Rusiya hərbi xərclərini azaldır: "Əgər nüvə müharibəsi başlasa.." - Qorxulu proqnoz

"Dünya iqtisadiyyatı və Azərbaycan"

"The Telegraph” nəşrinin iddiasına görə, Rusiya Prezidenti Vladimir Putin Kreml hərbi xərvləri azaltmağı planlaşdırır. Rəsmi məlumatlara görə, Rusiya resessiya həddinə çatıb və müdafiə sektoruna yönələn böyük maliyyə axınları dövlət ehtiyatlarını tükəndirir. 

Əgər bu iddialar doğrudursa, deməli, Rusiyanın işi heç də asan deyil. Və Ukrayna ilə davam edən, həmçinin Qərbin sanksiyaları rəsmi Moskvanı iqtisadi cəhətdən zəiflədir. Hətta iş o yerə çatın ki, Putin müdafiə xərclərini də azaltmaq qərarına gəlib. 

Rusiya liderinin qərarının səbəbləri və bunun mümkün nəticələri barədə Crossmedia.az-a danışan  Milli Məclisin dörd çağırış deputatı, iqtisad elmləri doktoru, professor Rüfət Quliyev bildirib ki,  Rusiya iqtisadiyyatının hərbi rejimə keçməsinin müəyyən səbəbləri var: "Məcburiyyət qarşısında, təxminən 50 Qərb ölkəsi Rusiyaya qarşı müharibədə iştirak edir. Onlar sasən hərbi sursatları Ukraynaya göndərir, həmçinin onların təmirini öz hesabına həyata keçirirlər. Lakin gec-tez Ukrayna bu borcları ödəməli olacaq. İnanmıram ki, Qərb ölkələri bu borcları bağışlasınlar. Burada söhbət artıq 100 milyard dollar dəyərində köməkdən gedir. ABŞ lideri Donald Tramp bildirib ki, Vaşinqton Ukraynaya təxminən 300 milyard dollar yardım edib. Avropa isə az da olsa, bu rəqəmə yaxın yardım göstərib".

R. Quliyevin sözlərinə görə, bundan başqa, Ukraynanın iqtisadiyyatı müharibə şəraitində təxminən 50% gücü ilə fəaliyyət göstərir: "Enerji infrastrukturu isə 70-75% zərər görü. Bu da böyük problem yaradır. Həmçinin, Ukraynanın təxminən 20%-i işğal altındadır və bunun nəticəsində əhalinin sayı kəskin şəkildə azalıb. Zəbt olunmuş ərazilərdə təxminən iki milyon Ukrayna vətəndaşı Rusiya vətəndaşlığını qəbul etməyə məcbur olub. Rəsmi məlumatlara görə, səkkiz milyondan çox insan Ukraynanı tərk edib. Yekunda təxminən 10-12 milyon nəfər Ukrayna üçün faktiki olaraq itirilmiş sayılır. Bu insanlar həm Ukrayna vətəndaşı ola bilərlər, amma artıq Ukrayna iqtisadiyyatına töhfə vermirlər".

O əlavə edib son üç ildə Rusiya məcburiyyət qarşısında hərbi sənayesini inkişaf etdirib və büdcəsinin 40%-ə qədərini hərbi xərclərə yönəldib: "İllik hərbi xərcləri təxminən 172-175 milyard dollar təşkil edir. Rusiyanın ciddi hərbi xərcləri var. Hərbi sənaye, müqavilə əsasında döyüşənlərin maaşları, müavinətləri – bütün bunlar, təbii ki, Rusiyanın iqtisadiyyatına mənfi təsir göstərir. Üstəlik, neft və qaz satışından, eləcə də digər təbii sərvətlərdən gələn gəlirlər kəskin şəkildə azalıb. Bu barədə müxtəlif rəqəmlər səsləndirilir. Aldığım məlumata görə, məsələn, kömür ixracından büdcəyə daxil olan gəlirlər təxminən 40 faizədək azalıb. Bu isə olduqca böyük bir rəqəmdir. Ümumiyyətlə, hərbi yolla davam edən iqtisadiyyatlarda müsbət inkişaf yalnız müəyyən müddət davam edir – təxminən bir il, maksimum iki il yarım. Sonra bu proses dayanıqlı olmur. Hərbi iqtisadi modelin müsbət cəhətlərindən biri odur ki, işsizliyin səviyyəsi kəskin şəkildə azalır. Rusiyada da bunu müşahidə etdik. İlk mərhələdə insanların alıcılıq qabiliyyəti artır, lakin eyni zamanda kreditlərə olan tələbat da yüksəlir. Nəticədə əhalinin kredit borcu artır və inflyasiyanın qarşısını almaq mümkün olmur".

Professor XIX əsrin məşhur filosofu və iqtisadçısı Karl Maksdan sitat gətirib: "Onun dediyi kimi, hərbi xərclər sanki quyuya atılan vəsaitə çevrilir – bu xərclərin ölkə iqtisadiyyatına real müsbət təsiri olmur. Qısamüddətli dövrdə – bir neçə il ərzində müəyyən müsbət nəticələr əldə oluna bilər, lakin uzunmüddətli perspektivdə bu model özünü doğrultmur. Yaxud da, belə bir iqtisadi modelə üstünlük verən ölkə daim müharibə aparmalıdır ki, hərbi sənayenin istehsal etdiyi məhsullar istifadə olunsun. Ən yaxşı halda, həmin məhsulların ixracatı ilə məşğul olmaq lazımdır. Yəni, onları beynəlxalq bazara çıxarıb satmaq tələb olunur. Lakin bu mərhələdə də müəyyən problemlər yaranır".

Ümumiyyətlə, iqtisadi tarixdə bunu sübut edən faktlar mövcuddur. Ən bariz nümunələrdən biri Almaniyadır. Məlumdur ki, 1933-cü ilin yanvarında Almaniyada Adolf Hitler hakimiyyətə gəldi və həmin dövrdə Avropanın ən zəif, borc içində boğulan ölkələrindən biri olan ölkəsini cəmi üç il ərzində aparıcı dövlətlər sırasına çıxara bildi. 1936-cı ildə artıq Almaniya iqtisadiyyatı Avropada birinci yerə çıxmışdı. Amma bu inkişafın davam etməsi üçün ya müharibə aparmaq, ya da istehsal edilən hərbi sursatları xarici bazarlara çıxarıb satmaq lazım gəlirdi. Bu problemlə indi Rusiya da üz-üzə qalıb. Statistik göstəricilərə görə, Rusiyada ümumi iqtisadi artım 4 faizdən yuxarı olsa da, bu, real artım deyil. İqtisadi nəzəriyyə və praktikada "deflator” anlayışı mövcuddur. Bu o deməkdir ki, inflyasiya nəzərə alınaraq real artım hesablanmalıdır. Bu baxımdan real artım qeyd olunan rəqəmlərdən daha aşağıdır. Bu iqtisadi terminologiyada istifadə olunan əsas göstəricilərdən biridir və faktlarla təsdiqlənir. İqtisadi inkişafın müsbət nəticələri təxminən iki il, iki il yarım davam etdi, lakin son nəticə fərqli oldu. Bu gün Rusiya iqtisadiyyatı həm müharibəni davam etdirmək, həm hərbi sənayeni əvvəlki templərlə inkişaf etdirmək, həm də yaranan itkiləri kompensasiya etmək gücündə deyil. Bu itkilər həm valyuta ehtiyatları ilə yanaşı, eyni zamanda xarici bazarlarda və daxildə yaşanan problemlərlə əlaqəlidir. Hazırda Rusiyada milyonlarla insan mülki sektorda işləmək üçün mövcud olan iş yerlərinə uyğun deyil. Yəni, əsas problem mütəxəssis çatışmazlığıdır. Rəqəmlər müxtəlif mənbələrdə iki milyon, bəzən isə üç milyon nəfər səviyyəsində göstərilir. Bu boşluqları xaricdən işçi qüvvəsi gətirməklə doldurmaq isə üç qat baha başa gəlir.. Bu səbəbdən də əsasən miqrantlar nisbətən sadə sahələrdə – tikinti, abadlaşdırma, kənd təsərrüfatı və s. sahələrdə işləməyə cəlb olunurlar. Lakin onların da peşə hazırlığı və bilik səviyyəsi kifayət qədər deyil. Miqrantların kifayət qədər təcrübəsinin olmaması da bir problemə çevrilib. Nəticədə Rusiyanın indiki vəziyyəti gözlənilən idi. Bu qədər yükə təkbaşına tab gətirmək, iqtisadiyyatı inkişaf etdirmək və ya heç olmasa mövcud səviyyədə saxlamaq mümkün deyildi. Bu hadisənin baş verməsi sadəcə vaxt məsələsi idi. Hazırda Rusiyanın iqtisadi və maliyyə blokunda, eləcə də sosial sahədə ciddi gərginlik müşahidə olunur. İqtisadi inkişaf naziri Maksim Reşetnikovun da etiraf etdiyi kimi, ölkədə iqtisadi tənəzzül başlaya bilər və bu tənəzzülün ilkin əlamətləri artıq hiss olunur. Bu vəziyyət Rusiyanın rəhbərliyini məcbur edir ki, hərbi xərcləri azaltsın və əgər inkişaf etmiş ölkələrlə rəqabət aparmaq niyyəti varsa, texnoloji sahəyə və yüksək texnologiyalara əsaslanan iqtisadiyyatın inkişafına yönəlsin. İqtisadiyyatın əsas məqsədi əhalinin rifahını artırmaqdır. Əgər bu baş vermirsə və vəziyyət neqativ istiqamətdə davam edirsə, deməli, müəyyən addımlar atılmalıdır. Əks halda, bu, ölkədə sosial partlayışlara səbəb ola bilər. Artıq son altı ayda bunun bəzi əlamətlərini görmək mümkündür. Rusiyanın atdığı addımlar da məcburiyyətdən irəli gəlir və bu siyasətə müəyyən don geydirmək zərurəti yaranır. Həmin don da bundan ibarətdir: Qərb ölkələri hərbi xərclərini artırır, biz isə – aqressor kimi qələmə verilsək də – bu xərcləri azaldırıq. Bu fikirlər dəfələrlə səsləndirilib. İlk dəfə olaraq Rusiya rəhbəri çıxışında bildirib ki, bu müharibədə artıq qalib gəlmişik və ya qələbəyə çox yaxınlaşmışıq. Halbuki bu iddialar sual altındadır. Çünki beynəlxalq və siyasi müstəvidə hələ də heç bir ciddi nəticə əldə olunmayıb. Hazırda Rusiyanın ritorikası dəyişib və bütün təbliğat kanallarına göstəriş verilib ki, vəziyyət bu formada izah olunsun və bu istiqamətdə cəmiyyətə təqdim edilsin".

Müsahibimiz Azərbaycanın hazırkı durumunu Rusiya ilə müqayisə edib:"Biz hərbi xərclərimizi azaldırıq. Çünki  müharibə aparan ölkə deyilik.Avropanın bəzi dairələri isterik şəkildə bildirirlər ki, guya Rusiya bizə hücum edəcək. Bəs haradan hücum edəcək? Axı bunun üçün onun gücü yoxdur. Savaş ilk növbədə, iqtisadi müharibədir. Yəni ancaq iqtisadi cəhətdən güclü olan ölkə müharibə apara bilər. Tarixi və iqtisadi təcrübələr göstərir ki, əgər bir ölkənin iqtisadiyyatı zəifdirsə, o, müharibə aparmaq gücündə olmur və ya bu, fəlakətlə nəticələnir. Bu baxımdan düşünürəm ki, hərbi xərclərin azaldılması prosesi tədricən öz nəticəsini verəcək. Düzdür, bu, sürətlə baş verməyəcək, lakin yaxın dövrlərdə gözlə görünən azalmalar müşahidə olunacaq. Hazırda Rusiyanın əsas problemi ümumi iqtisadi inkişafla bağlıdır. Bu inkişafın effektivliyi artırılmalı, sosial yönümlü addımlar atılmalı və ölkənin maliyyə vəziyyəti dalan vəziyyətindən çıxarılmalıdır. Rusiya iqtisadiyyatı məhz bu istiqamətdə yenidən qurulmalıdır. Əgər Rusiya ilə Ukrayna  əslində isə Moskva  ilə Qərb arasında bir sülh müqaviləsi tezliklə imzalansa, bu, Rusiya iqtisadiyyatına böyük bir nəfəs verəcək. Bu gedişat uzun müddət davam edə bilməz. Düşünürəm ki, ilin sonuna qədər bu məsələ müəyyən formada həllini tapmalıdır".

O, hazırkı prosesləri II Dünya müharibəsindən sonra baş verən proseslərlə bənzəyib: "1945-ci ildə müharibə başa çatdıqdan sonra SSRİ və Qərb Almaniya ilə bağlı danışıqlar apardı və onun bir hissəsi Sovetlərin təsir dairəsində qaldı. Həmin dövrdə bir maddə də var idi: Sosialist Almaniyasında heç bir siyasi dəyişiklik hərbi və ya güc yolu ilə deyil, yalnız sülh, referendum və ya seçki yolu ilə həyata keçirilməliydi. Nəticədə də gördük ki, SSRİ-nin keçmiş rəhbəri Mixail Qorbaçov Almaniyanı Qərbə bəxş etdi. Razılaşma əldə olundu, əksəriyyətin qoşunları bölgəyə çatdı. Bu, SSRİ-nin iqtisadi vəziyyəti ilə bağlı idi. Artıq SSRİ öz hərbi alyansını saxlamaq gücündə deyildi. Ölkənin daxilində iqtisadi problemlər mövcud idi və bu problemlər artan templə dərinləşirdi. Nəticədə SSRİ müəyyən addımları atmağa məcbur qaldı. Bugünkü vəziyyətə analoji yanaşsaq, oxşar bir sülh sazişinin bağlanması ehtimalı var. Ancaq bu gün heç kim əminliklə deyə bilməz ki, Ukrayna tezliklə 1991-ci il sərhədlərinə qayıda bilər. Bu, real proqnoz sayılmır. Lakin müharibənin tədricən dayandırılması və problemin siyasi-diplomatik yolla həllinə yönəlməsi daha ağlabatandır. Rusiyanın iqtisadi imkanlarını da nəzərə almaq lazımdır. Ərazisinə görə dünyanın ən böyük ölkəsidir. Mən daha əvvəl də bildirmişdim ki, dünya üzrə yeraltı və yerüstü sərvətlərin təxminən 40%-dən bir qədər artığı Rusiyada cəmlənib. Hazırda Rusiya Ukraynada strateji əhəmiyyətli bəzi bölgələri nəzarətə götürüb. Bu bölgələrdə nadir və bahalı metallara – litium kimi elementlərə rast gəlinir. Bu metallar həm hərbi sənayedə, həm də innovativ texnologiyaların inkişafında mühüm əhəmiyyətə malikdir. Buna görə də Rusiyanın gələcəkdə daha geniş imkanlara sahib olacağı ehtimal edilir".

R.Quliyevin qənaətinə görə,  bu prosesdən geri dönüş mümkün deyil: "Bütün çıxışlar da bunu göstərir. Xüsusilə Putinin son çıxışı bu istiqaməti açıq şəkildə göstərdi – o, bu yolun təməlini qoydu. Əlbəttə, bunun başqa izahı da var – Rusiya guya ki, aqressor olmadığını, Avropaya və ABŞ-yə hücum etməyəcəyini bildirir. Yəni, görüntü belədir ki, sülhə siqnal verilir. Lakin maraqlı bir məqam da var: əgər Avropa ölkələri hərbi xərclərini ümumi daxili məhsulun beş faizinə qədər artırsa, bu, onların iqtisadiyyatına ciddi təsir göstərəcək. Belə vəziyyətdən isə Rusiya faydalana bilər. Çünki Avropada artıq sosial problemlər başlayıb və bu problemlər getdikcə dərinləşir. Əgər bu fonda Rusiya hərbi xərclərini azaldaraq iqtisadiyyatını inkişaf etdirə bilsə, bu, Moskva üçün mühüm üstünlük olacaq. Bir məsələni də vurğulamaq istəyirəm: müasir müharibələr artıq nə tankla, nə də piyada qoşunlarla qazanılır. Əgər qorxulu silah nüvə silahıdır.  Məhz buna görə də Rusiya, Şimali Koreya, Pakistan və İsrail kimi ölkələrdən çəkinirlər. Hazırda dünyada o qədər nüvə silahı var ki, onların istifadəsi Yer kürəsini yalnız fəlakətə aparar. Əgər bu silahlar işə salınsa, Yer kürəsi nəinki oxundan çıxar, 50 dəfə toza çevrilib kosmosa sovrula bilər. Bu, reallıqdır və müharibəni dəstəkləyən dairələr – ölkələr yox, həmin ölkələrin daxilindəki müəyyən qruplar və siyasətçilər – bunu ciddi şəkildə düşünməlidirlər. Nüvə savaşı başlasa, fəlakət olacaq. Bu gün başqa bir gələcək ssenarisi görünmür". 

Fatimə Nəbiyeva