Gündəm
Ermənistanın Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları: Tarix və reallıq
"Ermənistanın Türkiyə və Azərbaycandan qeyri-qanuni, sərhədyanı tələbləri ucbatından davam edən münaqişələr bu gün də davam edir. İstər erməni işğalı, istərsə də 1915-ci il erməni deportasiyası ilə bağlı əsassız iddialar, eləcə də Ermənistanın hər iki ölkədən ərazi tələbləri Türkiyə və Azərbaycanı “erməni məsələsi”nin ortaq zəmində birləşdirir".
Bu sözləri Crossmedia.az-a açıqlamasında türkiyəli beynəlxalq hüquq mütəxəssisi, politoloq Ferhat Aznevi deyib.
O bildirib ki, bu gün qeyri-qanuni qondarma Qərbi Ermənistan Respublikası Türkiyənin şərqinə və Naxçıvana iddialıdır: "1921-ci il Moskva və Qars müqavilələri ilə - Ermənistanın bütün səylərinə baxmayaraq - Dağlıq Qarabağ və Şərur, Delegez və Naxçıvan Azərbaycanda qaldı. Ermənistanın qanunsuz iddialarına görə Moskva-Qars müqavilələri etibarsızdır. Türkiyə ilə Azərbaycanın sərhədlərini çəkən Moskva və Qars müqavilələrini imzalayan Ankara hökuməti sadəcə bir vətəndaş cəmiyyəti təşkilatıdır. Bu, beynəlxalq hüququn subyekti deyil. Bu müqavilələri imzalayan Moskva və İrəvan nümayəndələrinin də səlahiyyəti yoxdur. İstanbul hökuməti milli pakt torpaqlarını təmsil etdiyinə və guya Sevr müqaviləsi qüvvəyə mindiyinə görə Vilsonun Sevr müqaviləsi əsasında çəkdiyi Qərbi Ermənistan adlanan torpaqlar, yəni Şərqi Anadolu və Naxçıvan təzminatla Ermənistana qaytarılmalıdır! Ermənistan 1918-ci ildə Batumi müqavilələrində götürdüyü öhdəliklərə əməl etmədi. Bu gün də Ermənistan 1921-ci il Moskva-Qars müqavilələrinin etibarsız olduğunu iddia edir və rəsmi mətnlərində Qars, Ağrı, Naxçıvan və Qarabağı tələb edir. Ermənistanın 1995-ci il tarixli qüvvədə olan Konstitusiyasının 1-ci maddəsində qeyd edilən və konstitusiya mətni statusuna malik olan 23.08.1990-cı il tarixli “Ermənistanın İstiqlal Bəyannaməsi”ndə Ermənistan SSR Ali Soveti Erməni xalqının Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsinin prinsipləri və beynəlxalq hüququn tanınmış normaları əsasında öz müqəddəratını təyin etmək azadlığını həyata keçirmək üçün bütün ermənilərin erməni xalqının taleyi və tarixi ədalətin bərpası üçün öz məsuliyyətini dərk edən erməni xalqının vahid iradəsini ifadə edərək, Ermənistan SSR Milli Şurasının və SSR-in Milli Şurasının dekabrın 2-də qəbul edilmiş qərarına əsasən 1989-cu il 1 nömrəli "Ermənistan SSR-nin və Dağlıq Qarabağın birləşdirilməsi haqqında", 1918-ci il mayın 28-də yaradılmış müstəqil Ermənistan Respublikasının demokratik ənənələrini inkişaf etdirərək, demokratik, hüquqi sosial sistemin yaradılması vəzifəsini irəli sürərək bəyan edir. Həmin Bəyannamənin 11-ci maddəsində Ermənistan Respublikasının 1915-ci ildə Osmanlı Türkiyəsi və Qərbi Ermənistanda baş vermiş Erməni Soyqırımının beynəlxalq aləmdə tanınması işini dəstəkləyəcəyi nəzərdə tutulurdu. Ermənistan Konstitusiyasının birinci maddəsində göstərilir ki, erməni xalqı Ermənistanın Müstəqillik Bəyannaməsində əksini tapmış erməni dövlətçiliyinin əsas prinsiplərini və milli məqsədlərini əsas götürərək, öz azadlıqsevər əcdadlarının vətənin möhkəmlənməsinə və çiçəklənməsinə həsr olunmuş suveren dövlətin bərpası ilə bağlı müqəddəs mesajını yerinə yetirərək, gələcək nəsillərin azadlığını təmin edərək, Ermənistanın ümumbəşəri ümumrespublika rifahını və ümumbəşəri rifahını təsdiq edir".
Müsahibimiz bildirib ki, 21-ci maddədə isə Ermənistanın rəmzlərindən söz açılır: "Ermənistan Respublikasının bayrağı üç rənglidir: qırmızı, mavi, narıncı, bərabər üfüqi zolaqlarla. Ermənistan Respublikasının gerbi: Qalxanın mərkəzində Ağrı dağı ilə Nuhun gəmisi və tarixi Ermənistanın dörd krallığının gerbləri var. Qalxanı qartal və şir tutur, qalxanın altında qılınc, budaq, bir dəstə sünbül, zəncir və lent təsvir edilmişdir. Türkiyə və Azərbaycana qarşı bu ifadələr təkcə konstitusiya mətnlərində deyil, Ermənistan Konstitusiyasının 203-cü maddəsində də yer alıb. Konstitusiyanın dəyişdirilməz maddələri başlığı altında sənədin 1, 2, 3 və 203-cü maddələrinin dəyişdirilə bilməyəcəyi nəzərdə tutulub. Göründüyü kimi, Ermənistan administrasiyası qeyd olunan mətnlərin düzəlişini qəbul etsə belə, bu gücləndirilmiş əsas konstitusiya mətnlərinin Ermənistan Konstitusiya Qanunu baxımından mövcud konstitusiya tənzimləmələri çərçivəsində hüquqi çərçivədə necə dəyişdirilə biləcəyini araşdırmaq lazım gələcək. Ermənistanın İstiqlal Bəyannaməsinə edilən düzəliş və Konstitusiyanın 21-ci maddəsində Ağrı dağı ilə bağlı tənzimləmə də bu çərçivədə qiymətləndirilə bilər. Beləliklə, Ermənistan Azərbaycanla imzalanmış Sülh Müqaviləsi konstitusiyaya zidd olduğuna görə - beynəlxalq hüquq normalarına uyğun olmasa belə, etibarsız olduğunu iddia edə bilməyəcək".
Politoloq qeyd edib ki, 10 noyabr 2020-ci il tarixli Saziş təkcə atəşkəs rejimini tənzimləmir: "O, beynəlxalq hüquq çərçivəsində tərəflər üçün daimi hüquqlar müəyyən edir. Məsələn, Zəngəzur rayonundakı nəqliyyat dəhlizi ilə bağlı Azərbaycanın daimi sərbəst keçid hüquqları. Bu kontekstdə 10 noyabr sazişi təkcə bəyannamə deyil, həm də tərəfləri bağlayan və yeni hüquqlar verən bir müqavilədir. Bəzi insanlar bu müqavilə üçün səhvən “Üçlü Pakt” terminindən istifadə edirlər. Bu səhvdir. Rusiya yalnız müşahidəçidir, tərəf və ya qarant deyil. Bu kontekstdə yuxarıda qeyd olunan sərbəst keçid hüquqlarını təsdiq edən qaydalar Ermənistan və Azərbaycan arasında mümkün Sülh Sazişinə daxil edilə bilər. Sülh sazişi çərçivəsində Azərbaycanın Ermənistandan təzminat almaq hüquqları da qiymətləndirilməlidir. Xocalı qətliamı 1948-ci il Soyqırımın qarşısının alınması haqqında Konvensiyadan sonra baş verib. Bu səbəbdən də Sebrenitsa məsələsində olduğu kimi, günahkarlar Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsində mühakimə olunmalıdırlar. Birinci Qarabağ müharibəsində Ermənistan müharibə və işğala görə hüquqi məsuliyyətdən yaxa qurtarmaq üçün qondarma Qarabağ “Artsax” dövlətini irəli sürdü. Lakin Ermənistan dövlətinin 1994-cü il Bişkek atəşkəs sazişinin və 10 noyabr 2020-ci il müqaviləsinin tərəfi olması Ermənistanın bu tezisini təkzib etdi. Bu gün Azərbaycan torpaqlarında törədilən işğala və terrora görə məsuliyyət yalnız Ermənistanın üzərinə düşür. Bu kontekstdə Ermənistanın müharibə qanunlarına görə təzminat öhdəliyi var. Digər mübahisə doğuran məqam isə Türkiyə ilə Azərbaycanın tərəfini tutan Ermənistanın 1915-ci ildə Osmanlı İmperiyasında, 1918-ci ildə Bakıda, 1988-ci ildən sonra isə Azərbaycan ərazisində iddialarının yer aldığı qondarma soyqırım-qırğın iddialarıdır".
Həmsöhbətimiz onu da söyləyib ki, Ermənistanın məlumatına görə, 1918-ci il sentyabrın 13-də Osmanlı və Müsavat dəstələri Bakı ermənilərinə qarşı qırğın törədib, 10 min insan qətlə yetirilib: "1990-cı ildən sonra Sumqayıtda, Kirovabadda, Bakıda ermənilərə qarşı qırğınlar həyata keçirilib. Ermənistanın yalançı qırğın iddiaları bu misallarla məhdudlaşmır. Ermənistan da Azərbaycan parlamentinin 26 noyabr 1991-ci il tarixli Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin buraxılması və Stepanakertin adının “Xankəndi” olaraq dəyişdirilməsi haqqında qərarını qəbul etməyib. Yekun olaraq, Ermənistanın Azərbaycanla imzalamasını istədiyimiz Sülh Sazişində yuxarıda qeyd olunan konstitusiya məsələlərinin nəzərə alınması, qarşılıqlı sərhədlərin təsdiqi və onların tanınması, Qarabağ bölgəsindəki inzibati vahidlərin öz adları ilə Azərbaycanın ərazi rejimi çərçivəsində qəbul edilməsi, qondarma soyqırım-qırğınların etibarsızlığının aradan qaldırılması, 19-cu maddənin 9-cu maddəsində Azərbaycana qarşı törədilmiş qətliamların azad edilməsi ilə bağlı hüquqların qəbul edilməsi vacibdir. Ermənistan Konstitusiyasında qeyd olunan qaydalara dəyişikliklərin edilməsi, Sülh Müqaviləsi imzalanması və bu müqaviləyə təzminat tələblərinin daxil edilməsinə üstünlük verilə bilər. Lakin yuxarıda qeyd olunan məsələlərin ikinci dərəcəli razılaşma yolu ilə həlli Sülh Sazişində həll oluna bilər".
O, vurğulayıb ki, Xəzər hövzəsi regionunun sülh və sabitliyi üçün Türkiyə ilə Ermənistan arasında oxşar dostluq və əməkdaşlıq müqaviləsinin imzalanması hər iki ölkə üçün faydalı olardı: "Türkiyə Cümhuriyyəti Osmanlı İmperatorluğunun qoşulduğu müqavilələrə birbaşa bağlı olmağı qəbul etməmişdir. Bunu Osmanlı İmperiyası tərəfindən edilən və Türkiyə üçün məcburi sayılan çoxtərəfli müqavilələrin siyahısını yaradan Lozanna müqaviləsinin 99-cu maddəsi nümayiş etdirdi. Beləliklə, Osmanlı İmperatorluğunun qoşulduğu müqavilələr arasında fərq qoyulur və ikitərəfli müqavilələrin və çoxtərəfli müqavilələr siyahısına daxil olmayanların Türkiyə üçün məcburi olmadığı aydın olur. Digər tərəfdən, Lozanna Sülh Müqaviləsinin 100 və 101-ci maddələri və Lozanna Ticarət Sazişinin 14-cü maddəsi Osmanlı İmperatorluğunun tərəfdarı olmadığı və ya hələ də ratifikasiya etmədiyi müqavilələrin siyahısını təqdim edir və Türkiyə Respublikasının bu müqavilələrdə iştirak etməyə və ya ratifikasiya etməyə razı olduğunu bəyan edir. Göründüyü kimi, Türkiyə Lozanna ilə Osmanlı İmperiyasının öhdəlikləri ilə əlaqəsini kəsdi. Müharibə təzminatı ilə bağlı öhdəliklər də bu müqavilədə məhdud şəkildə tənzimlənir. Bu hüquqi reallığı 1998-ci ildə Haaqa Beynəlxalq Məhkəməsinin keçmiş Osmanlı ərazisi olan Qırmızı dənizdəki Haniş adalarının mənsubiyyətinə dair qərarında da görmək olar. Üstəlik, Birinci Dünya Müharibəsindən sonra Osmanlı türklərinin yeganə dövləti olan gənc Türkiyə dövləti ilə 1918-ci ilin mayında Brest-Litovsk müqaviləsinə əsasən yaradılmış gənc Ermənistan Respublikası 1920-ci il dekabrın 3-də Gümrü müqaviləsini imzalamış, bu kimi münaqişələrə son qoymuş və bir çox iddiaları təsdiq etmiş və həll etmişlər Sevr müqaviləsinin axmaqlığı. Gümrü müqaviləsi Ermənistan parlamenti tərəfindən ratifikasiya edilməli olsa da, bolşeviklərin hakimiyyətə gəlişi ilə fövqəladə inkişaf səbəbindən bu ratifikasiya baş tutmadı, 16.03.1921-ci ildə Sovet İttifaqı ilə imzalanmış Moskva müqaviləsi və oktyabrın 13-də Ermənistan, o cümlədən Qafqaz dövlətləri ilə imzalanmış Qars müqaviləsi ilə qəti həll yolu tapıldı. O, Moskva və Qars müqavilələri qədər önəmli olan və Türkiyənin arqumentlərini dəstəkləyən başqa bir az tanınan razılaşmaya toxunmaq istəyir".
Kənan Novruzov
13:46 17.03.2025
Oxunuş sayı: 2138
