Tarix zibil qutusuna atılarsa...

(Görkəmli tarixçi alim və tanınmış ziyalı Süleyman Əliyarlının 105 illiyi münasibəti ilə)

1954-cü ildə artıq Stalin yox idi və insanların repressiya qorxusu tədricən aradan qalxırdı. Moskva Dövlət Universitetinin Tarix fakultəsini uğurla bitirib, Bakıya gələn bir gənc üçün Elmlər Akademiyasının Tarix İnstitutuna təyinat alması akademik karyera üçün uğurlu başlanğıc idi.

Süleyman Əliyarlı 1930-cu ildə Beyləqan rayonunun Şahsevən kəndində dünyaya gəlmişdir. Şahsevənlərin məğrur və cəsarətli olması Səfəvilərin müharibələrində sübut olunmuşdu və bu insanların passionarlığı haqqında çox yazılar yazılıb. Məktəb illəri və erkən gəncliyi müharibənin ağır illərinə düşsə də 1948-1954-cü illərin Moskva həyatı da çox zəngin və rəngarəng deyildi. Məqsəd vətənə başı ücü qayıtmaq, ona edilmiş etimadı doğrultmaq və xalqına xidmət etmək idi. Hər şey buna doğru gedirdi. O, Moskva Dövlət Universitetini fərqlənmə diplomu ilə bitirərək geriyə başı uca qayıtdı.

1960-cı illərin əvvəllərində mülayim sosial-siyasi mühit yeni-yeni mövzuları gündəmə gətirirdi. Stalinqrad şəhərinin adının dəyişdirilərək onun köhnə adı–Volqaqrad olaraq bərpa edilməsi mümkündürsə, onda niyə Gəncə şəhərinin adı bərpa olunmasın? Min illik tarixi olan bir şəhərin adı 30-cu illərin yanlış fikirlərinə görə nədən dəyişdirilsin?

Süleyman Əliyarlı bu mövzunu gündəmə gətirəndə yenicə tarix elmləri namizədi elmi dərəcəsi almışdı. Moskvanın həm elmi, həm də siyasi mühitini görmüş və onu yaxşı tanıyan birisi olaraq inamlı nitqləri, ciddi mənbələrə əsaslanması və qətiyyətli çıxışları ilə insanlara təsir etməyi bacarırdı. Lakin bütün hallarda millətçilik “markası” yapışdırılaraq həyatının qaraldılması ehtimalı da çox böyük idi. Süleyman Əliyarlının gözləri önündə xalq yazıçısı Mirzə İbrahimovun siyasi və mədəni proseslərdən təcrid olunması baş vermişdi. Bu prosesdə Moskvadan gələn təhdidlərdən daha təhlükəlisi ətrafında olan karyeristlər idi.

1965-ci ilin iyul ayının 25-də “Azərbaycan gəncləri” qəzetində “Kəndlərimizin adı da müasir olmalıdır” adlı çox mənasız bir yazı çıxmışdı və bu yazıda Azərbaycanın olan-qalan tarixi toponimlərinin dəyişdirilməsi məsələsi gündəmə qoyulmuşdu. Halbuki, məhz elə həmin ildə Moskva mətbuatında rus ziyalılarının köhnə yer adlarının dəyişdirilməsinə etiraz ifadə edən yazıları da yayılmaqda idi. Alim bu kimi düşüncələrə qarşı barışmaz mövqe göstərir və onları ifşa etməkdən çəkinmirdi.     

S.Əliyarlı öz məqalələrində bütövlükdə Azərbaycan ərazisində türk toponimlərinin qorunub saxlanmasından söhbət edirdi. Süleyman müəllim yazırdı: “Bir Abşerondakı yer adlarına nəzər salın: “Türkan”, “Zığ”, ”Mərdəkan”, “Kurqan” və i.a.  Bu adlarda Azərbaycanın qədim sakinləri türk, ziq, mard və kirqan... tayfalarının izləri hifz olunmuşdur. Bunlardan bəziləri haqqında Strabon, Pliniy, Ptolomey kimi antik müəlliflər məlumat vermişlər. Buna görə də “Zığ”, “Korgöz”, “Xırt”, “Halit”, “Əhmədli”... kimi kənd adlarını yalnız zahiri donlarına görə atmaq olmaz, onların hər biri özünəməxsus bir tarixdir”.

Bütün bu “əməllərinə” görə Süleyman Əliyarlının adı, akademik Ziya Bünyadov və akademiyanın müxbir üzvü Mahmud İsmayılovla birlikdə Azərbaycan KP MK-nın 1971-ci ilin oktyabr plenumunun materiallarına düşdü.  Müasir gənclər KP MK-nın plenumunun gündəliyinə düşməyin nə olduğunu anlamaqda çətinlik çəkir. Bu o demək idi ki, həmin şəxs ya intihar edəcək, ya həbs olunacaq, ən yaxşı halda isə ölkənin siyasi və mədəni həyatından təcrid olunacaqdı. Lakin Ümummilli Lider Heydər Əliyevin milli ruhlu ziyalılara olan münasibəti onları xilas etdi.

1970-ci illərin ortalarında da bir mövzu gündəmə gəldi. Yeni-yeni yazılarda Azərbaycanın Rusiya imperiyasının tərkibinə könüllü olaraq daxil olması təbliğ olunmağa başlandı. Heç şübhəsiz siyasi sifariş olaraq hazırlanan bu kimi yazıları tənqid etmək olmazdı. Lakin vicdanlı alim olaraq bunu qəbul etmək də mümkün deyildi. Süleyman Əliyarlı bu konsepsiyanı ifşa etməyə başladı ki, bu da çox təhlükəli addımlar idi.

S.Əliyarlı 1962-ci ildə "Bakı proletariatının vəziyyəti" adlı namizədlik dissertasiyasını, 1975-ci ildə "Azərbaycan neft sənayesində inhisarlar" mövzusunda doktorluq dissertasiyasını müdafiə edərək tarix elmləri doktoru elmi dərəsəcini aldı, professor və “əməkdar elm xadimi” elmi dərəcəsi aldı. Xalqın sevib-seçilən ziyalılarından biri kimi hər dəfə televiziya ekranlarında görsənəndə həvəslə dinlənirdi, onu insanlar tanıyır və hörmət edirdilər. Tələbələri isə həm də sevirdilər, alim olduğuna görə, pedaqoq olduğuna görə, yüksək bir ziyalı olduğuna görə.

Alim, 1978-ci ildən 2001 ilə qədər-23 il Bakı Dövlət Universitetinin “Azərbaycan tarixi” kafedrasına   başçılıq etdi və bu illərdə Azərbaycanın tarix sahəsində bir çox fundamental əsərləri ortaya çıxdı. S.Əliyarlı da bu illərdə məhsuldar çalışaraq əhəmiyyətli əsərlərini çap etdirdi.

1980-ci illərin sonlarında Erməni faşizmi ilə qarşılaşdığımız zaman, Ziya Bünyadov, Mahmud İsmayılov, Süleyman Əliyarov intellektual müzakirələrin mərkəzində idilər. Süleyman Əliyarlı ermənilərin əsas iddiasına – guya “Dağlıq Qarabağ heç vaxt Azərbaycanın tərkibində olmamışdır” fikrinə cavab vermişdir. Faktları sadalayan tarixçi demişdir ki, hələ yaxın 500 illik keçmişə nəzər salsaq, tarixin elə bir mərhələsi olmayıb ki, Qarabağ ərazisi bu və ya digər şəkildə ermənilərə məxsus olsun. Belə ki, Səfəvilər dövründə bu ərazi Gəncə-Qarabağ bəylərbəyiliyinin, daha sonra çar I Nikolayın əmri ilə Transqafqazın müsəlman Qarabağ əyalətinin, elə həmin çarın sonrakı əmri ilə Kaspi vilayətinin və nəhayət, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tərkibində olmuşdur. Sovet İttifaqı yarandıqdan sonra isə, Qarabağ Azərbaycan SSR-nin tərkibində idi. 

Güclü informasiya hücumuna məruz qaldığımız zaman, tarixi faktların saxtalaşdırıldığı zaman, “kim daha ucadan bağırırsa o haqlıdır” düşüncəsinin hökm sürdüyü zaman professor Süleyman Əliyarlı deyirdi - əgər tarix zibil qutusuna atılırsa, o zaman hər hansı həqiqətin axtarışı mənasızdır.

2014-cü ildə Süleyman Əliyarlı sonuncu müharibəsini sona qədər çatdırdı, lakin qələbəmizi görmədən dünyasını dəyişdi. Bu qələbəni yaxınlaşdıran “döyüşlərin” elmi, mədəni və mənəvi cəbhəsində öz izini qoyaraq dünyasını dəyişdi. Özündən sonra  alimin elmi əsərləri və onun tələbələrinə öyrətdiyi prinsipiallıq bizə miras qaldı.

Alimin  böyük missiyası var idi. Öz intellekti, tükənməz elmi potensialı, yaradıcılıq imkanları və təşkilatçılıq bacarığı ilə məktəb yaratmışdı. Bu məktəbin ideya istiqaməti vətənçilikdən keçirdi. Yalnız fiziki baxımdan deyil, mənəvi və elmi baxımdan da sağlam bir həyat yolu keçmişdi. Alim və müəllim kimi ictimai fikirdə dərin iz qoydu. Biz bu gün Süleyman müəllimdən cismən ayrılmışıqsa da o xatirələrimizdə yaşayır. Onun mənəvi ömrü, bir alim kimi tarix elmimizdə yeri daima var, bir müəllim kimi yaddaşlarda xatirəsi əbədidir. Beləliklə professor Süleyman Əliyarlını alim kimi səciyyələndirən əsas cəhətlər tarixi hadisələri mötəbər mənbə əsaslı, müqayisəli təhlil ,etno-siyasi konteksdə araşdırmasıdır. Mübaliğəsiz demək olar ki, S.Əliyarlı Azərbaycan tarixşünaslığında milli elmi düşüncənin simvollarından biridir.

BDU-nun sənəd menecmenti kafedrasının müdiri Nadir İsmayılov,

BDU-nun kitabxanaşünaslıq kafedrasının dosenti Pərviz Kazimi