Əhməd bəy Ağaoğlu nə üçün Azərbaycandan getdi? - Varisi ilə müsahibə
Tarixdə elə insanlar olur ki, onları tədqiq edib bitirmək olmur. Bitirdiyini düşündüyün anda yeni bir fəaliyyət sahəsi çıxır ortaya. Əhməd bəy də çoxşaxəli fəaliyyətilə həmin şəxsiyyətlər siyahısındadır. Azərbaycan üçün misilsiz xidmətləri olan Əhməd bəy Ağaoğlu Türkiyə və Avropada da olduqca yaxşı tanınırdı. Həmçinin onu tək Azərbaycan araşdırmaçı və tarixçiləri yox həmdə Avropa və Türkiyə tarixçiləri tədqiq etmişlər. Lakin yenə də nəzərdən qaçan, cavab tapılmayan suallar olur. Həmin suallara isə yalnız və yalnız onların varisləri cavab verə bilər. Bu yöndən Əhməd bəyin nəslindən olan qardaşı Məhəmmədin nəticəsi Həlimə Ağaoğlu iə müsahibə apardıq.
Əhməd bəy Ağaoğlunun 1902-ci ildə qələmə aldığı “İslam, Axund və Hatifulqeyb” əsərində “ruhi-islam” , “insani-kamil” ifadələri işlənib hansı ki, bu ifadələr sufi təriqəti ilə birbaşa bağlı olan ifadələrdir. Əhməd bəyin bu əsərdə bu ifadələrdən istifadə etməyi təsadüfdür yoxsa Əhməd bəyin sufi görüşləri olub?
- Əhməd bəy sufi olmayıb. Əhməd bəy islam sahəsində geniş və dərin bilicilərdən idi. Bu həm onun ailəsindən həmdə aldığı təhsildən irəli gəlirdi. Əhməd bəy Türkiyəyə köçəndən sonra tədqiqat obyektləri arasında islam tədricən zəifləyir. Çox adam elə başa düşür ki, Əhməd bəy sonradan dindən üz döndərir. Xeyr, əslində Əhməd bəy dinə başqa bir pəncərədən baxmağa başlayır. Bu əsərdə bu cür ifadələrin işlənməsi məncə sufiliklə yox Əhməd bəyin geniş islami bilgilərinden irəli gəlir.
- Əhməd bəyin AXC qurucuları ilə münasibəti haqqında nə deyə bilərsiniz?
- Dövrün aparıcı qəzeti olan "Azərbaycan" qəzetində Bakı şəhərinin azad edilməsi şərəfinə Nuru paşanın şərəfinə ziyafət verilir. Orda Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Əhməd bəyi çox müsbət şəkildə qonaqlara təqdim edir və söz üçün dəvət edir. Əhməd bəylə Məhəmməd Əminin Münasibətləri müəyyən siyasi məqamlarda fərqli olsa da, ziddiyyət təşkil etsə də, onlar əsl ziyalı olduğu üçün ümumi olaraq hər ikisinin məqsəd məramı vətənin mənafeyi idi. Sadəcə onlar vətənin müdafiəsinə fərqli yollar və yerlərdə qalxmışdı. Məsələn Mustafa Kamal Atatürklə də Əhməd bəy çox sərt şəkildə qarşı qarşıya gəlib. Amma son ana qədər onlar bir birlərinə olan hörməti qoruyub saxlamağı bacarıblar. Əhməd bəy xarakter olaraq da çox qətiyyətli adam olub. Onu inandığı fikirdən döndərmək qeyri mümkün idi. Əminliklə deyə bilərik ki, Əhməd bəy Azərbaycanı satmayıb, Azərbaycana və Azərbaycanın mənafeyinə zidd addım atmayıb. Lakin Əhməd bəyin qərarlarını, dediklərini anlamaq üçün həyat və fəaliyyətinə çox diqqət yetirmək lazımdır. Əhməd bəy fəaliyyəti dövründə ola bilər ki, müəyyən səhvlərə yol versin. Mən Əhməd bəyin heçdə hər fikri ilə razı deyiləm. Məsələn yaxşı ki, Əhməd bəyin Osmanlıya qoşulmaq planı həmin vaxt müsbət qiymətləndirilməyib.
- Əhməd bəy Ağaoğlunun ailəsi ilə birgə Türkiyəyə getməyinin və qayıtmamağının əsas səbəbi nə idi?
- Əhməd bəy Ağaoğlu Difai təşkilatını yaratdıqdan sonra ermənilərə qarşı güclü mübarizəyə başlayır. Bunun nəticəsində ermənilərin və Çar Rusiyasının hədəfində olur. Ermənilər “nemes əməliyyatlar” nı həyata keçirirlər. Bu əməliyyatlar sırf azərbaycanlı ziyalılara yönəlmış terror əməliyyatları idi. Əhməd bəy Ağaoğlunun da adı həmin siyahıda olur. Adı bu siyahıda olan Əhməd bəyə bir müddət buradan uzaqlaşmaq məsləhət görülür. Əhməd bəy bundan sonra Osmanlıya üz tutur. Həmin dövrdə Əhməd bəy Osmanlıda da fəaliyyətini davam etdirir. Türkçülüklə bağlı məqalələrini dərc elətdirir. Nəzərə alsaq ki, o dövr Osmanlı imperiyasının ən zəif dövrü idi və əsasən ingilis-erməni təsiri ilə idarə edilirdi. Bunun nəticəsində çıxan qərarla Əhməd bəy həbs edilərək Maltaya sürgün edilir. Sürgün zamanı Əhməd bəy dayanmadan idarələrə sərt etiraz məktubları yazır. Məktublar nəticəsində həmin dövrün idarə orqanları Əhməd bəyi araşdırmaq qərarına gəlir. Araşdırma sırasında ermənilər Əhməd bəyi qondarma “erməni soyqırımı” təşkilatçılığında günahlandırırlar. Malta sürgünündən Əhməd bəyi xilas edən Atatürk olur.
Əhməd bəy qayıtmamağının səbəbini Nəriman Nərimanova olan məktubunda açıq şəkildə bildirir. O qeyd edir ki, məni əsirlikdən Atatürk xilas edib və ona vəfa borcum var. Əhməd bəy çox emosional insan olduğu üçün düşünürəm ki, burda onun küslüyü və incikliyi də ola bilər.
Ayhan Ağarzayev
12:13 17.03.2025
Oxunuş sayı: 703
