Şüurumuz bizi necə idarə edir? - Psixoloqdan maraqlı izah
Günümüzdə insanların bir hissəsi sosial media və internetin təsiri ilə daha çox “alternativ” müalicələrə, meditasiya kimi təbii üsullara yönəlirlər. Placebo effekti, sadəcə tibbdə deyil, həyatımızın bir çox sahəsində qarşımıza çıxır. Bu zaman əsaslı bir tibbi məlumat olmadan, yalnız inanc və gözləntilər üzərindən bəzi nəticələr əldə etdiklərini düşünürlər.
Bəs Plasebo effekti nədir?
Bu sualın cavabını Crossmedia.az-a açıqlamasında psixoloq Səbinə Bayramova verib:
"Bu effektin bir fenomen olaraq ortaya çıxışının ilk izləri 18-ci əsrə qədər uzansa da, Henry K. Beecher-ın 1955-ci il tarixli "The Powerful Placebo" məqaləsi ilə bugünkü bilinirliyini qazanıb. "Plasebo" termini latın dilində "məmnun edəcəyəm"(I shall please) mənasını verir. Tibbi bir termin olaraq isə plasebo, kimyəvi, fiziki və farmakoloji təsiri olmayan bir maddə və ya prosedur kimi təyin edilir. Başqa bir deyimlə, plasebo, aktiv maddənin(dərmanın) və ya prosedurun(cərrahi müdaxilənin) təsirini müqayisə etmək üçün nəzarət qrupuna verilən və ya tətbiq olunan aktiv olmayan maddə və ya prosedurdur".
Psixoloq S.Bayramovanın sözlərinə görə plasebonun təsirinin yüksək ehtimalılığı, şəxsin özününün inancından asılıdır:
"Plasebo effekti real və tibbi müalicələrdə istifadə edilməyən və dərman olmayan, ancaq dərmana bənzəyən maddələr istifadə edilərək tətbiq edilir. Plasebo alan şəxslər adətən qəbul etdikləri dərmanın həqiqi və ya plasebo olduğunu bilməzlər. Məqsəd xəstədə sadəcə müalicə aldığına dair fikir yaratmaqdır. Bu səbəbdən də plasebo, həqiqi bir müalicə kimi görünəcək şəkildə dizayn edilmişdir: Plasebo, həb şəklində bir şəkər, iynə ilə vurulan bir maye(duzlu su) və hətta cərrahi bir prosedurun özü ola bilər. Lakin, bu müdaxilələrin xəstəliyə birbaşa heç bir təsiri yoxdur. Plasebo insanların dərmanın pozitiv təsir göstərəcəyini düşünməsi səbəbindən vəziyyətlərini yaxşılaşdırır. Şəxslər plasebodan nə qədər pozitiv təsir alacaqlarını düşünürlərsə, o qədər yüksək bir ehtimalla bundan faydalanacaqlar.
Məsələn, İkinci Dünya Müharibəsi zamanı yaralı amerikalı əsgərləri müalicə edən və əlindəki ağrıkəsici morfin tükənən Henry Beecher, ümidsizliyə qapılaraq əsgərlərə morfin verdiyini deyib, onlara salin (duzlu su) məhlulu verməyə başlamışdır. Özlərinə duzlu su verilən əsgərlərin %40-ı, bu "müalicə" sayəsində ağrılarının keçdiyini bildirmişdir. Bu, plasebo effektinin gücünü göstərir".
Psixoloq açıqlamasında plesebonun gündəlik həyata da təsirinin güclü olduğundan bəhs edib:
"Plasebo effekti sadəcə tibb və psixologiya ilə məhdudlaşmır, gündəlik həyatda da plasebo effektini həm qərar qəbuletmə, həm də sosial münasibətlərdə görmək mümkündür. Məsələn, bir şəxsin pozitiv inancı və gücü ilə əlaqəli olan bir təsir, onun fiziki sağlamlığını, iş/təhsil performansını və əhval-ruhiyyəsini yaxşılaşdırmaqda böyük rol oynayır. Eyni zamanda, pozitiv münasibətlər və dəstək, insanların rifahını və sağlamlığını təmin edə bilər. Plasebo effekti şəxsdən şəxsə fərqlilik göstərən bir təsir sahəsinə sahibdir. Buna təsir edən ən önəmli faktor isə şəxsin gözləntiləri və inanclarıdır. Plasebo effekti bu üsulu istifadə edəcək şəxsin gözlənti və inancları ilə yaxından əlaqəlidir. Əgər şəxs narahat olduğu situasiyaya yaxşılaşma mənasında müalicə və istifadə edilən dərmanlara pozitiv bir baxış bucağı ilə yanaşırsa, plasebo effekti də pozitiv təsir göstərə bilər".
S.Bayramova plasebo effekti ilə yanaşı nosebo effektinin təsirindən də danışıb:
"Plasebo effekti kimi, nosebo effekti də mövcuddur, yəni insanın mənfi inanc və gözləntilərindən qaynaqlanan mənfi təsir. Dərman təlimatlarında qeyd olunan əks təsirləri oxuyub özümüzü buna inandırdıqda, bu təsirləri yaşaya bilərik. Həkimlərin əks təsirlərə baxmamaq təklifləri də bu səbəbdən irəli gəlir.
Beynin kimyası da fərdlərə görə dəyişir. Bəzi insanlar serotonin və endorfin kimi maddələrə daha həssas ola bilər. Bu da plasebo effektinin gücünü artırır. Psixoloji vəziyyətlər, xüsusilə stress, təşviş və depressiya, plasebo effektinə cavab verməyə təsir edə bilər. Şəxsin içində olduğu emosional vəziyyət isə bu təsiri gücləndirə və ya zəiflədə bilər. Plasebo effektinin hansı hallarda və ya hansı şərtlərdə istifadə edilməsinə baxmayaraq şəxsdən şəxsə dəyişən nəticələr verdiyi unudulmamalıdır".
Səbinə Bayramovanın sözlərinə görə, plasebo effekti həm də uğur gətirdiyi düşünülən bir obyekt də ol bilər:
"Bir çox insanın həyatında, dərman xarakteri daşımayan, lakin yaxşı təsir edəcəyinə inanaraq
mənalar yüklədiyi müxtəlif vəziyyətlər mövcuddur. Uğur gətirdiyinə inanılan bir obyekti yanında daşımaq və ya rituallar bu kimi hallara misal ola bilər. Bizə orqanik və konkret zərər verməyəcək şeylərə müsbət mənalar yükləmək və bundan motivasiya olmaq əlbəttə ki, yanlış deyil. Lakin bu vəziyyətlərin ifrat dərəcədə şişirdilməsi və həyatımızdakı funksionallığımıza zərər verəcək obsessiyalara (vəsvəsələrə) çevrilməsi doğru deyil. Mənəviyyat, motivasiya, müsbət düşüncələr, inam və inanclar günümüzdə bir çox xəstəliyin müalicəsində, xüsusilə psixoloji narahatlıqların həllində zəruri faktorlardır. Müsbət düşüncələrin yaşadığımız çətinliklər qarşısında yaratdığı pozitiv təsirləri və yaxşılaşmamıza verdiyi dəstəyi elm də təsdiq edib".
Aysel Ağakərimova
21:06 04.02.2025
Oxunuş sayı: 1435
