlükəsizliyinə təhdid və radikal qruplara stimul hesab edir. ABŞ-ın ikitərəfli razılaşmalara əsaslanan siyasəti kollektiv diplomatik yanaşmalardan uzaqdır və Avropanın maraqları ilə üst-üstə düşmür. Bu, həm də ABŞ-ın iqtisadi təzyiqlərinə və hərbi diktələrinə balans yaratmaq cəhdidir.

Tarixi Kontekst və Mövcud Reallıq

1948-ci ildə BMT iki dövlətli həll planı təklif etsə də, yalnız İsrail müstəqilliyini elan etdi. Bunun səbəbi fələstinlilərin və ərəb dövlətlərinin həmin planı rədd etməsi, İsraili tanımaqdan imtina etməsi və bunun əvəzinə müharibə yolu ilə məsələni həll etməyə çalışmaları idi. 1967-ci ildə İsrail bir neçə ərəb ölkəsinin hücum təhlükəsinə cavab olaraq Altı Günlük Müharibə zamanı Qəzza zolağı və İordan çayının qərb sahilinə nəzarəti ələ keçirdi. Bu gün bu torpaqlar Fələstin torpaqları kimi tanınan ərazilərdir. Sonrakı onilliklərdə bölgə müharibələr, işğallar və siyasi parçalanmalar yaşadı. 2005-ci ildə İsrail Qəzzadan geri çəkildi və oradakı 21 israilli yaşayış məntəqəsini tamamilə ləğv etdi. Lakin 2006-cı ildə HƏMAS seçkiləri qazanaraq bölgəyə nəzarəti ələ aldı. 2023-cü il oktyabrın 7-də HƏMAS-ın İsrailə hücumu 1139 nəfərin ölümünə və yüzlərlə girovun götürülməsinə səbəb oldu. İsrail cavab olaraq genişmiqyaslı əməliyyatlara başladı. Qəzza Səhiyyə Nazirliyi bu muharibə ərzində 68 min fələstinlinin öldüyünü açıqlayır, lakin bu rəqəmlər mülki və döyüşçüləri ayırmır. İsraildə isə daxili gərginlik artır: girovların qaytarılması tələbləri, hərbi əməliyyatların dərinləşdirilməsinə qarşı çağırışlar və siyasi parçalanma hökuməti təzyiq altında saxlayır.

Tanınmanın Əsl Mənası

Fələstinin tanınması simvolik əhəmiyyət daşıyır, lakin sahədəki reallığı dəyişmir. İsrail əsas ərazilərə nəzarəti davam etdirir, Fələstin rəhbərliyi parçalanmış qalır, HƏMAS isə diplomatik prosesləri mürəkkəbləşdirir. Bu şəraitdə tanınma daha çox siyasi jestdir. İsrail, Fələstini tanıyan ölkələrlə əməkdaşlığını davam etdirir. Avropa İttifaqında isə İsrailin sağçı siyasətçilərinə, İtamar Ben Qvir və Bezalel Smotrich də daxil olmaqla, eləcə də bir sıra məskunlaşmış şəxslərə qarşı sanksiya təklifləri müzakirə olunur, lakin yekdil razılıq hələ əldə edilməyib.

Fələstinin tanınması əslində İsrailə qarşı deyil, ABŞ-a yönəlmiş diplomatik mesajdır. Qərb ölkələri Trampa bildirirlər: “Biz yalnız sizin təhlükəsizlik zəmanətlərinizə və iqtisadi diktənizə bağlı deyilik.” Bu mənada Fələstin bir diplomatik fiqur, İsrail isə Vaşinqtona qarşı təzyiq yoludur. Hədəf Vaşinqtondur, yol isə Tel-Əvivdən keçir. BMT Baş Assambleyasında Fransa və Səudiyyə Ərəbistanının təşəbbüsü ilə keçirilən konfransda on ölkə, o cümlədən Fransa, Böyük Britaniya, Kanada, Belçika, Avstraliya, Portuqaliya, Malta, Lüksemburq, Andorra və San-Marino Fələstini tanıdı. Belçika Baş naziri Bart De Vever vurğuladı ki, bu addım HƏMAS-a mükafat deyil və tam hüquqi tanınma yalnız girovlar azad edildikdən və seçkilər keçirildikdən sonra mümkündür.

Eyni zamanda, Avropada təhlükəsizlik narahatlıqları artır. Rusiya dronları və təyyarələrinin Polşa, Rumıniya, Estoniya və Danimarka hava məkanını pozması ciddi təhdid kimi qəbul olunur. 22 sentyabrda Kopenhagendə aeroportun dron təhlükəsi səbəbilə bağlanması Danimarka Baş naziri Mette Frederiksen tərəfindən “kritik infrastruktura ən ciddi hücum” adlandırıldı. Rusiya ittihamları rədd etsə də, Avropa ölkələri risklərin artdığını qəbul edir. ABŞ Prezidenti Donald Tramp isə bu pozuntulara konkret mövqe bildirməyib. “Bu xoşuma gəlmir... Böyük problem ola bilər, amma sonra deyərəm,” deyə bildirib. Hələlik heç bir konkret tədbir açıqlanmayıb. Bu passivlik Avropada narahatlığı daha da gücləndirir. Müharibə Avropa İttifaqının sərhədlərinə yaxınlaşır, lakin ABŞ hələlik ciddi addım atmır.

Bu şəraitdə Fələstinin tanınması həm də ABŞ-a ünvanlanan mesajdır: Avropa yalnız ticarət deyil, təhlükəsizlik məsələlərində də daha etibarlı və prinsipial yanaşma gözləyir. Fələstin isə burada bir məqsəd deyil, böyük geosiyasi oyunda simvolik vasitədir.