İnsan hər kəsə, hər şeyə, ətrafına, hətta özünə belə necə yadlaşa bilər?
Albert Kamyunun “Yad” əsəri XX əsr ədəbiyyatında insanın daxili tənha qalmasını və cəmiyyətlə toqquşmasını göstərən ən təsirli nümunələrdən biridir. Bu əsər hadisələrin çoxluğu ilə deyil, insanın hissləri və hiss etməməsi üzərindən qurulur. Kamyu burada oxucunu dramatik səhnələrlə deyil, soyuq və sakit bir dil ilə narahat edir. “Yad” adi görünən bir insanın cəmiyyət üçün necə təhlükəli sayıldığını göstərir. Əsərin əsas gücü ondadır ki, oxucu baş qəhrəmanın nə etdiyindən çox, niyə belə davrandığını düşünməyə məcbur qalır. Kamyu bu əsərlə insanın daxili dünyası ilə cəmiyyətin gözləntiləri arasındakı uçurumu açıq şəkildə ortaya qoyu.
Əsərin təhlili barədə Crossmedia.az-a geniş açıqlama verən Aİ (Süni intellekt) mütəxəssisi Natiq Məmişov hesab edir ki, dünya ədəbiyyatına istiqamət verən əsərlərdən biri də məhz 1942-ci ildə yazılmış "Yad" əsəridir:
"Hətta deyərdim ki, onu dünyaya bu kitab tanıtmışdır. Düşünülənin əksinə, ən asan başa düşülən kitablardandır. Hadisə çox bəsit danışılır. Ümumi olaraq Camus bir çox əsərlərində fikirlərini 4–5 sözdən ibarət cümlə ilə ifadə edir. Bunu bacarmaq da çox çətindir. İnsan hər kəsə, hər şeyə, ətrafına, hətta özünə belə necə yadlaşa bilər? Əsərdə bu yadlaşmanın hekayəsini danışılır. “Yad” üzümüzə şillə kimi dəyir. Nədirsə onu yaşayır, nə hiss edirsə onu deyir. Hətta bəzən danışmamağı lazım olan anlarda belə fikrini, hissini gizlətmir. Elə bu həqiqiliyinə görə də mühakimə olunur. “Bugün ana öldü. Bəlkə də dünən ölüb, bilmirəm”- deyə başlayan kitab, nə toplumla, nə də özü ilə uzlaşa bilməyən bir “yad”ın hekayəsidir. Kitab elə ilk cümləsindən davamı haqqında kifayət qədər fikir verir. Adam anasının nə vaxt öldüyünü bilmir və bu maraqlı da deyil.Yad
Baş qəhrəman(“yad” deyəcəyəm) anasının ölümü səbəbi ilə işdən icazə alıb Marenqo şəhərinə gəlir və anasının qaldığı ahıllar evinə gedir. Dalandar onu anasının tabutunun başına gətirir və son dəfə anasını görməyi üçün qapağı açmağı təklif edir. Lakin “yad” görmək istəmir. Dalandar bunu qəribsəyir və xatirində saxlayır. Hətta anasının tabutu başında qəhvə içir, siqaret çəkir".
Mütəxəssis deyir ki, “Yad” burada olmağı, bütün prosesi bir əziyyət, sıxıntı olaraq danışır. Dəfn mərasimində ağlamır. İnsanlar bu durumu qəribsədiyi kimi, unutmurlar da:
" Dəfn mərasimindən sonra “yad” şəhərə geri qayıdır və dənizə gedir. Hətta sahildə bir qadınla tanış olur və ona anasının ölüm hekayəsini danışır. Qadını dəhşət bürüyür ki, necə yəni anan vəfat edib və sən dənizə gəlmisən. Qısa müddətli bir münasibət də yaşayırlar. Sonrasında “yad” evinə və işinə geri qayıdır. Müdürü “anan neçə yaşında öldü” tipli suallar verir və “yad” da “60 yaşlarında” tipli dəqiq olmayan bir cavab verir. Müdürü bu cavabı qəribə qarşılayır və onu soyuqqanlı, hissiz kimi qiymətləndirir. Daha sonra yaşadığı binada bir tanışı var, onun başına bir hadisə gəlib və buna görə də düşməni(ərəb) var. “Yad” həmin ərəblə sahildə qarşılaşır və ərəb bıçaq çıxardığına görə silahla ərəbi öldürməli olur. Bir dəfə yox, bir neçə dəfə atış açır. “Yadın” atəş açdığı o ərəbdə vücud tapan şey nədir? Ərəbin timsalında öldürmək istədiyi nədir və ya kimdir? Ərəbə verilən reaksiya, bütün əsər boyunca hissedilən sükut ilə toqquşur. Əgər sadəcə bir dəfə atəş açsaydı, əsərinin gedişatına görə normal reaksiya olardı. Amma üst-üstə və nifrətlə atəş açır. Ərəbin timsalında duyduğu hansısa hissi və ya arzunu ödürür və yenidən köhnə nihilist halına qayıdır. Ölən insan üçün bütün məhkəmə ərzində bir dəfə belə üzülməmiş və ya peşmanlıq göstərməmiş olması nihilizmə qayıdışın da sübutudur.
Davamında məhkəmə prosesi başlayır. Məhkəmə prosesi qətlə görə yox, anasının ölümü sonrası verdiyi reaksiyalara görə aparılır. Bəlkə də cinayət işi qəza və ya özünümüdafiə kimi rəsmiləşəcək və “yad” xırda bir cəza ilə xilas olacaqdı. Lakin məhkəmə çox fərqli formada cərəyan edir. “Yad” özünü müdafiə etmir, amma qarşısında kinlənmiş və edam etmək istəyən bir topluluq var. İnsanlar ona “qəribə” davranışlarına görə nifrət edirlər. “Yad” adam öldürüb, amma əsas məsələ anasını ahıllar evində qoyduğu üçün vicdan əzabı çəkməyib. ”Yad” adam öldürüb, amma əsas məsələ anasının dəfnində ağlamayıb. “Yad” adam ödürüb, amma əsas məsələ son dəfə anasının üzünə baxmaq istəməyib. “Yad” adam öldürüb, amma əsas məsələ anasının dəfninə “güc-bəla” ilə qatılıb. “Yad” adam öldürüb, amma əsas məsələ anasının dəfnindən sonra dənizə gedib. “Yad” adam öldürüb, amma əsas məsələ anasının dəfnindən sonra filmə gedib…Məhkəmə heyətinin timsalında insanın içində nə yaşadığı ilə heç kəs maraqlanmır. Yəni insanların fikirlərinin, duyğularının nə olduğu heç kəsə maraqlı deyil. İnsanlar sadəcə bu duyğuların zahiri ilə maraqlanır. Əslində bu durum baş qəhrəmanın təzyiqlərə dözə bilməyərək topluma yadlaşmasıdır. Bu yadlaşmanın tək səbəbi isə elə toplumun özüdür. Beləcə demək olar ki, “yad” özünü heç müdafiə etmir. Nəhayət edam qərarı verilir. Qatil olduğu üçün yox, topluma yad olduğu üçün, ictimai normalardan imtina etdiyi üçün edam ediləcək…
“Yad” məhkəmə prosesindən sonra edamı vaxtına qədər həbsxanaya aparılır. Burada ardıcıl bir neçə dəfə keşişlə görüşdən imtina edir. Buna səbəb olaraq da Tanrıya inanmamasını göstərir. Keşişlə görüşdə keşiş onun yerinə dua etmək istəyir, amma “yad” onun yaxasından yapışır. Növbəti əsəb partlayışını burada müşahidə edirik. Nəzarətçilər əlindən güclə alırlar. “Yad” keşişlə keçirdiyi anları zaman itkisi olaraq danışır. Çünki hər an vaxtı daralırdı. Beləcə, son ana qədər dürüstlüyünü pozmur.Əslində “yad” toplumun istədiyi kimi hiss etmədiyi üçün yox, hiss etdiyini gizlətmədiyi üçün mühakimə edildi. O, yasda ağlamadı, amma rola da girmədi; peşman olmadı, amma yalan da danışmadı. Toplum isə onu olduğu kimi yox, olmalı olduğu kimi görmək istəyirdi. Elə buna görə də bağışlanmadı.Bugün “yad” olmaq üçün adam öldürməyə ehtiyac yoxdur- bəzən sadəcə susmamaq, rol oynamamaq, hissləri pərdələməmək kifayətdir.
Yad kimdir? Bəlkə də yaşamaq istədiyimiz, amma bir şəkildə yaşaya bilmədiyimiz həyatı yaşayan bir obrazdır. Bir tərəfdə kollektivliyə bağlı formada mövcudluğunu davam etdirə bilən mental dəyərlər, din, cəmiyyət, ailə, ictimai normalar və s. hamısını inkar edən və son ana qədər qəbul etməyən ”yad”; digər tərəfdə isə hər gün çeşid-çeşid problemlərlə boğuşan, keçmişi və gələcəyi düşünərək hər gün qayğılanan, fərqli peşmanlıqlar yaşayıb qayğılar hovuzunda boğulan biz…"
Fatimə Məmmədova
10:25 19.12.2025
Oxunuş sayı: 1365
