Azərbaycanda dini mistik (batini) düşüncənin formalaşmasında hürufiliyin rolu (II yazı)

II yazı

Azərbaycan ərazisində İslamın Batini elminin yayılmasında digər maraqlı faktor peyğəmbər elminin daşıyıcıları peyğəmbər övladlarının Əməvi zülmündən xilas olmaq məqsədilə bu torpaqlara hicrət etmələridir. Dünyavi və dini elmlərin mahir bilicisi Əhlibeyt imamlarından 7-cisi İmam Rza dövrünün Abbasi Xəlifəsi Məmun tərəfindən Mədinədən Mərvə dəvət (əslində Mədinədən uzaqlaşdırılaraq sürgün edilməsi) edilərkən türklər tərəfindən mehribanlıqla qarşılanmış və sevilmişdir. Türklərin məhz bu dönəmdə İslamın Batini elmi və təsəvvüflə imam Rza vasitəsilə tanış olması söylənililir. Batini İslam elminə malik böyük türk sufisi, piri Türküstan adlanan və Türklərin islamı qəbul etməsində böyük rol oynayan Əhməd Yasəvinin elmini və peyğəmbərin qutsal əmanətlərini İmam Rza vasitəsilə ona verildiyinə inanılır. Deyilənlərə görə, Əhməd Yasəvi bu müqəddəs əmanətləri təkkəsində saxlayırmış. Əmanətlər bunlardır: tac, hırqa, süfrə, ələm və səccadə.

Bektaşilərə görə bu əmanətlər Tanrı tərəfindən Peygəmbərə verilmiş, ondan da Əli Murtəzaya və Əlidən sonra da bunları Əhməd Yasəviyə verilmək üçün vəsiyyət edilərək 8-ci İmam Əli Ər-Rzaya qədər bütün İmamlara əvvəlkindən sonrasına əmanət olaraq verilmişdir. Nəhayət, Əhməd Yasəvî də bunları Xorasanlı Hacı Bektaş Vəliyə əmanət etmişdir. Verilən əmanətlər əslində həm də ilahi sirrə (batini elmə) dəlalət edir və sirrin verilməsində İmam Rza vasitəçi rolunu oynayır. Yəni İmam Rza tərəfindən verilən əmanətlərlə birlikdə həm də Hz.Peyğəmbərimizdən Türküstan pirinə  sirr verilmişdir. Sufizimdə sirr dedikdə elmi lədun və yaxud batini elm nəzərdə tutulur. Təkcə bu fakt belə Türklərin əhlibeyt nümayəndələri (peyğəmbər övladları) vasitəsilə batini elmə sahiblənməsinə və Hürufiliyi yaradanların kabaladan yararlanmasına ehtiyacı olmadığına sübutdur.

Yuxarıda qeyd etdiyim kimi, Hürufiliyin yarandığı ərazi sırf Azərbaycan ərazisi və cərəyanın yaradıcıları, başda Fəzlullah Nəimi olmaqla əsas rəhbərlər Azərbaycan türkləri olmuşlar. Hürufilər Azərbaycanda dini mistik düşüncənin formalaşmasında və yayılmasında yeni bir dönəmin əsasını qoymuşlar. Bu dönəmdə Hürufilik təkcə hürufi böyüklərinin öz elimlərini mürüdlərinə öyrətməklə məhdudlaşmayıb, eyni zamanda Hürufi şairləri dünyanın yaradılışı, tövhid, fəna və bəqa, kunfeyakkun, Tanrının insanda təcəllası, hərflər və rəqəmlərin gizli mənaları və digər Hürufi sirrlərini misraların arasında gizlədərək yazdıqları şeir və qəzəllərində tərənnüm edirdilər.

Ol mənəm ki, kaşifi-gənci-tilismi-aləməm,

Vaqifi-sirri-kəlamullahü vəchi-adəməm…

“Küntü kənz”in gövhəri nitqimdən olmuşdur zühur,

Dürri-vəhdət məndədir, yəni ki, gənci-mübhəməm…

Ol Süruriyəm ki, mən ruzi-əzəldən ta əbəd,

Fəzli-Həqqin bəndəsiyəm, padşahi-aləməm.

İlk dəfə hürufilər tərəfindən sufi sirrləri daha başa düşülən formada və bədii üslubda xalqa çatdırılmış, dildən-dilə dolaşan Hürufi şairlərinin şeir və qəzəlləri Hürufiyi təbliğ etməkdə mühüm vasitə olmuşdur və bu şeirlərin xalq arasında yayılmasında hürufi dərvişlər mühüm rol oynamışlar. Qəzəlləri xalq tərəfindən sevilən Hürufi  şairlərin önündə İmaməddin Nəsimi, Əliyull Əla kimi Fəzlullahın müridləri ilə yanaşı, Şah İsmayılın dövründə yaşamış və Şahın yaxın döstlarından olmuş Süruri kimi Hürufilər gəlir.

Nəsiminin qəzəlləri hürufiliyin təbliğində mühüm amil olmaqla yanaşı, Azərbaycanca yazdığı şeir və qəzəlləri Azərbaycan ədəbiyyatının, xüsusən də Azərbaycan dilində irfan ədəbiyyatının inkişafına töhvələr vermişdir. Nəsimi Sufi yolunu təkcə nəzəri deyil praktik əməl etdiyi üçün şeirlər olduqca zəngin və anlaşılandır. Nəsimini yaradıcılığını araşdırarkən digər sufilər kimi Hz Əliyə bağlılıq hiss olunur və şair tez-tez Hz.Əliyə müraciət edir. Sufilərin Əliyə olan eşqini bəzən qısqanclıqlarada səbəb olub Hz Əlini Məhəmməd peyğəmbərdən uca tuturlar kimi əsassız ittihamlar irəli sürülsədə Nəsiminin bu şeiri bütün ittiahmlara cavabdır:

Gəldilər həqdən bəyanə sirri ağah etdilər,

Sözləri ilə bu cahan mülkinə pərvaz etdilər,

Həmdülillah biz gədanı mehrəmi raz etdiler,

Qibləgahımdır Mühəmməd , səcdəgahımdır Əli.

Ümumiyyətlə, Hürufilər barədə ittihamlar keçmişdə olduğu kimi indi də davam etməkdə, Hürufiliyin yaradıcısı Fəzlullahın Azərbaycanlı olmadığı, qəsdən Azərbaycançılıq və Türklük düşüncəsinə zərər vuran təbliğatla məşğul olduğu kimi yersiz ittihamlarda irəli sürülməkdədir. Yuxarıda mən Fəzlullahın Təbrizin İlxıçılar qəsəbəsindən olduğunu qeyd etmişəm, lakin  Fəzlullah Nəiminin Azərbaycan və Təbriz haqqında bu deyimi yerinə düşər: Zatımı Təbrizdə kəşf etdim, həqiqətin günəşi Azərbaycanda parladı, Azərbaycan peyğəmbərlərin və ərmişlərin (övliyaların) parlayan almasıdır. Fəzlullahın bu deyimi onun Azərbaycan və Təbrizə bağlılığı və sevgisinin təzahürüdür. Bu sevgi təkcə maddi (cismi) sevgi deyil, həm də ruhani və ilahi sevgidir. Çünki, Fəzlullaha görə Azərbaycan həqiqətin günəşdir, Azərbaycan peyğəmbər və övliyar torpağıdır.

Fəzlullahın təbirincə Azərbaycan təkcə Hürufiliyin yarandığı məkan kimi deyil, həm də peyğəmbər və övliyaların yetişdiyi və insanları irşada yetişdirən qutsal diyardır. Fəzlullah Nəiminin “Azərbaycan peyğəmbərlərin və övliyaların parlayan almasıdır” deməsi boşuna deyildir, bu torpaqlarda Zərdüşt peyğəmbərin zühuru gerçəkləşmiş və yunan fəlsəfəsinin formalaşmasında böyük rol oynamış Avesta Azərbaycan mədəniyyətinin məhsuludur. Xəzər dənizinin sahilində Hz.Xızırın ziyarətgahının varlığı və Quranda Azərbaycan barədə surənin(Əl Kəhf) nüzülu.

Beyləqan rayonunda 4 dəfə ölüb dirilmiş sirli Cərcis peyğəmbərin məzarının olması, xəlvətilik, qızılbaşlıq, hürufilik kmi mistik təriqətlərin bu torpaqlarda yaranması, peyğəmbərdən miras qalmış batini islam elminin daşıyıcılarının bu torpaqlara hicrət edib yaşamaları və məzarlarının xalq tərəfindən müqeddəs ziyarətgahlar kimi sevilməsi, böyük sufilər Şəms Təbrizi, Əxilik təşkilatının yaradıcısı Şeyx Nəsrəddin Mahmud Xoyi, Mahmud Şəbüstəri, Əbuhəfs Ömər Məhəmməd oğlu Sührəvərdi, Eynəlqüzat Miyanəçi, Məhəmməd Bakuvi, Əbülfərəc Zəncani kimi böyük övliyaların Azərbaycandan dünyaya həqiqət günəşi kimi parlamasının, Azərbaycan torpağının  övliyalar məkanı olmasının səbəbləri və bilmədiyimiz bir çox sirrlər böyük ustada məlum olmuşdur. Məzh bu sirrlər barədə məlumatlı olması Fəzlullahın Azərbaycan və Təbriz mədh edəcək dərəcədə sevməsinə və haqqında yuxarıda qeyd etdiyim yüksək fikirlərinin olmasına səbəb ola bilərdi.

Fəzlullaha görə Allah gizli xəzinə “kənzi mahfi” olmaqla mövcudiyyətin həqiqəti isə səsdir. Səsin sirri valığın ilk zühuru zamanı Allahın “kunfeyakun“ yəni “ol” əmrindədir. Səsin kamil halı kəlmələr olmaqla, kəlmənin sirrisə kəlməni əmələ gətirən hərflərdədir. Səs qeyb aləmindən varlıq aləminə hərflər vasitəsilə zühur edir.

Hərf və rəqəmlərin mistik batini mənalarının açılması və yorumu  ilə məşğul olan hürufilər qərbdə hərf və rəqəmlərin gizli sirrləri ilə məşğul olanlardan fərqli olaraq heç vaxt sehr. cadu və okultizmlə məşğul olmamışlar, siyasi hakimiyyət iddia, məzhəb təəsübkeşliyi və təbliğatından uzaq olmuşlar, onlar varlığın batinində və bütün dini əməllərində 28 və 32 hərfin əlamətlərini və sirrlərini izah etməyə çalışırdılar.

Hürufilərin Azərbaycanda fəaliyyətləri təkcə batini fikirlərinin təbliği ilə məhdudlaşmayıb, Azərbaycan torpaqları Teymur qoşunları tərəfindən işğal edilərkən Hürufilər xalq hərakatına öndərlik edərək, Teymura qarşı bütün Azərbaycanın birlikdə müqavimət göstərməsinin tərəfdarı olmuşlar. Teymur çox yaxşı anlayırdı ki, təlimlərinin əsasını insanın ruhən və cismən azadlığı təşkil edən Hürufilər onun zülmünə boyun əyməyəcək və üsyan bayrağını qaldıracaqlar. Sürətlə yayılması və əhalinin bu əqidəni mənimsəyəcəyi təqdirdə qeyri-məhdud hakimiyyətinə qarşı təhlükə yaranacağıını anlayan Teymurləngin əmriylə oğlu Miranşah tərəfindən Hürufiliyin əsasını qoymuş və Hürufilər tərəfindən xilaskar kimi qəbul edilən Fəzlullah Nəimini ələ keçirərək 1394-cü ildə Naxçıvanda Əlincə qalasında işgəncə ilə öldürmüş və ardıcıllarının təqib olunaraq ələ keçənin edam edilməsi tapşırığını vermişdir. 

 Fərman Salmanlı

Cross Media Təhlil Mərkəzinin analitiki