İnformasiya cəbhəsinin döyüşçüləri

Müasir dövrdə texnologiyanın sürətli inkişafı bir çox sahəyə ciddi şəkildə təsir edir və hətta bəzi hallarda köklü dəyişikliklər müşahidə olunur. Bu dəyişikliklərdən biri də “informasiya müharibəsi” anlayışının meydana çıxmasıdır. Adətən müharibələr silahlar, müəyyən zirehli texnika və canlı qüvvə ilə aparılır. Mahiyyət etibarilə informasiya müharibəsi ilə ənənəvi müharibə arasında müəyyən oxşarlıqlar var. Ən birincisi də canlı qüvvə anlayışıdır. Belə ki, orduda döyüşən əsgəri, informasiya müharibəsində kiber təhlkəsizlik mütəxəssisi, blogger yaxud jurnalist əvəz edir. Qloballaşan dünyanın informasiya tələbi XXI əsrdə kəskin surətdə artıb. Və mediaya olan tələbat, informasiya müharibəsi aparan dövlətlərin müəyyən mənada köməyinə çevrilir. Nədir informasiya müharibəsi?

İnformasiya müharibəsi — rəqib şəxslərin, siyasi qrupların, dövlətlərin və ya qeyri-dövlət aktorlarının məlumat, kommunikasiya və texnoloji alətlərdən istifadə etməklə qarşı tərəfin qərarvermə prosesinə, ictimai rəyə, milli maraqlara və təhlükəsizliyə təsir göstərmək məqsədli fəaliyyəti anlamına gəlir. Bu anlayış da öz növbəsində mahiyyət, məqsəd predmetlərinə görə müəyyən qruplara ayrılır. Amma düşünürəm ki, bu tərif “informasiya müharibəsi” anlayışını tam şəkildə ifadə edir. İnformasiya müharibəsinin hücum anlayışı qarşı tərəfin strateji məkanlarını, dövlət qurumlarının məlumat bazalarını ələ keçirməkdən ibarətdir. İlk dəfə 1991-ci ildə “Körfəz” müharibəsində istifadə edilən bu anlayış, 1970-ci illərin sonu 1980-ci illərin əvvəli informasiyada əsaslı əməliyyatlarla sənayeləşmənin önünün kəsilməsi və informasiya cəmiyyətinin yaranması ilə yaranmışdır.

 Ənənəvi müharibə ilə informasiya müharibəsi arasındakı fərqlər:

 Məqsəd və mahiyyət etibarilə hər iki müharibə üsulu bir birinə oxşasa da hərəkətə krçmə və addımlama mexanizmləri təmamilə fərqlidir. Həmçinin vurulan ziyan insan tələfatından daha çox məlumat bazalarının ələ keçirilməsi olur informasiya müharibəsində.

İnformasiya müharibəsinin əsas kompanentləri:

Dezinformasiya (Feyk xəbərlər): Doğru olmayan məlumatların məqsədli şəkildə hazırlanıb yayılması. Məqsəd etibarı zədələmək, rəqib cəmiyyətlərin içində qarışıqlıq yaratmaq, siyasətçilərə, dövlət qurumlarına inamsızlığı artırmaqdır.

Propaganda: Xüsusi ideoloji-beyin yuma metodları ilə müəyyən auditoriyanı təsir altında saxlamaq və ya onların mövqeyini dəyişdirmək üçün sistemli şəkildə hazırlanmış mesajların yayılması.

Psixoloji əməliyyatlar (PsyOps): Rəqibin idarəetmə strukturlarına, hərbi və mülki əhaliyə psixoloji baskı göstərmək, onların əhval-ruhiyyəsini manipulyasiya etmək məqsədli fəaliyyət formalarıdır.

Kibermüharibə (kiberhücumlar): Rəqib dövlətin və ya təşkilatın kompüter şəbəkələrinə, telekommunikasiya infrastrukturuna, informasiya sistemlərinə hücum edərək onlara maliyyə, hərbi, dövlət idarəçiliyi və kritik infrastrukturlarda zərər vurmaq. Bu, həm kiberhücum (“hacker” hücumları), həm də zərərli proqramların (malware, virus) yayılması ilə həyata keçirilə bilər.

 İctimai rəyin yönləndirilməsi: Qeyri-hökumət təşkilatları, informasiyalı troll və bot şəbəkələri vasitəsilə sosial şəbəkələrdə (Facebook, Twitter, Instagram və s.) kütləvi mesaj və trending mövzuların (hashtag-ların) yaradılması, insanların fikir və duyğularının süni şəkildə istiqamətləndirilməsi.

Ənənəvi müharibənin əsas kompanentləri isə canlı qüvvə, hərbi təchizat, komanda və idarəetmə strukturu, kəşfiyyat və əks-kəşfiyyat, mühəndis istehkam bölmələri, tibb xidməti və sanitar təchizatdır.

İnformasiya müharibəsinin formaları və alətləri:

Qeyri-müəyyən mənbə və anonimliyin istifadəsi: Məlumatın kim tərəfindən yayıldığı bilinmədikdə, onun doğruluğu asanlıqla şübhə altına düşür. Təxribat xarakterli saytlar, bot şəbəkələri (təkrar-təkrar eyni paylaşımı edən avtomatlaşdırılmış hesablar) bu məqsədlə tez-tez istifadə olunur.

Sosial media kampaniyaları: İnfluencerlər, mikroinfluencerlər, troll fabrikləri və botlar vasitəsilə müəyyən kampaniyalar yaradılır. Fərqli ideyalara yönələn, destruktiv müzakirələr təşkil edərək auditoriyanı parçalamaq mümkündür.

Kiberhücum və kiberdiplomatiya: Hədəf ölkənin mərkəzi serverlərinə hücum edərək, hökumət saytlarını bloklamaq, maliyyə sistemlərinə zərər vermək, seçki məlumatlarını pozmaq, kritik infrastrukturda fasilə yaratmaq kimi üsullar.

Verilən məlumatların manipulyasiyası: Sosial şəbəkələrdə, forumlarda və ya ənənəvi medianın platformalarında xüsusi nəzərdə tutulmuş hərəkətli görüntülər, qeydli səslər, ya da montaj olunmuş videolar paylaşmaqla auditoriyanı çaşdırmaq.

Psixoloji əməliyyatlar: Seçkilər, referendumlar, milli hərəkatların formalaşdırılması dövrlərində insanların qorxu və yaxud həyəcan emosiyalarına təsir etmək üçün hədəf kütləyə adekvat psixoloji “iynə” vurmaq. Məsələn, partlayış xəbərləri, kütləvi işsizliyin falsifikasiya edilmiş rəqəmləri, tibbi böhranın şişirdilməsi və s.

Burda isə ənənəvi media ilə oxşar tək nüans psixoloji təsir alətləridir. Fərqli yollarla həyata keçirilsə də məqsəd və mahiyyət etibarilə eynidir.

İnformasiya müharibəsində ən çox istifadə edilən alət olan dezinformasiya və fake xəbərlərdən müəyyən müdafisə üsulları təbii ki, mövcuddur və bu birmənalı şəkildə auditoriyanın media savadlılığını artırması halında mümkün ola bilər. Çünki fake xəbər və dezinformasiyalar sürətlə inkişaf edən zəmanədə informasiya seli var və bu seldə çox “qurbanlar” boğulur. Görünən hər xəbərə inanmamaq, xəbərin mənbəsini yoxlamaq, sensasiya doğuran xəbərlərə inanmamaq müəyyən dərəcədə kömək edə bilər və auditoriyanı manipulyasiya obyekti olmaqdan xilas edər.

Ənənəvi müharibənin aparıcı qüvvəsi insan amili olduğu kimi, informasiya müharibəsinin də əsas qüvvəsi insandır. Jurnalistlər, bloggerlər, kibertəhlükəsizlik və İT mütəxəssisləri informasiya müharibəsinin böyük ordusudur. Xüsusilə insan auditoriyasına birbaşa təmas edən jurnalist və bloggerlər bu prosesin aparıcı qüvvəsidir. Təbii ki, burda jurnalistin materialı birbaşa onun şəxsi keyfiyyətlərindən, vicdanından birbaşa asılı olur. Bir neçə nümunə ilə nəzər salaq.

Qərəzli media nümunələri:

BBC-də “Sülh danışıqlarına baxmayaraq ermənilər Azərbaycandan yeni müharibə qorxusu yaşayır” başlığı ilə dərc edilən yazıda bitərəfli mövqe nümayiş etdirilir. Belə ki, yazıda ermənilər yurdundan didərgin düşən xalq, Azərbaycan isə müharibə istəyən dövlət imicində verilib. Amma BBC unudub ki, Ermənistan sülh prosesindən yayınmaq üçün hər cür yola əl atır. Bu BBC-nin həmişəki halıdır. Auditoriyanı manipulyasiya edrək saxta məlumatlar verir.

2012-ci ildə Suriyadakı reportajına nəzər salaq. Bu hadisə 2012-ci ilin may ayında baş verdi. BBC News kanalında yayımlanan reportajda "Homsda uşaqların öldürülməsi" barədə xəbər verildi və bu zaman bir sıra yanğın və dağıntı görüntüləri nümayiş olundu. Lakin sonradan məlum oldu ki, yayımlanan görüntülər əslində Suriyaya deyil, 2003-cü ildə İraqda baş vermiş bir hadisəyə aiddir və Associated Press agentliyinə məxsusdur.

Məsələ ictimaiyyətin və media araşdırmaçılarının diqqətini çəkdi və BBC səhvin etiraf edərək görüntüləri dərhal yayımdan çıxardı. Kanal bu hadisəni "texniki səhv" adlandırdı və tamaşaçılardan üzr istədi. Buna baxmayaraq, hadisə BBC-nin obyektivliyi və media etibarlılığı ilə bağlı ciddi suallar doğurdu və saxta, yaxud kontekstdən çıxarılmış materialların müharibə zamanı necə manipulyasiya oluna biləcəyini göstərdi.

Bu mənada vicdanlı, şəxsi və mənəvi keyfiyyətlərə malik blogger və jurnalistlərə ehtiyac var. Hansı ki, onlar mediadan bir manipulyasiya və reklam aləti kimi yox, insanların informasiyaya olan tələbatını ödəyən bir qurum kimi istifadə edəcəklər.

İnformasiya müharibəsində Azərbaycan təcrübəsi: 2020-ci il Qarabağ müharibəsi nümunəsi:

İnformasiya müharibəsində qalib gəlmiş bir dövlət olaraq Azərbaycan öz təcrübəsinə əsaslanaraq bu sahədəki çağırışlara və strateji yanaşmalara daha dərindən nəzər sala bilər. 2020-ci ilin payızında baş vermiş 44 günlük Vətən müharibəsi zamanı təkcə döyüş meydanında deyil, eyni zamanda informasiya məkanında da böyük mübarizə gedirdi. Bu dövrdə bir çox xarici media orqanları – istər xəbər agentlikləri, istərsə də televiziya kanalları – Azərbaycana qarşı qərəzli yanaşma sərgilədi.

Bu informasiya hücumları müxtəlif formalarda özünü göstərirdi:

• Qərəzli reportajlar, Azərbaycanın haqq mübarizəsini işğal kimi təqdim etməyə çalışırdı;
• Dezinformasiyalar, faktları təhrif edir və hadisələri kontekstdən çıxararaq yayırdı;
• Sosial şəbəkələrdə saxta profillər, eyni məzmunlu şablon mesajlarla ictimai fikri çaşdırmağa yönəlmiş kampaniyalar aparırdı.

Lakin Azərbaycan bu təxribatların qarşısını almaqda olduqca uğurlu mövqe nümayiş etdirdi. Dövlət rəhbərliyinin bu proseslərə çevik və məqsədyönlü reaksiyası xüsusi qeyd olunmalıdır. Prezident İlham Əliyev informasiya cəbhəsinin ön sıralarında dayanaraq, yerli və xarici mediaya verdiyi çoxsaylı müsahibələrdə:

• Saxta məlumatları faktlarla təkzib etdi,
• Beynəlxalq hüquqa və tarixi reallıqlara əsaslanaraq Azərbaycanın mövqeyini əsaslandırdı,
• Jurnalistlərin yönləndirici və qərəzli suallarını soyuqqanlılıqla, arqumentli cavablandıraraq, dünya ictimaiyyətinə həqiqətləri çatdırdı.

Eyni zamanda, Azərbaycanın rəsmi dövlət qurumları, media orqanları və sosial media fəalları da dezinformasiyalara qarşı vahid cəbhə kimi çıxış edərək real məlumatları operativ şəkildə paylaşdılar. Media əməkdaşları cəbhə xəttindən hazırladıqları reportajlarla yerli və xarici ictimaiyyəti doğru informasiya ilə təmin etdilər.

Bu prosesdə yeni media vasitələrinin – xüsusilə sosial şəbəkələrin, canlı yayım imkanlarının və vizual kontentin – rolu da əhəmiyyətli idi. Azərbaycan cəmiyyətində formalaşmış informasiya həmrəyliyi, həm dövlət, həm də vətəndaş cəbhəsində informasiya təhlükəsizliyinin təmin edilməsində mühüm rol oynadı.

Nəticə etibarilə, Azərbaycan informasiya müharibəsində də uğur qazandı. Bu uğurun təməlində isə:

• Dövlətin çevik kommunikasiya strategiyası,
• Prezidentin diplomatik və informasiya savaşındakı liderliyi,
• Milli medianın peşəkarlığı və həmrəyliyi dayanır.

Bu təcrübə, informasiya müharibəsinin artıq müasir silah arsenalının bir hissəsinə çevrildiyini, informasiyanın silaha bərabər təsir gücünə malik olduğunu bir daha təsdiqlədi. Azərbaycanın bu sahədə qazandığı uğur gələcəkdə də milli informasiya təhlükəsizliyinin təmin olunması üçün önəmli presedent olaraq qalacaq. İnformasiya cəbhəsinin döyüşçüləri bu döyüşdən üzü ağ, alnı açıq çıxdı!

Ayhan Ağarzayev