SOCAR və Suriyanın neft-qaz sektorunun bərpası: strateji perspektivlər və regional təsirlər

   2025-ci ilin aprelində Antalyada keçirilən Diplomatiya Forumunda Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev ilə Suriya Prezidenti Əhməd əl-Şəraa arasında baş tutan görüş, iki ölkə arasında enerji sahəsində əməkdaşlığın yeni mərhələsini işıqlandırır. Görüşdə, Azərbaycanın dövlət neft şirkəti SOCAR-ın Suriyanın şərqindəki neft və qaz sahələrinin bərpasına dəstək verməsi məsələsi müzakirə olunub. Bu addım, həm regional, həm də beynəlxalq səviyyədə əhəmiyyətli strateji nəticələrə yol aça bilər.​

      Suriyanın enerji sektoru 2011-dən bəri çoxqütblü parçalanma və müharibə səbəbilə dağılmış vəziyyətdədir. Qərbdəki neft infrastrukturuna Bəşər Əsədin qalıq sistemləri nəzarət edirdi. Şərqdəki zəngin yataqlar (xüsusilə əl-Ömər, Tanak, Coniyə) isə SDF (Suriyada ABŞ tərəfindən dəstəklənən kürd qüvvələri) tərəfindən nəzarətdə saxlanılırdı. Bu, enerji hasilatında təkcə coğrafi deyil, həm də siyasi qütbləşmə yaratmışdı. Bu sistem daxili enerji təchizatında asılılıq və risklərin yüksəkliyini doğururdu. SOCAR-ın iştirakı bu vəziyyəti balanslaşdırmaq və diversifikasiya etmək üçün katalizator rolunu oynaya bilər.

       Suriya Demokratik Qüvvələri (SDQ) ilə hökumət arasında mart ayında imzalanan sazişə əsasən, ölkənin şərqindəki böyük neft yataqları – əl-Omar, əl-Tanak və Cəfra – dövlətin nəzarətinə keçib. Bu, Suriyanın enerji sektorunun mərkəzləşdirilməsi və sanksiyalardan azad olunması istiqamətində mühüm addım sayılır.​

      Azərbaycanın neft sektorunda təlim görmüş mütəxəssislər, Qərb və Asiya texnologiyasının sintezini tətbiq edə bilirlər. Boru kəmərləri, hasilat texnologiyaları, müasir neft emalı və logistik infrastruktur sahəsində SOCAR-ın təcrübəsi Suriyanın “ölü” infrastrukturunu canlandıra bilər. SOCAR nə ABŞ, nə də İran-Rusiya oxu ilə tam inteqrasiya olunmayıb — bu isə, ona müxtəlif qütblərlə paralel işləmək imkanını verir.

       Suriya, 13 illik müharibə nəticəsində enerji infrastrukturunu ciddi şəkildə itirib və hazırda İranın enerji ixracına güvənir. SOCAR-ın bu sahəyə daxil olması, Suriyanın enerji təchizatını diversifikasiya edərək, iqtisadi sabitliyini artırmağa kömək edə bilər. Elçin İbadov bildirib ki, SOCAR Türkiyə CEO-su "enerji tələb olunduğu təqdirdə, Azərbaycan və Türkiyənin strateji maraqları çərçivəsində SOCAR-ın bu missiyanı yerinə yetirməsi bizim borcumuzdur".​

   SOCAR-ın Suriyadakı fəaliyyəti, Azərbaycan və Türkiyə arasında möhkəm strateji əlaqələrin qurulmasına xidmət edir. Bu əməkdaşlıq, həmçinin Orta Dəhliz vasitəsilə Avropa ilə enerji əlaqələrinin gücləndirilməsinə dəstək ola bilər.​

     SOCAR-ın təcrübəsi və texnoloji bacarıqları, Suriyanın enerji infrastrukturunun bərpasında əhəmiyyətli rol oynaya bilər. Bu, həmçinin Azərbaycanın enerji sektorundakı texnoloji inkişafını beynəlxalq səviyyədə nümayiş etdirmək imkanı yaradır.​ İqtisadi sabitliyin bərpası təkcə hasilat demək deyil. Enerji gəlirləri vasitəsilə mərkəzi büdcəyə daxilolmalar artacaq. Dövlət, dövlət qulluqçuları, təhlükəsizlik orqanları və sosial proqramlar üçün resurs qazanacaq. Bu isə, yeni Suriyanın “dövlətçiliyi” üçün əsas bərpa dayağı rolunu oynayacaq. Diversifikasiya enerji resurslarının yalnız bir oyunçuya deyil, bir neçə aktora yönəldilməsi ilə siyasi sabitlik baxımından da əhəmiyyətlidir.

SOCAR ilə əməkdaşlıq, Suriyanın enerji sektorunun bərpasında mühüm rol oynaya bilər. Bu əməkdaşlıq, həmçinin Azərbaycanın enerji ixracatını artırmaq və yeni bazarlara çıxış əldə etmək üçün bir fürsət yaradır. Lakin, bu prosesin uğurlu olması üçün siyasi iradə, beynəlxalq dəstək və texnoloji investisiyalar tələb olunur.​ SOCAR-ın son illərdə həyata keçirdiyi rəqəmsallaşma, təhlükəsizlik sistemləri, süni intellekt əsaslı enerji idarəçiliyi kimi texnoloji layihələri beynəlxalq arenada nümayiş olunacaq. Smart Grid (ağıllı şəbəkə) texnologiyalarının Suriyada tətbiqi, itirilmiş enerji aktivlərinin dronlar və peyk izləmə ilə xəritələndirilməsi, yanacaq və enerji təchizatı sistemlərinin süni intellekt əsaslı idarəetməsi, təhlükəsizliyə uyğun blokçeyn əsaslı məlumat mübadiləsi sistemləri SOCAR-ı təkcə “enerji şirkəti” deyil, enerji texnoloji innovatoru kimi təqdim edir.

     Azərbaycan və SOCAR, Suriya vasitəsilə enerji sahəsində yumuşaq gücünü artırır – infrastruktur bərpası ilə ölkədə müsbət imic qazanır. BMT, İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı və digər platformalarda humanitar enerji bərpaçı aktor kimi çıxış edə bilir. SOCAR vasitəsilə Azərbaycanın qlobal səviyyədə reputasiya kapitalını artırır.

        SOCAR-ın Suriyanın enerji sektorunun bərpasına dəstək verməsi, yalnız iqtisadi deyil, həm də geosiyasi əhəmiyyətə malik bir addımdır. Bu əməkdaşlıq, regional sabitliyin təmin olunmasına, enerji təhlükəsizliyinin artırılmasına və beynəlxalq əlaqələrin möhkəmlənməsinə xidmət edə bilər.

      ABŞ-nin Suriyanın şimal-şərqindən hərbi kontingentini çıxarması və SOCAR-ın Suriyada enerji sahəsinə daxil olması arasında birbaşa əlaqə olmasa da, strateji və geosiyasi baxımdan bu iki hadisə bir-birini tamamlayan proseslər kimi qiymətləndirilə bilər.

      ABŞ uzun müddət Suriyanın şimal-şərqində əsasən İŞİD-ə qarşı mübarizə və kürd silahlı qruplarını (xüsusilə YPG-PYD) dəstəkləmək məqsədilə mövcud idi. İndi isə, hərbi kontingentinin sayını azaldır və bəzi bazalarını bağlayır. Bu, bölgədə hərbi və siyasi boşluq yarada bilər. Belə boşluqlar isə, regional oyunçular üçün fürsət pəncərəsi açır – SOCAR da burada ön plana çıxır.

      SOCAR-ın və dolayısıyla Azərbaycanın Suriyanın enerji sektorunda fəallaşması İran, Rusiya və Türkiyənin artıq oynadığı rolla balans yarada bilər. Azərbaycanın neft-qaz texnologiyası, idarəetmə təcrübəsi və regional neytrallığı burada mühüm üstünlükdür. Bu, ABŞ-nin boşaltdığı yerlərdə iqtisadi və texnoloji təsir forması kimi ortaya çıxır – daha az hərbi, daha çox “soft power”.

      ABŞ-İsrail-Türkiyə üçbucağında yeni reallıq yaranır. ABŞ-nin çəkilməsi bölgədə İran və Rusiya təsirinin artması riski deməkdir. Azərbaycan və SOCAR isə bölgəyə daxil olmaqla Türkiyənin regional təşəbbüslərinə iqtisadi dayaq ola bilər. ABŞ, fiziki olaraq çəkilsə də, SOCAR kimi müttəfiq və neytral tərəfdaşların güclənməsi ilə dolayı təsirini qorumaq istəyə bilər.

      ABŞ üçün maliyyə motivasiyası + SOCAR üçün iqtisadi fürsət yaranır. ABŞ, İraq və Suriya müharibəsinə trilyonlarla dollar xərcləyib. İndi bu xərcləri azaltmaq və daha az riskli təsir modellərinə keçmək istəyir. SOCAR kimi enerji nəhənglərinin daxil olması yenidənqurma və iqtisadi inkişaf layihələrinin özəl sektor vasitəsilə aparılması deməkdir.

       Suriya yeni konstitusiya və müvəqqəti hakimiyyətə doğru addımlayır. Bu transformasiya prosesində enerji sahəsinin bərpası əlverişli iqtisadi baza kimi görünür. SOCAR və Azərbaycanın iştirak etməsi həm regional inteqrasiyanı, həm də iqtisadi sabitliyi gücləndirəcək.

         Bu hadisələr bir növ əsrin dəyişiklikləri kimi görünür – hərbi modeldən iqtisadi modelə keçid. ABŞ çıxır, çünki hərbi missiya (İŞİD) tamamlandı. O, yeni geosiyasi strategiyaya keçir. Xərcləri azaldır, amma dolayı təsirini qoruyur. SOCAR daxil olur. Çünki regionda iqtisadi boşluq və infrastruktur ehtiyacı vardır. Azərbaycanın regional güc mərkəzi olmaq strategiyasına uyğundur. Türkiyə ilə birgə Orta Dəhliz konseptinə uyğun gəlir.

      SOCAR-ın Suriyada fəallığı həm də İran və Rusiyanın enerji layihələrinə alternativ təklif edir (yəni monopoliyanın qarşısını alır). Türkiyənin “qonşu dövlətlərin enerji sabitliyi” siyasəti ilə üst-üstə düşür. ABŞ-nin bölgədən çəkildiyi vaxtda ABŞ tərəfdarları üçün strateji iqtisadi tampon zonası yaradır.

 Diversifikasiya təkcə enerji təchizatında deyil, iqtisadiyyatın ümumi strukturunda da özünü göstərməlidir. SOCAR yalnız hasilatla yox, neft emalı, neft-kimya, enerji logistikasına da yatırım etsə, bu, lokal iş yerlərinin yaradılması, təlim-tədris proqramlarının təşkili, yerli texnoloji inkubasiya demək olacaqdır. Beləcə, enerji sektoru və qeyri-neft sahələrinin sintezi ilə yeni iqtisadi model qurulmuş olar.

      SOCAR-ın Suriyadakı fəaliyyəti enerji təchizatının diversifikasiyasından çox geosiyasi və iqtisadi mühəndislik layihəsinə çevrilə bilər. Enerji resurslarının yeni konfiqurasiyası, qütblərarası balansı təmin edəcəkdir. İqtisadi dirçəlişin dayağı kimi, enerji sektoru əsaslı sabitlik gətirəcəkdir. Daxili barış və sosial kontrakt üçün maddi baza yranacaqdır. Regionda üçüncü yol və neytral platforma quruculuğu həyata keçiriləcəkdir.

     SOCAR-ın Böyük Britaniya ilə də dərin əlaqələri mövcuddur. Bakı-Ankara-London əməkdaşlığı bölgədə çox şeyi dəyişə bilər. Bu üçtərəfli əməkdaşlıq artıq sadəcə enerji ixracı deyil, yeni nəsil geosiyasi sistem quruculuğu kimi oxunmalıdır.

      Bu üçlük öz aralarında komplementar sinerji yaradır: biri enerji verir, digəri ötürür, üçüncüsü sistemə qlobal miqyasda legitimlik, maliyyə və texnoloji dayaq əlavə edir.

      Cənub Qaz Dəhlizi — Rusiya enerji hegemoniyasına alternativ yol olaraq formalaşdı. Bunu dərinləşdirmək, Avropa İttifaqının enerji təhlükəsizliyini təmin edir. Böyük Britaniyanın Brexit sonrası Avropa ilə enerji körpüsü rolu qazanmasına kömək edir. Türkiyənin regional enerji habı statusunu gücləndirir.. SOCAR–BP–BOTAŞ üçbucağı bu mənada təklif–təchizat–daşıma xəttini formalaşdırır və enerji sahəsində dövlət və özəl sektorun vəhdət modeli yaradır.

      Bu əməkdaşlıq sadəcə iqtisadi deyil, təhlükəsizlik və diplomatiya vasitəsinə çevrilir. Azərbaycan–Türkiyə tandemi vasitəsilə Ermənistana qarşı enerji-fəal diplomatik həmlələr formalaşır. Gürcüstan üzərindən keçən layihələrlə Rusiya təsirinin zəiflədilməsi siyasəti həyata keçirilir. Balkanlar və Cənubi Avropa üçün alternativ enerji təchizatı marşrutları ilə enerji asılılığının yenidən formatlanması baş verir. Mərkəzi Asiya bağlantısı ilə Türkmən qazının və digər resursların Azərbaycan–Türkiyə xətti ilə Qərbə çıxışı təmin olunur.

      Böyük Britaniya üçün bu əməkdaşlıq Aİ-dən ayrıldıqdan sonra öz xarici siyasətində enerji diplomatiyasını gücləndirmək imkanı verir. BP və digər texnologiya şirkətləri vasitəsilə bölgəyə strateji gəlişini təmin edir. Azərbaycan və Türkiyə ilə əməkdaşlıqla Türküstana və Cənubi Qafqaza daxil olmaq üçün yumşaq platforma yaradır.

      Türkiyə bu əməkdaşlıqdan  NATO daxilində enerji körpüsü rolunu oynamaq imkanı əldə edir. Azərbaycanın dəstəyi ilə Zəngəzur dəhlizi və Orta Dəhliz üzərində geosiyasi üstünlük qazanır. Şimal–Cənub və Şərq–Qərb enerji yollarının kəsişməsində öz mövqeyini daha da gücləndirir.

      Bu üçlük geosiyasi baxımdan bölgəyə "pozitiv təzyiq" tətbiq edir. Enerji layihələri vasitəsilə rəqabəti sabitləşdirir. Kritik ölkələr (Gürcüstan, Serbiya, Bolqarıstan və s.) üçün alternativ enerji modeli yaradır. Rusiya, İran və Çin kimi aktorların təsir dairəsini balanslaşdırır, lakin qarşıdurma yaratmadan.

       İran və Rusiyanın enerji təsiri Suriya üzərində zəiflədikcə, SOCAR kənardan gələn, lakin müsəlman və regiondaxili aktor kimi unikal mövqe tutur. O, Qərb üçün anti-Rusiya balans aktoru, Rusiya üçün təhdid deyil, əməkdaşlıq potensialı, İran üçün regiondaxili rəqib, amma qonşu sabitlik obrazını alır.

         SOCAR-ın beynəlxalq təcrübəsinin artması, Azərbaycanda insan kapitalının mühəndislik, texniki sahələrdə inkişafı deməkdir. Eyni zamanda, SOCAR brendi Azərbaycanın qeyri-neft siyasətində “beyin ixracı”nın simvoluna çevrilir. Bu təcrübə gələcəkdə Liviya, Yəmən, Əfqanıstan kimi post-konflikt ölkələrdə SOCAR-ın rolunu artıracaq.

      İsrailin təhlükəsizlik narahatlıqları əsasən Suriyadan və Livandan qaynaqlanır (İranın buradakı milis gücləri, Hizbullah və s.). Əgər Suriyada SOCAR kimi tərəfsiz və regiondaxili aktor vasitəsilə bərpa və sabitlik yaranarsa, İsrailin bu narahatlıqları azalar. Bu da Tel-Əvivin daha geniş kompromislərə açıq olmasına, dolayısı ilə Fələstinlə danışıqların fəallaşmasına səbəb ola bilər. Fələstin dövlətinin yaranması üçün zəruri olmayan, lakin mühüm dolayısı şərtlərdən biri məhz bu “regionda İran təsirinin zəifləməsi və yeni sabit oyunçuların yüksəlişidir” – SOCAR bu kontekstdə simvolik rol oynaya bilər.

      Azərbaycan-Türkiyə-Britaniya bloku  “Orta Şərqdə yeni sülh nizamının” ilkin platforması ola bilər. Bu, həm də Azərbaycanın “müsəlman dünyasında vasitəçi və qurucu aktor” kimi reputasiyasını gücləndirər.

Rauf Məmmədov
Cross Media Təhlil Mərkəzinin analitiki, fəlsəfə doktoru