Dilənçi - öz xoşu ilə dilənən, yoxsa məcbur edilən?! - Ekspertlər danışdı

Cəmiyyətimizin ən böyük problemlərindən biri daim birilərindən, kimlərdənsə nəsə gözləmək və asılı olaraq rahatlıq tapmaqdır. Ən böyük problem isə insanların sadəlövhlüyündən, yaxşı niyyətindən istifadə etmək, hərislik göstərmək, sui-istifadə etməkdir. Bu yalnız bizim cəmiyyətimizdə deyil, ümumbəşəri və hətta insanlıq tarixinin bəlkə də heç vaxt dəyişməyən həris insan xarakteridir.

Düzdür, belə bir söz var: “İnsan insana hər zaman möhtacdır.” Bəs bu insanın insana gərəkliyi nə vaxt insanların yaxşı niyyətlərindən istifadə məqsədinə, yalançı yazıqlığa, fırıldaqçılığa çevrilir? Öz marağı naminə başqalarını aldatmaq, onların mərhəmətindən faydalanmaq, başqasına əl açmaq — bunun adı nədir? Yalnız ehtiyacdan doğan çarəsizlik, yoxsa acizlik? Yoxsa ən düzü: Dilənçilik.

Dilənçiliyi doğuran səbəblər çoxşaxəlidir. Əgər bu bir xarakter məsələsidirsə, onda belə bir davranışı doğuran amillər hansılardır? Əgər adət halını alıbsa, insan daxil olduğu mühitdə bu vərdiş necə belə tez yer tapır, artır və ya nəyə görə bu qədər asanlıqla özünə yer tapa bilir?

Dilənmək anlayışı tarix boyu hər kəs tərəfindən birmənalı şəkildə qəbul edilib. Şairlərin şeirlərində, yazıçılarımızın əsərlərində “dilənmək” kimdənsə nəsə ummaq, yalvarırcasına istəmək mənasında işlədilib. Məsələn, Abdulla Şaiqin:

"O baxışlarda çırpınan ruhum,

Dilənir gözlərindən istimdad."

misrasında şair baxdığı gözlərdən yalnız mədət umur — bu da yalnız mənəvi köməkdir.

Amma bu günün reallığında dilənmək artıq şeirlərdəki qədər saf və gözəl deyil. Bu, insanın insana etdiyi istismara çevrilib. Çünki əsl kömək yalnız həqiqətən ehtiyacı olana edildikdə və bu yardım məcburiyyətdən yox, könüldən göstərildikdə xeyirxahlıq adlanır. Əl açıb dilənənə hər kəs kömək edə bilər, amma əsas məsələ köməyə ehtiyacı qəlbdən duya bilməkdir.

Belə şəxslər cəmiyyətin içində ictimai asayişin pozulmasına səbəb olduqlarını belə hiss etmədən insanları narahat edirlər. Hətta bəzən kimlərisə də bu işi görməyə sövq edirlər.

Bəs  bu kimi hallara qarşı mübarizə üsulu necə olmalıdır? İnsanların küçədə dilənən insanlara yardım etməsi problemi daha da artırırmı? 

Bununla bağlı sosioloq Üzeyir Şəfiyev Crossmedia.az-a açıqlama verib:

"Dilənçilik Azərbaycan cəmiyyətinin sosial xarakterinə uyğun olmayan bir tərzdir. Dilənçilik və “quldurluq” dırnaq içində deyilən fəaliyyətlər, yəni bu işlə məşğul olanların böyük qismi Azərbaycana gəlmələrdir. Azərbaycan xalqının həyat tərzində bu tip fəaliyyət heç vaxt olmayıb. Dilənçilik elə bir davranışdır ki, həm insanlara, həm cəmiyyətə, həm də xalqımızın əhval-ruhiyyəsinə son dərəcə neqativ təsir göstərir. Kütləvi əhval-ruhiyyəyə də ciddi mənfi təsir edir.

Məsələn, bir çox ölkələrdə, o cümlədən Türkiyədə — mənim çox bəyəndiyim bir qayda var. Yay aylarında orada olduğum zaman bunu müşahidə etdim: insanlar dilənçilərə pul vermirlər, onlara yardım göstərmirlər. Bunun məqsədi dilənçiliyi “ələ baxımlıq peşəsinə” çevirməmək, onun cəmiyyətə yayılmasının, genişlənməsinin qarşısını almaqdır. Bu, cəmiyyətin sosial xarakterini qorumaq üçün çox yaxşı bir örnəkdir.  Ankarada bunu  müşahidə etmişəm".

O, Azərbaycan cəmiyyətində də bu ictimai prosesin formalaşmasını arzulayıb: "Yəni dilənçilərə ianə verilməsin, ictimaiyyət bunun qarşısını alsın. İnsanlar bəzən dilənçiyə guya xeyirxahlıq etmək fikri ilə ianə verirlər, amma əslində özləri də bilmədən Azərbaycanda ələ baxımlığa və bu pis vərdişin köklənməsinə şərait yaradırlar. Beləcə, insanlar bunu peşə halına gətirirlər və cəmiyyətin içinə daxil olurlar. Ona görə də mühit bu məsələyə uyğun reaksiya verməli, belə halların qarşısını özü də müəyyən qədər almalıdır. Bunun üçün ictimai iştirakçılıq vacibdir.

Biz dilənçiyə ianə verməklə nə ona, nə də cəmiyyətə xeyirxahlıq etmiş oluruq. Əksinə, bu işi peşə halına gətirməyə şərait yaradırıq. Buna görə də bunun qarşısı alınmalıdır. Bu — məsələnin ictimai tərəfidir və bu baxımdan cəmiyyətin ehtiyacı məntiqlidir.

Lakin hüquqi müstəvidə də mübarizə aparılmalıdır. Görünür ki, indiyə qədər dilənçiliklə mübarizədə metodoloji yanaşma adekvat olmayıb, buna görə də vəziyyət bu həddə gəlib çatıb. Demək, dilənçiliklə mübarizənin metodologiyası dəyişməlidir ki, effektiv nəticə əldə edilsin. Axı bu qədər mübarizə aparılır, bəs nəticəsi hanı? Deməli, yanaşma səhvdir və ya indiyə qədər aparılan mübarizə sadəcə “kampaniya xarakterli” olub.

Ona görə də substansiv, yəni mahiyyətli mübarizə aparmaq lazımdır. Dilənçiliklə məşğul olanların böyük qismi çox güman ki, Azərbaycana gəlmə elementlərdir. Əgər bu fəaliyyətlə məşğul olurlarsa, onların qarşısını almaq üçün hətta Azərbaycanda fəaliyyət göstərmələrinə qəti şəkildə son qoymaq lazımdır. Çünki qeyd etdiyim kimi, bu hal cəmiyyətin sosial xarakterinə, kütləvi əhval-ruhiyyəyə ciddi mənfi təsir göstərir.

Bu səbəbdən həm hüquqi sahədə, həm də maarifləndirmə istiqamətində addımlar atılmalıdır. Sosial çarxlar vasitəsilə insanlara mesaj çatdırılmalıdır ki, belə insanlara ianə verməyək. Çünki biz bunu həyat tərzinə çevrilməsinə səbəb oluruq".

Onun fikrincə, bu, Azərbaycan üçün yabançı olan bir tərzdir: "Sanki Azərbaycan cəmiyyətinə yansıdırıq. Buna imkan verilməməlidir.

Hüquqi mübarizə də ardıcıl, dayanıqlı və barışmaz mövqedə olmalıdır. Məscidlərin ətrafında, ictimai məkanlarda, metro çıxışlarında, ictimai nəqliyyatda tez-tez rast gəlinən bu halların qarşısı alınmalıdır. Çünki burda digər cinayətlər də var: dilənçilər uşaqlardan alət kimi istifadə edir, onları istismar edirlər — bu isə uşaq əməyinin istismarına aid ciddi cinayətdir. Təəssüf ki, bəzi dilənçilərin vətəndaşlığı olmadığı üçün hüquqi mübarizə aparmaq çətinləşir. Əgər belə hallar olarsa, vətəndaşlığı olmayan şəxslərin deportasiyasına nail olmaq da vacibdir.

Bu tip yaşam tərzi Azərbaycana yansımamalıdır, cəmiyyətin kütləvi əhval-ruhiyyəsini zədələməməlidir."

Hüquqi cəhətdən isə dilənçiliyə sövq edilmə hallarının qarşısının alınması üçün hansı tədbirlər görülür və ya bu tədbirlər yetərlidirmi? Başqa hansı tədbirlər görülə bilər?

hHüquqşünas  Əkrəm Həsənov isə söyləyib ki, dilənçiliyə sövq etmənin qarşısını almaq olar: "Yəni insanları məqsədli şəkildə dilənçiliyə gətirmək — faktiki olaraq vətəndaşdan pul istəmək üçün onları bir növ “kölə kimi” istifadə etməkdir. Bu isə cinayətdir. Əgər bu şəxslər cinayət məsuliyyətinə cəlb olunsa, bu tədbirin özü kifayət qədər təsirli ola bilər.

Amma konkret dilənçilərin özlərini niyə məsuliyyətə cəlb etməliyik? Hətta mən deyərdim ki, ölkədə sosial-iqtisadi vəziyyət pisləşdikcə, dilənçilərin sayının artması təbiidir. Bu səbəbdən, dilənçilərə qarşı tətbiq edilən tədbirlərin effektiv olacağına inanmıram. Lakin kim bu insanları dilənçiliyə sövq edirsə, onları təşkil edir və ya bu işdən qazanc əldə edirsə, onlara qarşı münasibət çox sərt olmalıdır".

Nəticə etibarilə, dilənçilik təkcə fərdi sosial problem deyil, həm də cəmiyyətdəki dərin sosial-iqtisadi çatların göstəricisidir. Əsl mübarizə dilənçiliyə məcbur edilənlərlə deyil, onları bu yola sürükləyənlərlə aparılmalıdır. İnsanların yaxşı niyyətindən sui-istifadə edən, başqalarının çarəsizliyini qazanc vasitəsinə çevirən şəxslər məsuliyyətə cəlb olunmadan problemin kökü kəsilə bilməz.

Gülbəniz Bayramova