Avrasiyada yeni geosiyasi konfiqurasiya: Türkiyə-Azərbaycan-Özbəkistan üçtərəfli əməkdaşlığı

Ankarada baş tutmuş Türkiyə-Azərbaycan-Özbəkistan üçtərəfli görüşləri "Orta Dəhliz" (Trans-Xəzər beynəlxalq nəqliyyat marşrutu) çərçivəsində yeni geosiyasi və iqtisadi reallıqları formalaşdırmağı hədəfləyir. Bu görüşlər vasitəsilə regionda Avropa-Asiya ticarəti və enerji axınının daha şəffaf və asılılıqdan uzaq formada idarə olunması üçün şərait yaradılır. "Orta Dəhliz" Rusiya və Çin marşrutlarına alternativ təklif edərək Avrasiyada yeni iqtisadi balansı formalaşdıra bilər.

Ukrayna müharibəsi və Qərbin Rusiyaya qarşı sanksiyaları Şimal Dəhlizini qeyri-mütəmadi və riskli hala salmışdır. Digər tərəfdən, Çinin "Bir Kəmər, Bir Yol" (BRI) layihəsi Asiya ticarətində Pekinin təsirini artırır. "Orta Dəhliz" bu iki gücün iqtisadi hegemoniyasını balanslamaq üçün bir alət rolunu oynayır.

1. Ankara əməkdaşlığının Türkiyə üçün əhəmiyyəti

"Orta Dəhliz"in məsafə və vaxt baxımından üstünlüyü aydındır. Bu dəhliz Çin sərhədindən başlayaraq Mərkəzi Asiya (Türküstan), Xəzər dənizi, Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyə üzərindən Avropaya bağlanır. "Orta Dəhliz" ticarət yolu Süveyş kanalı yolundan vaxtı azaltmaq baxımından 30% daha sərfəlidir. 

Türkiyə artıq TANAP və Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft boru kəməri vasitəsilə enerji təchizatında mühüm rol oynayır. "Orta Dəhliz" bu rolun daha da gücləndirilməsinə təkan verir. Türkiyə, Mərkəzi Asiya və Avropa arasında "logistika hubı" kimi formalaşır. Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu, Türkiyənin yeni avtomobil yolları və gömrük prosedurlarının optimallaşdırılması bu dəyişikliyin təməl daşlarıdır.

Avropa, Rusiya qazından asılılığı azaltmaq üçün yeni enerji mənbələrinə ehtiyac duyur. "Orta Dəhliz" bu kontekstdə Avropaya qaz təchizatını diversifikasiya etmək imkanı verir. Eyni zamanda, Asiya istehsalatını Avropaya daha sürətli çatdıraraq Avropa bazarını gücləndirir.

Xəzər dənizində kifayət qədər liman və tanker tutumu yoxdur. Bunun üçün Ələt və Türkmənbaşı limanlarının genişləndirilməsi çətinliklərin aradan qaldırılmasına kömək edə bilər.

Regiondakı siyasi gərginliklər, məsələn, Ermənistanın Zəngəzur dəhlizindəki rolu, bu layihənin irəliləməsini çətinləşdirir. 

Ankara görüşləri "Orta Dəhliz"in mühüm geosiyasi və iqtisadi dəyişikliklərin təməlini qoyduğunu göstərir. Layihənin tam potensialını reallaşdırmaq üçün infrastruktur problemlərinin həlli və siyasi iradənin gücləndirilməsi lazımdır. Bu dəhliz Avrasiyanın iqtisadi və siyasi mənzərəsini dəyişə biləcək.

2. Ankara əməkdaşlığının Özbəkistan üçün əhəmiyyəti

"Orta Dəhliz" Mərkəzi Asiya ölkələri, xüsusilə də Özbəkistan üçün mühüm strateji əhəmiyyət kəsb edir. Özbəkistan və digər Mərkəzi Asiya ölkələri tarixən Rusiya ilə iqtisadi əlaqələrə güclü şəkildə bağlı olublar. Lakin Orta Dəhliz, Çin və Avropa ilə birbaşa əlaqəni gücləndirərək ticarət və logistika sahəsində diversifikasiyaya imkan yaradır. Bu dəhliz, Rusiya üzərindən keçən Şimal Marşrutuna alternativ kimi çıxış edir və Özbəkistanın ticarət tərəfdaşlarını genişləndirməsinə şərait yaradır.

Orta Dəhliz təkcə iqtisadi deyil, həm də geosiyasi müstəvidə əhəmiyyətli bir prosesin tərkib hissəsidir. Özbəkistan və digər Mərkəzi Asiya ölkələri müstəqilliklərini möhkəmləndirmək və regional güc balansında daha müstəqil oyunçuya çevrilmək üçün müxtəlif iqtisadi və siyasi platformalara inteqrasiya etməyə çalışırlar. Bu marşrut Çin, Avropa İttifaqı, Türkiyə və Azərbaycanın regional güc kimi rolunu artırır və Mərkəzi Asiyanın beynəlxalq ticarət yollarında əhəmiyyətini yüksəldir. Rusiya üzərindən keçən marşrutların azalması Moskvanın region üzərində təsirini zəiflədə bilər.

Buna baxmayaraq, Orta Dəhlizin tam potensialının reallaşdırılması üçün ciddi infrastruktur və logistika çağırışları mövcuddur. Xəzər dənizindən keçid üçün liman infrastrukturunun təkmilləşdirilməsi, gömrük prosedurlarının sürətləndirilməsi və dəmir yolu şəbəkələrinin modernləşdirilməsi tələb olunur. Bundan əlavə, marşrut üzərindəki ölkələrin iqtisadi və siyasi koordinasiyasının gücləndirilməsi də vacibdir.

Orta Dəhliz yalnız Şimal Marşrutu (Rusiya üzərindən) ilə deyil, həm də Cənub Marşrutu (İran üzərindən) ilə rəqabət aparır. Özbəkistan üçün İrandan keçən marşrut da bir alternativ ola bilər, lakin Qərbin İrana tətbiq etdiyi sanksiyalar və bəzi texniki maneələr bu marşrutun səmərəliliyini azaldır.

Orta Dəhliz Özbəkistan və digər Mərkəzi Asiya ölkələri üçün Rusiya asılılığını azaltmaq baxımından mühüm strateji imkan yaradır. Lakin bu marşrutun tam gücü ilə işləməsi üçün infrastruktur problemlərinin həlli və beynəlxalq əməkdaşlığın gücləndirilməsi vacibdir. Eyni zamanda, bu dəhliz Mərkəzi Asiyanın geosiyasi və geoiqtisadi mövqeyini gücləndirə və regionu qlobal ticarət əlaqələrinin əsas hissəsinə çevirə bilər.

3. Ankara əməkdaşlığının Azərbaycan üçün əhəmiyyəti

Azərbaycanın bu marşrutdakı rolu onun tranzit ölkə kimi geosiyasi çəkisini artırır. Xəzər dənizi və Zəngəzur dəhlizi vasitəsilə ölkə təkcə iqtisadi deyil, həm də siyasi baxımdan regional güc balansında mühüm oyunçuya çevrilir.

Azərbaycan, Şərqlə Qərb arasında yerləşən strateji mövqeyinə görə tarixən mühüm tranzit məkanı olub. "Orta Dəhliz" çərçivəsində bu rolun daha da möhkəmlənməsi regionda böyük güclərin – Rusiya, Çin, Avropa İttifaqı və Türkiyənin maraqlarına təsir edir. Azərbaycan, Türkiyə və Avropa arasında logistika və enerji mərkəzinə çevrilərək iqtisadi və siyasi baxımdan mövqeyini möhkəmləndirir. Zəngəzur dəhlizinin açılması bu əlaqələri daha da sürətləndirə bilər.

Zəngəzur dəhlizi Azərbaycanın Ermənistan vasitəsilə Naxçıvan və Türkiyə ilə quru əlaqəsini təmin edəcək mühüm nəqliyyat marşrutudur. Ermənistan üzərindən keçən alternativ marşrut, Azərbaycanın Mərkəzi Asiya ilə quru bağlantısını möhkəmləndirir. Azərbaycan bu dəhlizin açılmasını regional sabitlik və inkişaf üçün şərt kimi irəli sürür. Bu marşrutun açılması İran və Rusiyanın regiondakı təsirini zəiflədə bilər.

Azərbaycan "Orta Dəhliz" vasitəsilə həm Qərblə, həm də Şərqlə iqtisadi və diplomatik balansını qorumağa çalışır. Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu ilə Türkiyə və Orta Asiya arasında ticarət əlaqələri güclənir. Türk Dövlətləri Təşkilatının üzvləri arasında iqtisadi əlaqələrin inkişafı Azərbaycanın rolunu artırır. Azərbaycan Avropa üçün enerji və nəqliyyat baxımından etibarlı tərəfdaş kimi çıxış edir. AB-nin Orta Dəhlizə sərmayə qoyması Azərbaycanın geosiyasi çəkisini artırır.

Azərbaycan "Orta Dəhliz" vasitəsilə geosiyasi və iqtisadi çəkisini artıraraq, regionda vacib tranzit ölkəsinə çevrilir. Xəzər dənizi və Zəngəzur dəhlizi ilə ölkə ticarət və enerji marşrutlarında strateji oyunçu mövqeyini möhkəmləndirir. Bu prosesdə Azərbaycanın çoxvektorlu siyasəti və diplomatiyası həlledici rol oynayacaqdır.

Ermənistan ərazisindən keçən Zəngəzur dəhlizi Orta Dəhlizin tam işlək olmasını təmin edə bilər. Azərbaycanın əsas məqsədi bu marşrutun açılması ilə geosiyasi və iqtisadi nəzarət mexanizmlərini gücləndirməkdir. Ermənistan bu marşrutun açılmasına qarşı müqavimət göstərsə də, 2020-ci il 10 noyabr Bəyanatı onun hüquqi əsasını yaradır. Azərbaycan bu prosesi sadəcə iqtisadi fürsət kimi deyil, həm də geosiyasi manevr sahəsi kimi qiymətləndirir.

2020-ci il 10 noyabr Bəyanatında qeyd olunan Zəngəzur dəhlizinin açılması Ermənistan üçün hüquqi öhdəlik kimi irəli sürülür. Ermənistan bu marşrutdan kənarda qalarsa, Orta Dəhlizin yaratdığı iqtisadi dividendlərdən məhrum olacaq. Rusiya və İran, Orta Dəhlizin və Zəngəzur dəhlizinin inkişafını öz maraqlarına təhlükə kimi görür və ona qarşı müxtəlif vasitələrlə müqavimət göstərməyə çalışırlar. Rusiya və İran, Orta Dəhlizin və Zəngəzur dəhlizinin öz nəzarətləri altında olmasını, əks təqdirdə, onların ləğv olunmasını istəyirlər. Bu isə, real deyildir. Çünki bu dəhlizin açılması, daha böyük siyasi güclərin marağndadır. 

Ermənistan daxili siyasi qarışıqlıq və Rusiyadan asılılıq səbəbindən dəhlizin açılmasını müvəqqəti gecikdirə bilər. Lakin, bu uzun sürə bilməz. Çünki Paşinyan hökuməti də bilir ki, bu Ermənistan dövlətinin varlığna son qoya bilər. 

Azərbaycan Orta Dəhliz və Zəngəzur dəhlizi vasitəsilə ticarət və enerji axınlarını nəzarətə almaqla regionda əsas tranzit gücünə çevrilir. Bu, təkcə iqtisadi üstünlük deyil, həm də geosiyasi təsir aləti kimi çıxış edir. Bakı bu strategiya ilə Naxçıvanın blokadasını aradan qaldırır, Türk dünyası ilə inteqrasiyanı gücləndirir, Ermənistanı təcrid etməklə onu strateji seçim etməyə məcbur edir və post-sovet məkanında yeni güc qütbü formalaşdırır. Lakin, bu uğurun davamlı olması üçün Bakı regional aktorlarla koordinasiyanı gücləndirməli və infrastruktur layihələrinə daha çox investisiya yönəltməlidir. Azərbaycanın diplomatik, iqtisadi və təhlükəsizlik strategiyalarını balanslı şəkildə həyata keçirməsi regionun geosiyasi gələcəyini müəyyən edəcəkdi. 

Rauf Məmmədov

Cross Media Təhlil Mərkəzinin analitiki, fəlsəfə doktoru