Pensiya kapitalından niyə istifadə edə bilmirik? - Mütəxəssislərdən maraqlı yanaşma
Pensiya sistemi cəmiyyətlərin yaşlı və əmək qabiliyyətini itirmiş üzvlərinin maddi təminatını təmin etmək məqsədilə yaradılmışdır. Tarix boyu müxtəlif formalarda mövcud olmuş bu ödəniş sistemi zamanla inkişaf edərək müasir dövrdəki formasını almışdır. Müasir iqtisadi sistemlərdə də pensiya təminatı vətəndaşların yaşlılıq dövründə maliyyə sabitliyini təmin etmək üçün əsas mexanizmlərdən biridir. Şəxsin sağlığında işləyərək əldə etdiyi gəlirdən məcburi sosial sığortaların tutulması nəticəsində pensiya kapitalının formalaşması olduqca müsbət qanunvericilik təşəbbüsüdür. Belə ki, vətəndaş yaşlandıqda bu vəsaitdən birdəfəlik istifadə etmək yaxud da aylıq pensiya kimi almaq hüququna malikdir. Həmçinin şəxs vəfat edərsə onun həyat yoldaşı və 18 yaşına çatmamış övladı bu vəsaitdən istifadə edə bilir. Lakin bu təşəbbüsün faydalılıaq əmsalı sadəcə vərəq üzərindədir. Vətəndaşlar bir çox hallarda bu vəsaitin alınmasında ciddi problemlər yaşayır və çox vaxt da bunu ala bilmir. Bəs bu məsələ qanunvericilikdə necə tənzimlənib? Vətəndaşlar bu prosesi necə aparmalıdır?
Məsələ ilə bağlı Crossmedia.az ekspertlər arasında araşdırma aparıb.
Milli Məclisin deputatı Vüqar Bayramov bildirib ki, bu məsələ ilə bağlı islahatlar dərinləşir: “Pensiya yaşına çatmayan vətəndaşın pensiya kapitalının bir hissəsini istifadə etməsi ilə bağlı Milli Məclisin Əmək və sosial siyasət komitəsinin iclasında da təkliflər irəli sürüldü. Nəzərə almalıyıq ki, bəzi hallarda vətəndaşlarımız pensiya yaşına çatmamış dünyasını dəyişir bəziləri isə qısa müddət pensiya aldıqdan sonra dünyasını dəyişir. Ona görə iclasda da təklif edildi ki, o məbləğin 30%-i vərəsəsinə ödənilsin. Ümumiyyətlə dünya iqtisadiyyatında pensiya kapitalı ilə bağlı fərqli yanaşmalar var. O cümlədən pensiya kapitalının bir hissəsinin mənzil alışı üçün istifadə olunmasına icazə verilirdi. Azərbaycanda dünyasını dəyişən şəxslərin həyat yoldaşı, və 18 yaşına çatmamış övladı o kapitaldan istifadə edə bilər. Amma sözsüz hər halda aidiyyatı qurum tərəfindən qiymətləndirmə aparıldıqdan sonra pensiya kapitalından bu hallarda istifadə oluna bilər. Bu istiqamətdə islahatlar da dərinləşdirilir”.
İqtisad üzrə fəlsəfə doktoru Aqil Eyvazov münasibətini belə açıqlayıb: “Azərbaycanda hazırkı pensiya sistemi sığorta prinsipi üzərində qurulub. Yəni vətəndaşın aylıq ödədiyi sosial sığorta haqları onun fərdi hesabına yazılır, lakin bu vəsaitlər şəxsi mülkiyyət hesab edilmir. Onlar ümumi fonda toplanaraq bütün pensiyaçıların təminatına xidmət edir. Bu səbəbdən də vətəndaş dünyasını dəyişdikdən sonra fərdi hesabda qalan vəsait varislərinə ödənilmir. Bu, qanunvericilikdə açıq şəkildə nəzərdə tutulub. Amma burada ciddi ictimai və etik suallar yaranır. İnsan ömrü boyu dövlətə sosial sığorta haqqı ödəyirsə, niyə həmin vəsait ölümündən sonra ailəsinə qaytarılmır? Əslində, bu sistem dövlətin dayanıqlılığı üçün nəzərdə tutulub – yığılan vəsaitlər həm pensiyaçıların, həm də sosial təminat sisteminin maliyyələşməsinə yönəlir. Lakin sosial ədalət baxımından yanaşdıqda, vətəndaşın ödənişlərinin şəxsi mülkiyyət kimi qorunmaması cəmiyyətdə haqlı narazılıq doğurur”.
Ekspert həmçinin bildirib: “Məsələnin həlli istiqamətində iki əsas variant mümkündür. Birincisi, fərdi yığım pensiyası mexanizminin gücləndirilməsi və hüquqi statusunun dəyişdirilməsidir. Əgər vətəndaşın ödədiyi vəsaitin bir hissəsi şəxsi yığım kimi tanınsa, onun vəfatından sonra varislərinə qaytarılması mümkün olar. Bu yanaşma həm sosial ədaləti təmin edər, həm də vətəndaşlarda rəsmi pensiya sisteminə etimadı artırar. İkincisi, mövcud idarəetmə mexanizminin şəffaflığı artırılmalı, vətəndaşların ödədiyi vəsaitlərin necə istifadə olunduğu barədə açıq hesabatlar təqdim edilməlidir. Hazırkı vəziyyət belədir ki, vətəndaş ömrü boyu ödəyir, lakin sonda ya gözlədiyi pensiyanı tam ala bilmir, ya da ölümündən sonra ailəsi bu vəsaitdən heç bir fayda görmür. Bu isə iki ehtimalı gündəmə gətirir: ya ayrılan vəsaitlər səmərəli idarə olunmur, ya da sistem köklü şəkildə təkmilləşməyə ehtiyac duyur. Hər iki halda əsas məqsəd odur ki, sosial sığorta və pensiya sistemi dövlətin maliyyə yükünü deyil, vətəndaşların sosial təminatını gücləndirsin. Burada beynəlxalq təcrübəyə də müraciət olunmalıdır. Dünyada mövcud olan qarışıq modellər (dövlət + fərdi yığım fondları) sosial ədaləti və ictimai etimadı daha çox qoruyur”.
Hüquqşünas Ramil Süleymanov məsələnin qanunvericilikdə necə tənzimləndiyini açıqlayıb: “Ümumiyyətlə hüquqşünaslar arasında yekdilliklə qəbul olunub ki, şəxsin sağlığında işləyərək əldə etdiyi gəlirdən məcburi sosial sığortaların tutulması nəticəsində pensiya kapitalının formalaşması birbaşa onun özünə məxsus əmlakdır. Və şəxs vəfat etməmişdən qabaq özü, vəfat etdikdən sonra isə vərəsələri tərəfindən istifadə oluna bilən vəsait hesab olunur. Amma Azərbaycanda bu barədə qanunvericilikdə hansısa göstəriş yoxdur. Ümumiyyətlə qanunvericilik pensiya kapitalının şəxs öldükdən sonra taleyinin necə olduğunu göstərmir. Bu hər hansı bir miras preqmeti hesab olunmadığı üçün vərəsələri tərəfindən istifadə oluna bilmir. Amma mən bir hüquqşünas kimi hesab edirəm ki, pensiya kapitalına çatımlılıq olmalıdır. Bununla bağlı qanunvericiliyə əlavələr olmalıdır”.
Ayhan
18:30 16.09.2025
Oxunuş sayı: 13483
