Sosium

Azərbaycan və Mərkəzi Asiya - Geosiyasi məkanın transformasiyası

Müasir Avrasiyayın beynəlxalq münasibətlərinin dinamik arxitekturasında Azərbaycanın Orta Asiya ölkələri ilə sürətli yaxınlaşması kimi diqqətə layiq olan tendensiyalar azdır. Ərazi bütövlüyünün bərpasının 30 illik dövrünü başa vuran Azərbaycan inamla yeni strateji gündəliyə keçir və bunun əsas elementlərindən biri ortaq tarixi, mədəni və geosiyasi məkanın qovuşmaqdır. Cənab prezident İlham Əliyevin Özbəkistan Milli Xəbər Agentliyinə verdiyi müsahibə diplomatik nəzakət prizmasından daha geniş spektrə malikdir. Bu, əsasını Bakı-Daşkənd oxunu təşkil edən yeni, nüfuzlu bir birliyin formalaşmasını nümayiş etdirən ətraflı bir yol xəritəsidir.

Müsahibənin əsas istiqamətlərindən, ardıcıl olaraq davam etdirilən vahid məkan konsepsiyasıdır. Cənab İlham Əliyev birmənalı şəkildə Azərbaycanı və Orta Asiya ölkələrini Avrasiya koordinat sistemində strateji çəkisi durmadan artan vahid tarixi, mədəni, coğrafi və ən əsası geosiyasi bir qurum kimi təqdim edir. Xüsusilə diqqətəlayiq olan məqam, onun çıxışında Xəzər dənizinin rolunun semantik transformasiyasıdır. Ənənəvi olaraq regionları ayıran təbii sərhəd kimi qəbul edilsə də, Azərbaycan lideri kökündən fərqli, inteqrativ perspektiv təklif edir: öz təfsirində Xəzər dənizi birləşdirici oxa çevrilir, strateji birliyi təcəssüm etdirir, kollektiv iqtisadi potensialı ortaya qoyur və xalqlar arasında əsrlər boyu davam edən əlaqələri xatırladır.

Bu, Azərbaycanın özünüdərkində və xarici siyasət doktrinasında fundamental bir dəyişiklikdir. Cənab Prezidentin istinad etdiyi rəqəmlər çox aydındır: Mərkəzi Asiya dövlət başçılarının üç il ərzində Bakıya təxminən 30 səfəri və İlham Əliyevin özünün regiona 13 səfəri - bu dialoqun intensivliyi və yüksək səviyyəsi ilə bağlı hər hansı bir şübhəni təkzib edən statistikadır.

Ən əhəmiyyətli alətlərdən biri də 2023-cü ilin avqust ayında yaradılmış Azərbaycan və Özbəkistan Ali Dövlətlərarası Şurasıdır. Ölkə başçısı onun "münasibətlərimizin inkişaf strategiyasının müəyyənləşdirilməsindəki xüsusi rolunu" açıq şəkildə vurğulayır.

Belə bir qurumun yaradılması münasibətlərin strateji tərəfdaşlıqdan tam hüquqlu bir ittifaqa keçidinin əlamətidir. Şuranın bu il artıq iki dəfə (Daşkənd və Bakıda) görüşməsi onun deklarativ deyil, operativ xarakter daşıdığını göstərir. Bu qurum bizə yalnız mövcud çağırışlara cavab verməyə deyil, həm də uzunmüddətli gündəliyi birgə formalaşdırmağa, xarici siyasəti sinxronlaşdırmağa və beynəlxalq səviyyədə, ilk növbədə Türk Dövlətləri Təşkilatı çərçivəsində hərəkətləri əlaqələndirməyə imkan verir.

Müsahibənin iqtisadi tərəfi təsirli bir impuls nümayiş etdirir. 2025-ci ilin ilk doqquz ayında ticarət dövriyyəsinin əhəmiyyətli dərəcədə artması təkcə uğurlu ticarət siyasətinin deyil, həm də iqtisadiyyatlarımızın dərin bir-birini tamamlamasının göstəricisidir ki, əsas diqqət nəqliyyat və logistikaya yönəlib.

Qlobal gərginlik və qlobal təchizat zəncirlərinin yenidən qurulması fonunda "Orta Dəhliz"in (TransXəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutu) inkişafı Azərbaycan və Orta Asiya ölkələri üçün strateji bir zərurətdir. Cənab İlham Əliyev Azərbaycanın infrastruktur aktivlərini - Ələt limanını, Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolunu və ticarət donanmasını ətraflı şəkildə izah edərək ölkəni Orta Asiya üçün "qlobal nəqliyyat və logistika mərkəzi" kimi təqdim edir.

Xüsusilə diqqətəlayiq olan "Zəngəzur Dəhlizinin açılmasının bütün Orta Asiya ölkələrinə fayda verəcəyi" pronozudur. Bu, Bakının nəqliyyat layihələrini təcrid olunmuş şəkildə deyil, tamamlandıqdan sonra Orta Asiyaya ənənəvi marşrutları keçərək Aralıq dənizinə birbaşa çıxışı təmin edəcək vahid bir sistemin bir hissəsi kimi gördüyünün açıq bir göstəricisidir.

Əlavə olaraq sözügedən müsahibə ortaq mədəni koda əsaslanan elementlərlə zəngindir. Şəhərlərin qardaşlaşması (Şuşa-Xivə, Şəki-Kokənd və s.), Mədəniyyət Günləri, Füzulidə Mirzə Uluqbəy məktəbinin tikintisi və Bakıda Özbəkistan Parkı xalqlar səviyyəsində qardaşlıq münasibətlərinin möhkəmləndirilməsi üzrə məqsədyönlü siyasətin elementləridir.

Media və QHT-lər arasında səmərəli əməkdaşlığı da qeyd etmək vacibdir. Mütəmadi media forumları və QHT forumları hökumətlərarası təmaslardan kənara çıxan həqiqətən dərin və davamlı əlaqələrin əlaməti olan ortaq informasiya və vətəndaş məkanı yaradır.

Nəticədə, müsahibələrin təhlili bizə aydın bir nəticə çıxarmağa imkan verir: Azərbaycanın Özbəkistan və digər Orta Asiya ölkələri ilə münasibətləri keyfiyyətcə yeni səviyyəyə çatıb. Bunlar artıq sadəcə "mehriban qonşuluq münasibətləri" deyil, ortaq tarixə, mədəniyyətə, geosiyasi maraqlara və iqtisadi faydalara əsaslanan strateji ittifaqdır.

Cənab Prezidentin Mərkəzi Asiya Dövlət Başçılarının Məşvərət Görüşündə ardıcıl üçüncü il fəxri qonaq kimi iştirak etməsi SSRİ-nin dağılmasından sonra yaranan süni sərhədlərin tamamilə silinməsini simvolizə edir. Əhəmiyyətli iqtisadi, tranzit və siyasi potensialına malik Azərbaycan Mərkəzi Asiya ekosisteminin ayrılmaz hissəsinə çevrilir.

Özbəkistan, Qazaxıstan və regiondakı digər ölkələrlə birlikdə Azərbaycan Avrasiyada potensial olaraq iqtisadi artımın və siyasi təsirin əsas mərkəzinə çevrilə biləcək yeni, dinamik inkişaf edən bir məkan formalaşdırır. Bir neçə onilliklər ərzində kəsilən vahid tarixi və geosiyasi məkanın yenidən birləşdirilməsi prosesi tam sürət qazanır və onun strateji əhəmiyyəti yalnız artacağına əminlik yaradır.