Azərbaycan – Türküstan inteqrasiyasının yeni mərhələsi - TƏHLİL

Özbəkistanda keçirilən yüksək səviyyəli tədbir təkcə diplomatik görüşlərin məcmusu deyildi; bu toplantı türk dünyasının və Orta Asiya məkanının siyasi-fəlsəfi özünüdərk prosesində yeni mərhələ yaratdı. Məhz bu kontekstdə Azərbaycanın tədbir çərçivəsinə “5+1” formatında inteqrasiya edilməsi sıradan bir jest deyil, regionun geosiyasi yaddaşında dönüş nöqtəsi kimi qəbul edilməlidir. Bu qərar həm Orta Asiya üçün, həm də ümumilikdə Avrasiya məkanının dövlətləri üçün yeni güc balansının formalaşdığını ifadə edir.

Özbəkistanın bu təşəbbüsdə öncüllüyü təsadüfi deyil. Prezident Şavkat Mirziyoyevin son illərdə yürütdüyü açıq, praqmatik və çoxvektorlu siyasət Orta Asiyanı təkcə iqtisadi əməkdaşlıq məkanına çevirmir – bu regionı Türk dünyasının ikinci strateji dayağına çevirir. Türkiyə–Azərbaycan tandemi Qafqazı bir dayağa çevirdisə, Özbəkistan–Qazaxıstan–Türkmənistan üçlüyü Orta Asiyanın yeni inteqrasiya qütbünü formalaşdırır. Məhz buna görə Azərbaycan bu platformaya daxil edilərək Qafqaz və Orta Asiya arasında institusional körpü rolunu oynamağa başlayıb.

Azərbaycanın Orta Asiya üçün əhəmiyyəti təkcə coğrafi mövqe və enerji marşrutları ilə məhdudlaşmır. Azərbaycan hazırda Orta Asiya ölkələri üçün üç əsas funksiyanı yerinə yetirir:

1. Avropa ilə Asiyanı birləşdirən ən etibarlı tranzit mərkəzi

Orta Dəhlizin əsas həlqəsi olan Azərbaycan olmadan Mərkəzi Asiyanın Avropaya çıxışı nə sürətli, nə təhlükəsiz, nə də iqtisadi baxımdan cəlbedici ola bilər. Bakı–Tbilisi–Qars xətti, Bakı limanı və Zəngəzur dəhlizinin gələcək açılması Orta Asiyanın ticari fəaliyyətini tamamilə yeni səviyyəyə qaldırır.

Bu marşrut Qazaxıstan, Özbəkistan və Türkmənistan üçün tək bir imkan deyil – strateji zərurətdir. Çünki Çin–Qazaxıstan–Rusiya xəttindən asılılığın azalması region ölkələrinin iqtisadi suverenliyini gücləndirir.

2. Türk dünyasının qərb qapısı

Azərbaycan Mərkəzi Asiya üçün təkcə tranzit ölkə deyil, həm də Türkiyəyə açılan yeganə ən effektiv qapıdır. Türkiyənin regional güc konsepsiyasında Azərbaycan “şərq qapısı”, Orta Asiya üçün isə “qərb qapısı” missiyasını daşıyır. Bu, türk inteqrasiyasının real siyasi təməlini yaradır.

3. Geosiyasi balanslaşdırıcı platforma

Azərbaycanın unikal tərəfi onun siyasi neytrallıq deyil, müstəqil geosiyasi sintez yaratmasıdır. Bakı həm Türkiyə ilə müttəfiqlik edir, həm Mərkəzi Asiya ilə inteqrasiya edir, həm də Avropa, Rusiya və Çin arasında bərabər məsafəli, lakin sərbəst siyasət yürüdür. Orta Asiya ölkələri üçün belə bir tərəfdaş stabil xarici siyasət mexanizmi deməkdir.

Azərbaycanın Türküstan üçün strateji rolu

Azərbaycanın Orta Asiya ilə əlaqələri təkcə fiziki marşrutlardan, enerji xəttlərindən və coğrafi mövqedən ibarət deyil. Bakı bu region üçün strateji sintez nöqtəsidir: burada siyasi müstəqillik, iqtisadi çeviklik, təhlükəsizlik koordinasiyası və mədəni-sivilizasion təsir birləşir. Coğrafi üstünlük yalnız bu kompleks sistemin təməlidir; əsl güc Azərbaycanın geosiyasi neytrallıqla balanslaşdırılmış təsir qabiliyyətində yatır.

Birinci strateji komponent tranZit və enerji logistikasıdır. Orta Asiya ölkələrinin Avropa və Qafqaza çıxışı üçün Bakı mərkəz rolunu oynayır. Bakı–Tbilisi–Qars dəmir yolu və Bakı limanı, həmçinin Zəngəzur dəhlizi yalnız fiziki tranzit xətti deyil, həm də Orta Asiya üçün strateji diversifikasiya mexanizmidir. Bu, region ölkələrinin Rusiya və Çin asılılığını azaldır, iqtisadi suverenliklərini artırır və onların Avropa bazarlarına çıxış imkanlarını genişləndirir. Burada Azərbaycanın rolu təkcə “körpü” deyil, müstəqil strateji aktor kimi çıxış etmək qabiliyyətidir.

İkinci komponent siyasi və təhlükəsizlik koordinasiyasıdır. Azərbaycan həm regional təhlükəsizlik məsələlərində neytral, həm də Türkiyə ilə inteqrasiya siyasətini qoruyaraq Orta Asiya üçün etibarlı tərəfdaş və balanslaşdırıcı vasitəçi rolunu oynayır. Bu, yalnız sərhəd təhlükəsizliyi və enerji tranzitini deyil, həm də geosiyasi oyunçuların – Rusiya, İran və Çinin – maraqlarının uzlaşması üçün platforma yaradır. Azərbaycanın diplomatik çevikliyi, regional və qlobal bloklar arasında balansı qorumaq qabiliyyəti Orta Asiya üçün kritik önəm daşıyır.

Üçüncü strateji amil mədəni və sivilizasion təsirdir. Azərbaycan təkcə türk dünyasının qərb qapısı deyil; eyni zamanda Orta Asiya ilə Qafqaz arasında ideoloji və mədəni körpü rolunu oynayır. Bu, siyasi və iqtisadi inteqrasiyanın uzunmüddətli dayanıqlığını təmin edən əsas faktordur. Orta Asiya ölkələri üçün Azərbaycan yalnız tranzit ölkəsi deyil, həm də Türk dünyasının inteqrasiya və identitet mərkəzi kimi qiymətləndirilir.

Dördüncü komponent strateji çoxvektorlu diplomatiyadır. Azərbaycan eyni zamanda Türkiyə ilə sıx müttəfiqlik, Avropa və ABŞ ilə iqtisadi və siyasi əməkdaşlıq, Rusiya və Çin ilə balanslı münasibətlər aparır. Bu çoxvektorlu yanaşma, Orta Asiya üçün Azərbaycanı müstəqil strategiya tətbiq edən model dövlətə çevirir. Özbəkistan və Qazaxıstanla əlaqələrdə Azərbaycan bu modelini praktikada tətbiq edərək, həm regional güc balansını qoruyur, həm də Orta Asiyada siyasi qərarların formalaşmasında açar rolunu gücləndirir.

Beləliklə, Azərbaycanın Orta Asiya üçün strateji rolu təkcə coğrafi üstünlükdən ibarət deyil; o, iqtisadi, siyasi, təhlükəsizlik və mədəni-sivilizasion aspektlərin birləşdiyi, kompleks və çoxqatlı bir strateji aktordur. Bu dərin təhlil onu göstərir ki, Azərbaycan yalnız tranzit və enerji ölkəsi deyil, Orta Asiyanın gələcək siyasi, iqtisadi və geosiyasi arxitekturasının əsas tənzimləyicisidir.

İran, Rusiya və Çin üçün Türküstanda yeni inteqrasiya dalğasının mənası

Yeni inteqrasiya dalğası Orta Asiyada yalnız iqtisadi və mədəni əməkdaşlıq deyil; bu, həm də regional güc balansını dəyişdirən, geosiyasi və ideoloji təzyiqlər yaradan strateji prosesdir. Azərbaycan bu dalğanın mühüm katalizatoru kimi çıxış edir və bu, qonşu güclərin – İran, Rusiya və Çin – maraqlarını müxtəlif səviyyələrdə təsir edir.

1. İran üçün – təcridin dərinləşməsi və türk inteqrasiyasının genişlənməsi

Tehran üçün yeni inteqrasiya dalğası ciddi geosiyasi, iqtisadi və ideoloji risklər yaradır. Geosiyasi baxımdan, türk dünyasının və Orta Dəhlizin genişlənməsi İranın tarixi təsir zonalarını zəiflədir. İqtisadi sahədə, Orta Dəhliz üzərindən keçən alternativ tranzit və enerji marşrutları İran üzərindən keçən yolları arxa plana itələyir, iqtisadi asılılığı azaldır və tranzit gəlirlərini məhdudlaşdırır. Ideoloji və mədəni komponent də kritikdir: türk kimliyi və siyasi birlik konsepsiyası, İranın çoxmillətli və çoxetnik strukturuna təhdid kimi görünür, xüsusilə azərbaycanlı və türk dilli icmaların geosiyasi rolunun artması fonunda. Bu səbəbdən Tehran Orta Asiyadakı inteqrasiyanı diqqətlə izləyir, hər bir diplomatik və iqtisadi addımı strateji təhlükə kimi qiymətləndirir.

2. Rusiya üçün – nəzarətin itməsi və yeni güc mərkəzinin yaranması

Rusiya uzun müddət Orta Asiyanı özünün "təsir zonası" kimi görüb və bu regionda enerji, ticarət və hərbi əlaqələr üzərindən hegemonluq yürüdüb. Lakin Orta Asiyanın müstəqil siyasət yürütməsi və Azərbaycanın bu inteqrasiya prosesinə aktiv qoşulması Moskva üçün ciddi strateji narahatlıq yaradır. Bu yeni xəritə Rusiyanın enerji və ticarət monopoliyasını zəiflədir, qərbyönümlü tranzit xəritəsini gücləndirir və türk dövlətləri arasında koordinasiyanı artırır. Strateji baxımdan, Rusiya artıq yalnız rəqib dövlətlərlə deyil, həm də Orta Asiya və Qafqaz ölkələrinin yeni inteqrasiya modeli ilə üzləşir ki, bu da onun regiondakı nüfuzunu məhdudlaşdırır və idarəçilik imkanlarını çətinləşdirir.

3. Çin üçün – fürsət və ehtiyatlılıq balansı

Çin üçün Orta Asiyada yeni inteqrasiya dalğası həm fürsət, həm də risk mənbəyidir. Fürsət aspekti budur ki, Orta Dəhliz “Bir Kəmər, Bir Yol” layihəsi üçün alternativ, təhlükəsiz və etibarlı tranzit xətti yaradır, Pekin üçün strateji diversifikasiya imkanı təqdim edir. Eyni zamanda risk mövcuddur: türk dünyasının iqtisadi və siyasi birləşməsi Pekinin Orta Asiyadakı yumşaq təsirini məhdudlaşdıra və strateji üstünlüyünü azalda bilər. Buna görə Çin Azərbaycanın sabit, praqmatik və balanslı siyasətini yüksək qiymətləndirir, lakin Orta Asiyanın inteqrasiyasını diqqətlə izləyir və hər hansı bir strateji dəyişiklikdə ehtiyatla reaksiya verməyə hazırdır.

Nəticə olaraq, yeni inteqrasiya dalğası regional oyunçular üçün təkcə iqtisadi əməkdaşlıq deyil, həm də strateji, geosiyasi və ideoloji balansları dəyişdirən çoxqatlı prosesdir. Azərbaycan burada yalnız tranzit ölkəsi deyil; həm də Orta Asiyanın strateji mərkəzi və türk dünyasının katalizatoru kimi çıxış edir. Bu dalğa İranı təcrid riskinə, Rusiyanı nəzarətin itirilməsi təhdidinə, Çin isə fürsət–risk balansını idarə etməyə məcbur edir.

Azərbaycan–Türküstan–Türkiyə üçbucağı: Avrasiyanın yeni güc sistemi

Bu üçbucaq artıq yalnız regional əməkdaşlıq modeli deyil, Avrasiyada yeni güc arxitekturasının formalaşmasıdır. Burada Azərbaycan təkcə tranzit ölkəsi və enerji mənbəyi kimi deyil, həm də strateji koordinasiya və inteqrasiya mərkəzi kimi çıxış edir. Bu model üç sütun üzərində qurulub:

1. Siyasi suverenlik və balanslı diplomatiya

Azərbaycanın diplomatik fəallığı və balanslı siyasəti üçbucağın təməlini təşkil edir. Bakı həm Qərb və Şərq, həm də regional güclərlə – Rusiya, Çin və İran ilə münasibətlərini tarazlaşdıraraq, Orta Asiya və Türkiyə ilə strateji əməkdaşlığı inkişaf etdirir. Bu, ölkəyə həm geosiyasi çeviklik, həm də diplomatik nüfuz qazandırır. Azərbaycanın mövqeyi, eyni zamanda, türk dünyasının siyasi koordinasiyasını gücləndirir və regional inteqrasiyanın mərkəzi kimi rolunu təmin edir.

2. Enerji və nəqliyyat sinerjisi

Azərbaycan–Orta Asiya–Türkiyə üçbucağı enerji və tranzit infrastrukturunu strateji gücə çevirir. Orta Dəhliz, qaz və neft boru xətləri, dəmir yolları və multimodal logistika mərkəzləri yalnız iqtisadi fayda gətirmir; həm də regionlararası təsir mexanizmi rolunu oynayır. Bu, həm enerji təhlükəsizliyini təmin edir, həm də Avrasiya daxilində qərbyönümlü alternativ marşrutlar yaratmaqla İran və Rusiya üçün strateji balansı dəyişdirir.

3. Mədəni-sivilizasion birliyin siyasi dəyərə çevrilməsi

Bu sütun türk dünyasının ortaq mədəni, tarixi və sivilizasion dəyərlərini siyasi və strateji gücə çevirir. Azərbaycan bu aspektdə mədəni diplomatiya və humanitar əməkdaşlıq vasitəsilə regional liderlik edir. Orta Asiya və Türkiyə ilə mədəni-sivilizasion əlaqələr, ticarət və nəqliyyat sahələri ilə sinerji yaradaraq, üçbucağın siyasi təsirini gücləndirir. Bu, həm də regional identiklik və siyasi birlik konsepsiyasını dəstəkləyir.

Azərbaycan–Orta Asiya–Türkiyə üçbucağı artıq təkcə regional blok deyil; bu, Avrasiyada yeni güc sisteminin ilkin modelidir. Azərbaycan bu sistemdə mərkəzi əlaqələndirici və koordinasiyaedici rol oynayır, strateji təsirini həm iqtisadi, həm siyasi, həm də mədəni sahələrdə gücləndirir. Bu model, həmçinin regional balansı, tranzit imkanlarını və türk dünyasının siyasi əhəmiyyətini artıraraq, Avrasiyada yeni reallıqların formalaşmasına xidmət edir.

Özbəkistanda keçirilən tədbir sadəcə protokol məclisi deyildi – Türk dünyasının Avrasiyada yeni siyasi xəritə yaratmasının başlanğıcı idi. Bu xəritədə:

Orta Asiya mərkəzi güc qütbünə çevrilir,

Azərbaycan inteqrasiya körpüsü rolunu möhkəmləndirir,