İCMA sədri: “Biznesin yeni nəfəsi startaplar və texnologiyalardır” – MÜSAHİBƏ

Bugün qlobal iqtisadiyyatın aparıcı trendləri süni intellekt, rəqəmsallaşma və startap mədəniyyəti ilə formalaşır. Ənənəvi biznes modellərinin təkbaşına uğur qazanmaq şansı azalır, sahibkarların isə innovasiya və yeni texnologiyalara açıq olması həyati əhəmiyyət daşıyır. Azərbaycanda da bu sahədə mühüm addımlar atılır: universitet–sənaye əməkdaşlığı genişlənir, startap ekosistemi formalaşır, dövlət dəstəyi güclənir. İş adamları Cəmiyyətinin Milli Assosiasiyası (İCMA) da məhz bu proseslərə öz töhvəsini verərək, sahibkarların bir araya gəlməsinə, yeni təşəbbüslərə və tərəfdaşlıqlara şərait yaradır. Assosiasiyanın idarə heyətinin sədri Tural Mustafayev hesab edir ki, sahibkarların innovasiya sahəsində fəallığı yalnız öz bizneslərinin deyil, ümumilikdə ölkə iqtisadiyyatının gələcəyini müəyyənləşdirəcək. Onunla innovasiyanın rolu, universitet–sənaye əməkdaşlığının perspektivləri və yeni texnologiyaların tətbiqi mövzularında söhbətləşdik.

 Sizcə, sahibkarların innovasiya ekosistemində rolu nədən ibarətdir?

– Sahibkar innovasiya ekosistemində sadəcə iştirakçı deyil, əsas aparıcı qüvvədir. Çünki ideyanın real məhsula və bazar dəyərinə çevrilməsi məhz sahibkarın təşəbbüsü və risk götürmə bacarığı ilə baş tutur. Universitetlər nəzəri bilik və elmi yanaşma təqdim edir, dövlət isə müəyyən dəstək mexanizmləri yaradır. Amma onu tətbiq edən və iqtisadi dəyərə çevirən sahibkar olur. Çünki ideyanın bazara çıxarılması, praktiki dəyərə çevrilməsi sahibkarın təşəbbüsü və risk götürmə qabiliyyəti ilə mümkündür. Əgər sahibkar bu prosesi öz üzərinə götürməsə, innovasiya laboratoriyada və ya kağız üzərində qalır. Ona görə də sahibkar həm katalizator, həm də körpü rolunu oynayır.

Burada bir məqamı da vurğulamaq yerinə düşər: Sahibkarların startap ekosisteminə dəstəyi həm maliyyə, həm də mentorluq baxımından əhəmiyyətlidir. Hətta mentorluq bir qədər daha önəmlidir. Çünki startapın uğur qazanması yalnız maliyyə ilə ölçülmür. Əsas olan düzgün istiqamət seçmək, bazarı anlamaq və komandanı idarə etməkdir. Bu məsələlərdə təcrübəli sahibkarların məsləhəti çox böyük dəyər daşıyır. Pul qazanmaq mümkündür, amma düzgün biznes modeli qurmaq və onu davamlı etmək çətindir. Ona görə sahibkarların startaplara verdiyi təcrübə, bəlkə də, sərmayədən də dəyərlidir. Vurğulamaq istərdim ki, İCMA olaraq biz bu prosesə çox önəm veririk, bu istiqamətdə startap–sahibkar əməkdaşlığını təşviq edir və müxtəlif görüşlər təşkil edirik.

 Azərbaycan sahibkarlığının innovasiya və startap mədəniyyətinə hazırkı yanaşmasını necə qiymətləndirirsiniz?

– Son illərdə ölkəmizdə sahibkarların innovasiya mədəniyyətinə münasibəti kifayət qədər müsbət istiqamətdə dəyişir. Əvvəllər daha çox klassik biznes sahələrinə maraq vardı, indi isə gənc nəsil sahibkarlar yeni texnologiyalar, rəqəmsal həllər və startaplara yönəlirlər. Bu, yaxşı tendensiyadır, çox ümidverici haldır. Amma hələ də risk mədəniyyəti zəifdir – uğursuzluq çox vaxt “məğlubiyyət” kimi qəbul olunur, halbuki uğursuzluq da təcrübə və öyrənmə prosesinin vacib hissəsidir. Uğursuzluğu biznesin təcrübə hissəsi kimi qəbul etməyi öyrənməliyik.Gələcəkdə daha güclü startap ekosistemi üçün bu düşüncə tərzini dəyişmək lazımdır. İCMA olaraq biz sahibkarlara bu istiqamətdə maarifləndirici tədbirlər təşkil edirik və onları yeni iqtisadi reallıqlara uyğunlaşdırmağa çalışırıq.

 Sahibkarların yeni texnologiyaların tətbiqinə marağı daha çox hansı sahələrdə özünü göstərir?

– Hazırda maraq daha çox maliyyə texnologiyaları (fintech), elektron ticarət və rəqəmsallaşma sahəsindədir. Kənd təsərrüfatında da rəqəmsal həllərə diqqət artır – məsələn, smart suvarma sistemləri və sensor texnologiyalar tətbiq olunur. “Yaşıl enerji” və bərpa olunan enerji sahələri də diqqət mərkəzindədir, çünki həm dövlət siyasəti, həm də qlobal trendlər bu istiqaməti stimullaşdırır. Bununla yanaşı, süni intellekt və data analitikası sahələrinə də maraq yaranmağa başlayıb. Amma geniş tətbiq üçün həm investisiya, həm də kadr potensialı lazımdır.

 Universitetlərlə sahibkarlar arasında əməkdaşlıq ən çox hansı formatlarda qurulur?

– Ən geniş yayılmış əməkdaşlıq forması tələbələrin praktiki təcrübə proqramlarıdır. Şirkətlər tələbələri qəbul edərək onların real biznes mühitini öyrənməsinə şərait yaradır. Bundan başqa, bəzi hallarda universitetlərlə birgə elmi layihələr icra olunur, amma bu hələ geniş yayılmayıb. Ən vacibi odur ki, sahibkarlar universitetlərlə daha yaxın işləyərək onların tədqiqat potensialını bazara yönəltsinlər. Məsələn, İş adamları Cəmiyyətinin Milli Assosiasiyası bir neçə universitetlə əməkdaşlıq edərək tələbələrə layihə əsasında iş imkanları təqdim edir. Bu həm şirkət üçün yeni ideyalar, həm də tələbələr üçün təcrübə deməkdir.

Bu mənada Universitetlərin ən böyük üstünlüyü onların insan kapitalıdır. Sahibkarların ehtiyaclarını nəzərə almaq üçün universitetlər tədris proqramlarını bizneslə birgə formalaşdırmalıdır. Yəni tələbələr bazarın real problemlərini öyrənərək tədris prosesində həll yolları axtarmalıdırlar. Bundan başqa, universitetlər tədqiqat mövzularını yalnız akademik baxımdan deyil, həm də iqtisadi fayda prizmasından seçməlidirlər. Ən vacib məsələ isə tələbələri layihə əsaslı işlərə cəlb etməkdir ki, onlar sadəcə nəzəriyyə deyil, praktiki tətbiqi də öyrənsinlər. Bu, həm universitetə nüfuz qazandırar, həm də sahibkara fayda verər. Biz eyni zamanda universitetlərə bu istiqamətdə təkliflər verir və birgə layihələrdə iştirak edirik.

Ümumiyyətlə Ali məktəblər və akademik dairələr–sənaye əməkdaşlığını gücləndirmək üçün bir sıra strateji addımlar atılmalıdır, bu olduqca önəmlidir. İlk növbədə, universitetlərdə innovasiya mərkəzləri və birgə laboratoriyalar qurulmalıdır. Burada həm tələbələr, həm də sahibkarlar real layihələr üzərində işləyə bilərlər. Dövlət bu əməkdaşlıqları stimullaşdırmaq üçün xüsusi qrant və vergi güzəştləri təqdim etməlidir. Sahibkarlar isə universitetlərin tədqiqat potensialına sərmayə qoymaqdan çəkinməməlidirlər. Digər vacib məsələ beynəlxalq universitet–sənaye layihələrində iştirakdır ki, bu da həm təcrübə, həm də əlaqələr baxımından çox faydalıdır. Əgər bu istiqamətdə addımlar ardıcıl atılsa, universitet və sahibkar əməkdaşlığı ölkə iqtisadiyyatına ciddi töhfə verəcək.

 Akademik biliklərin biznesə, biznes ideyalarının isə universitetlərə ötürülməsində əsas maneələr hansılardır?

– Əsas maneə nəzəri biliklərlə praktik tətbiq arasındakı boşluqdur. Bu boşluğu doldurmaq üçün universitetlər bazara daha yaxın olmalıdır. Ali məktəblər çox vaxt fundamental elmlərə yönəlir, amma bazarın real ehtiyaclarına cavab verən tətbiqi işlər az olur. Sahibkar isə dərhal nəticə və iqtisadi fayda gözləyir. Onun üçün nəticə və bazar dəyəri önəmlidir. Bu fərqli yanaşma iki tərəfin əməkdaşlığını çətinləşdirir. Digər problem isə kommunikasiya çatışmazlığıdır – universitetlər bəzən öz tədqiqatlarını biznesə düzgün təqdim edə bilmirlər. Həmçinin sahibkarların da universitetlərlə işləməyə marağı həmişə güclü olmur.

Sahibkarların startaplara daha aktiv dəstək verməsi üçün dövlət, ali məktəblər və biznes üçbucağında mexanizmlər yaradılmalıdır. Məncə, bu üçbucaq düzgün işləsə, nəticə çox güclü olar. Dövlət qanunvericilik və maliyyə dəstəyini təmin etməlidir – məsələn, startaplara vergi güzəştləri və qrant proqramları yaratmaqla. Universitetlər insan kapitalı və elmi potensial təqdim etməli, sahibkarlar isə kapital və təcrübə ilə bu prosesi dəstəkləməlidirlər. Ən yaxşı model “triple helix” adlanan yanaşmadır – burada dövlət, universitet və biznes bir-birini tamamlayır. Azərbaycan bu modelə yaxınlaşsa, həm startap ekosistemi, həm də innovasiya mədəniyyəti sürətlə inkişaf edər. Bu əməkdaşlıqdan qazanacaq əsas tərəf isə bütövlükdə iqtisadiyyat və cəmiyyət olacaq. İCMA bu boşluğu aradan qaldırmaq üçün “elm–biznes dialoqu” formatında tədbirlər təşkil edir və iki tərəfi bir araya gətirir. Ümumiyyətlə akademik dairələrlə işləməkdə maraqlıyıq.

 Ən uğurlu universitet–sənaye əməkdaşlığı nümunəsi kimi hansı layihəni göstərə bilərsiniz?

– Azərbaycanda son illərdə kənd təsərrüfatında tətbiq olunan smart texnologiyalar yaxşı nümunədir. Burada həm universitetlərin elmi potensialı, həm də sahibkarların təşəbbüskarlığı birləşib. Xaricdə isə “Stanford–Silicon Valley” modeli ən uğurlu nümunə hesab olunur. İş adamları Cəmiyyətinin Milli Assosiasiyası Marsol Academy ilə birlikdə bakalavr pilləsində təhsil alan tələbələrə "Təhsildən biznesə: tələbələr üçün karyera yolu" adlı praktiki təlimlər təşkil edir. Vurğulamaq istərdim ki, təlim zamanı iş dünyasının uğurlu şəxsləri gənc nəslin nümayəndələri ilə öz təcrübələrini bölüşür, biznes yönümlü mövzularda fikir mübadiləsi aparır, iştirakçılara iş həyatında olan çətinliklərin öhdəsindən gəlmək, sahibkarlıq bacarıqlarını inkişaf etdirmək və biznes strategiyalarını kəşf etməklə bağlı mühüm məlumatlar verirlər.

Unutmaq olmaz ki, universitet elmi ideyaları təqdim edir, sahibkarlar isə onları bazara çıxarır və böyük şirkətlərə çevirir. Bu model göstərir ki, universitetlərlə sahibkarlar birgə işlədikdə həm elm, həm də iqtisadiyyat qazanır. Azərbaycanda da bu yanaşma genişlənsə, böyük nəticələr əldə oluna bilər.

Azərbaycanda startapların inkişafı üçün sahibkarların hansı təşəbbüslərinə daha çox ehtiyac var?

– İlk növbədə “business angel” investisiyalarının artırılmasına ehtiyac var. Sahibkarlar öz kapitalını startaplara yönəldərək həm gələcək qazanc əldə edə, həm də innovasiya mühitini gücləndirə bilərlər. Bundan başqa, mentorluq və şəbəkələşmə də çox önəmlidir. Startapların beynəlxalq bazara çıxışı üçün sahibkarlar körpü rolunu oynaya bilərlər. Çünki təcrübəli sahibkar həm əlaqələrə, həm də bazar biliklərinə malikdir. Bu baxımdan sahibkarların təşəbbüsü startapların gələcəyini müəyyən edən əsas amillərdəndir.

Ən böyük risk startapların davamlı olmamasıdır. Çox vaxt ideya maraqlı olur, amma komandanın idarəetmə bacarığı, bazar araşdırması və uzunmüddətli planı yetərli olmur. Sahibkar üçün isə vacib olan yalnız ideya deyil, həm də onun gələcəkdə dayanıqlı biznesə çevrilməsidir. Digər risk maliyyə şəffaflığı ilə bağlıdır – bəzən startap komandaları maliyyə idarəetməsini düzgün qura bilmirlər. Bundan əlavə, Azərbaycan bazarının hələ kiçik olması da sahibkarları ehtiyatlı olmağa vadar edir.

 Azərbaycan sahibkarlarının süni intellekt, rəqəmsallaşma, “yaşıl texnologiyalar” və digər trendlərə yanaşmasını necə qiymətləndirirsiniz?

– Azərbaycan sahibkarları son illərdə texnologiya trendlərinə daha açıq yanaşmağa başlayıblar. Xüsusilə rəqəmsallaşma istiqamətində maraq artır, çünki bu, biznes proseslərini daha səmərəli və şəffaf edir. “Yaşıl texnologiyalar” sahəsində də dövlətin təşviqi nəticəsində müəyyən layihələr həyata keçirilir və sahibkarlar bu sahəyə sərmayə yatırmaqda maraqlıdırlar. Süni intellekt mövzusunda isə maraq var, amma real tətbiqlər hələ məhduddur. Bunun səbəbi həm texnoloji infrastrukturun, həm də mütəxəssislərin kifayət qədər olmamasıdır. Amma ümumiyyətlə, bu istiqamətdə maraq gələcəkdə daha geniş yayılacaq və sahibkarların texnologiyaya münasibəti daha da müsbət olacaq.

Bu mənada, Azərbaycan üçün ən uyğun model Türkiyə və Estoniyanın təcrübəsidir. Türkiyə startap inkubatorları, texnoparklar və dövlət dəstəyi ilə çox qısa müddətdə güclü innovasiya mühiti formalaşdırıb. Estoniya isə rəqəmsal dövlət və elektron xidmətlər sahəsində dünyaya nümunədir. Bu yanaşmalar göstərir ki, sahibkarın əlində çevik platformalar və dövlət dəstəyi olduqda nəticə daha sürətli əldə olunur. Azərbaycanda da texnoparkların və innovasiya mərkəzlərinin genişləndirilməsi, venture capital fondlarının yaradılması çox faydalı olar. Ən əsası isə sahibkarların beynəlxalq bazarlarla inteqrasiyasını gücləndirməkdir ki, onlar yalnız yerli yox, qlobal miqyasda da rəqabət apara bilsinlər.

Sahibkarlar yeni texnologiyaları tətbiq edərkən daha çox hansı çətinliklərlə üzləşirlər?

– Ən böyük çətinlik texnologiyaların tətbiqinin yüksək maliyyət tələb etməsidir. Kiçik və orta sahibkarlar üçün yeni sistemlərin quraşdırılması, avadanlıq və proqram təminatının alınması asan deyil. Digər problem isə kadr çatışmazlığıdır – müasir texnologiyalarla işləyə biləcək ixtisaslı mütəxəssislərin sayı hələ kifayət qədər deyil. Bəzən sahibkarlar yeni texnologiyaları tətbiq etsələr də, işçilərin adaptasiya prosesində vaxt və resurs itirirlər. Bundan başqa, bazar hələ tam hazır olmadığı üçün bəzi texnologiyaların tətbiqi gözlənilən nəticəni vermir. Amma bütün bu çətinliklərə baxmayaraq, yeni texnologiyalar tətbiq olunmadan rəqabətdə qalmaq mümkün deyil.

Bu mənada biz maksimum dərəcədə yeni texnologiyaların verdikləri imkanlardan yararlanmağa çalışırıq. Məsələn, MARSOL Group 500-dən çox partnyor sahibkarı birləşdirən Digital Business Network platformasını istifadəyə təqdim edib. Artıq sahibkarlar “MARSOL Plus” mobil tətbiqi vasitəsilə biznes əlaqələrini daha rahat şəkildə idarə edə biləcəklər. Yeni tətbiqin imkanları arasında rəqəmsal biznes kartın yaradılması, şirkət məlumatlarının əks olunduğu açıq profil, 500-dən çox şirkət haqqında məlumat əldə etmək, kampaniyalar və endirimlərin yaradılması və onlardan yararlanmaq imkanları tanınır. Tətbiq sahibkarlara həm şəbəkələşmə, həm də biznes imkanlarının genişləndirilməsi üçün əlavə üstünlüklər təqdim edir.

Mən inanıram ki, yaxın 5–10 ildə sahibkarların rolu daha da güclənəcək. Çünki dünyada artıq ənənəvi biznes modelləri geri plana keçir və hər şey texnologiya ilə bağlı olur. Azərbaycanda da bu proses qaçılmazdır. Sahibkarlar daha çox texnologiyaya sərmayə qoyacaq və startaplara yönələcəklər. İqtisadiyyatın rəqəmsallaşması fonunda sahibkar innovasiya ekosistemində əsas oyunçuya çevriləcək. Mən hətta düşünürəm ki, Azərbaycanın qlobal bazarda tanınan böyük texnoloji şirkətləri də bu dövrdə formalaşa bilər.