Fəlsəfə nədir?
· Fəlsəfə sözünün etimologiyası
Fəlsəfə - insanın varlıq, şüur, mənəvi dəyərlər
və həyatın mənası barədə dərin düşüncə və məna axtarışıdır. Yunanca “filosofiya”
(φιλοσοφία) sözü "hikmətə sevgi" ("philo" – sevgi; "sophia"
- hikmət) mənasını verir. Burada insanın biliyə deyil, hikmətə - yəni mənaya,
düşünülmüş həqiqətə olan ehtiyacı ifadə olunur. Yəni “filosof” sadəcə bilikli
insan deyil, o, həqiqəti axtaran və hər şeyin mənasını dərk etməyə cəhd edən
insandır.
“Filosofiya” sözü və onun inkişafı uzun
tarixə malik mürəkkəb prosesdir və qədim yunan fəlsəfi düşüncəsinin
formalaşması ilə sıx bağlıdır. Onun ilk dəfə kim tərəfindən işlədildiyi məsələsi
tam dəqiq olmamaqla bərabər, qədim mənbələrdə bu sözün ən erkən istifadəsi Pifaqor
və onun məktəbi ilə bağlı göstərilir. Pifaqor fəlsəfəni yalnız biliyə deyil,
hikmətə, yəni mənalı, dərin düşüncəyə sevgi kimi təqdim etmişdir. Bu anlayış
onun düşüncə sistemində dünyanı riyazi, simvolik və mistik aspektlərdən
anlamağa yönəlmişdi və fəlsəfənin əsas məqsədi bilikdən yuxarı, hikmətə çatmaq
idi.
Sokrat və Platon fəlsəfə sözünü çox nadir
hallarda işlətmiş, onun yerinə daha çox "dialektika" terminindən
istifadə etmişlər. Dialektika onlar üçün fəlsəfi axtarışın və həqiqətin
tapılmasının əsas metodunu ifadə edirdi. Sokratın dialoqları məhz dialektik
sual-cavab formasında qurulmuş və bu üsulla insanın öz düşüncələrini və mövcud
anlayışlarını tənqid etməsi hədəflənmişdi. Platon üçün isə, dialektika həm də
ideal həqiqətə, yəni "ideya"ların dərk edilməsinə aparan yolu göstərirdi.
Onların fəlsəfi yanaşmasında dialektika fəlsəfi təfəkkürün ürəyi olmuş, fəlsəfə
isə ümumi anlamda həyatın və varlığın hikmətli izahı kimi qəbul edilirdi.
Aristotel isə, fəlsəfə terminini öz əsərlərində sistemli olaraq istifadə etmiş və onu elmə yaxınlaşdırmışdır. O, fəlsəfəni "ilk fənn elmi" kimi təsnif etmiş, yəni hər bir elmin və biliyin əsasını qoyan, təbiətin, varlığın və bilik prosesinin ümumi qanunlarını araşdıran sahə kimi qəbul etmişdir. Aristotel dialektikanı da fəlsəfi metod kimi qiymətləndirmiş, lakin onun əsas rolu məntiq və müşahidə yolu ilə bilik əldə etmək olmuşdur. Bu səbəbdən, Aristotel dialektikanı daha çox mübahisə aparmaq və argumentasiya sənəti kimi qiymətləndirmiş, fəlsəfəni isə ümumi, sistemli bilik sahəsi kimi inkişaf etdirmişdir. Bu inkişaf prosesi göstərir ki, fəlsəfə sözünün istifadəsi və fəlsəfi metodların seçimi tarixən fəlsəfi düşüncənin məzmun və formalaşmasına görə dəyişmişdir.

Fəlsəfə bizi öyrədir ki, yalnız bilməklə
kifayətlənmək olmaz. Faktlar bizə informasiya verir, lakin o informasiyanın nə
üçün vacib olduğu, necə mənalandığı, bizə nə öyrətdiyi yalnız fəlsəfi düşüncə
ilə aydın olur.
Cədvəl
1.1. Bilik və hikmətin müqayisəsi
|
Bilik |
Hikmət |
|
Faktların,
məlumatların toplanmasıdır. |
Biliklərin mənalandırılması və düzgün tətbiqidir. |
|
Nəyi bilməkdir. |
Nə zaman və necə istifadə etməyi bilməkdir. |
|
Kitabla, təcrübə
ilə öyrənilir. |
Dərin düşüncə, təhlil və mənəvi inkişafla
formalaşır. |
Sokrata görə, “Həqiqi hikmət ondadır
ki, sən bir şeyi bilmədiyini bilirsən.” Yəni, biliksizliklə barışmaq və
sual vermək cəsarəti hikmətin başlanğıcıdır. Sadəcə çoxlu biliklərə sahib olmaq
insanı hikmət sahibi etmir; bu biliklərin təvazökar şəkildə dərk olunması
vacibdir.
İmam Əli deyir: “Bilik çox olsa da, əgər
hikmət yoxdursa, o bilik fitnə gətirər.” Yəni, bilik əxlaqla müşayiət
olunmursa, bu biliklər insanı təqva və mənadan uzaqlaşdırır. Məsələn, atom
texnologiyası həyatı qurtara da bilər, məhv də edə bilər. Hikmət bu biliklərə
düzgün yön vermək qabiliyyətidir.
Konfutsi deyir: “Bilik öyrənməkdir,
hikmət isə düşünmək.” Yəni, bilik mənbədən alınır, hikmət isə öz içində
formalaşır. Yəni bilik xaricidir, hikmət daxili yetkinlikdir.
Aristotel deyir: “Hikmət səbəbləri anlamaq
və məqsədə uyğun davranmaq qabiliyyətidir.” Yəni, hikmət sadəcə elmi bilik
deyil, əxlaqi və praktik bilikdir. O, insanın həyatında düzgün qərar vermə və məqsədə
uyğun yaşama bacarığıdır.
“İnsan fəaliyyətləri iqlim dəyişikliyinə
səbəb olur.” - bu, elmi bilikdir. Lakin, bu faktdan yola çıxaraq, təbiəti
qorumaq, israfdan çəkinmək, yaşıl enerji mənbələrinə keçid etmək, ekoloji
etikaya uyğun olan hikmətli davranışdır.
“Nüvə enerjisi ilə güclü silahlar
hazırlamaq mümkündür.” - bu, elmi bilikdir. Lakin, Bertrand
Russell deyirdi ki “İnsanlar ağıllanmasa, biliyin artması onları məhvə
aparacaq.”
“Meşələr oksigen mənbəyidir.” -
bu, elmi bilikdir. “Deməli, mən ağacları qorumaqla təkcə təbiəti deyil, öz gələcəyimi
də qoruyuram.” - tezisi hikmətdir.
İnsanlıq tarix boyu bilik olaraq müharibələrin
səbəblərini və nəticələrini araşdırıb. Buna baxmayaraq, eyni səhvləri təkrar-təkrar
edir. Bu, hikmətin yoxluğudur.
Tarix fənni müharibələrin iqtisadi, siyasi və ideoloji səbəblərini izah edir. Bu biliklər bizdə var. Amma müasir dünyada hələ də yeni müharibələr baş verir. Əgər bu biliklərdən hikmətli dərs çıxarsaydıq, sülh siyasətinə üstünlük verilərdi. George Santayana deyir: "Tarixdən dərs almayanlar onu təkrar etməyə məhkumdur."

İnsan özünün öləcəyini, həyatın keçici olduğunu bilməsi
bilikdr. Lakin, bu biliyə əsaslanaraq, həyatı daha mənalı, əxlaqlı və məsuliyyətli
yaşamaq isə hikmətdir. Əgər ölümün qaçılmaz olduğunu bilə-bilə, insan həyatı
puç şeylərə sərf edirsə, bu bilik öz yerində qalır, amma hikmətə çevrilmir. Fəlsəfə
bu mənada bizə mənanın formalaşması üçün zəmin yaradır. Sokrat deyir: "Fəlsəfənin
əsas məşğuliyyəti ölümdür." Yəni ölümlü varlıq kimi yaşamağın mənasını
anlamaqdır.
Bilik “nə
var?” sualına cavab verirsə, hikmət “nə etməli?”, “niyə belə etməliyəm?”, “mənim
bu hadisəyə mövqeyim nədir?” suallarına cavab axtarır. Fəlsəfi düşüncə bu iki mərhələ
arasında körpü yaradır. İnsanı böyüdən və kamilləşdirən şey sadəcə oxumaq və məlumat
toplamaq deyil, bu bilikləri dərk etmək, mənalandırmaq, insanlıq şüuruna çevirməkdir.
Bilik silahdır, hikmət isə onun hara və necə yönəldiləcəyini bilməkdir.
Fəlsəfə sadəcə məlumatı toplamaq
deyil, o məlumatlara ruh və məna verməkdir. Fəlsəfə bizə öyrədir ki, əgər biz
bildiklərimizi dərk etmiriksə, onları nə üçün bildiyimizi anlamırıqsa, o zaman
biz sadəcə informasiya daşıyıcısıyıq, yəni fərasətli insan deyilik.
Fəlsəfə əsrlər boyu fundamental
suallarla məşğul olmuşdur: Dünya nədir və o, dərk edilə bilərmi? Həqiqət nədir?
Tanrı varmı? İnsan kimdir? Maddəmi əsasdır, yoxsa şüur? Həyatın mənası nədir?
Bu sualların cavabı hazır deyil Fəlsəfə
cavablardan çox, sualların özünü dərinləşdirməyi, insanı düşünməyə sövq etməyi
hədəfləyir. Məhz buna görə fəlsəfə həm elm, həm din, həm də sənətlə kəsişən
universal bir düşüncə sahəsinə çevrilmişdir.
Fəlsəfə tarixində ən önəmli düşüncə
forması sual vermək olmuşdur. Çünki sual vermək:
-
Şübhəni oyadır (Dekartda olduğu kimi),
-
Mövcud biliyi
sarsıdır (Sokrat dialoqlarında),
-
Yeni mənalar
yaratmağa səbəb olur (Haydegger və Gadamer hermenevtikasında),
-
Varlığın gizli
qatlarına enir (Nitşe və Kierkegaard kimi ekzistensialistlərdə).
Fəlsəfi
sual cavabdan daha çox, insanın içində bir narahatlıq yaradır. Bu narahatlıq isə,
insanı düşünməyə və dəyişməyə məcbur edir.
Sokrat
“mən yalnız bir şeyi bilirəm ki, heç nə bilmirəm” deyərkən, bilgisizlik
etirafı ilə hikmətin başlanğıcını qoyur. Onun dialoqları çox vaxt açıqlanmamış,
yarımçıq suallarla bitir – buna “aporiya” deyilir. Bu isə göstərir ki, Həqiqət hazır
deyil, O, axtarılmalıdır, Axtarış isə, düşüncə
vasitəsilə mümkündür. Sokrat üçün həqiqət sabit bir nəticə deyil, açıq bir prosesdir.
Fəlsəfə tək bir istiqamətə yox, çoxölçülü
düşüncəyə açıqdır.
O, elm kimi məntiq, səbəb-nəticə və
sistemli düşüncəyə əsaslanır. Lakin elmdən fərqli olaraq fəlsəfə nəticəni yox,
başlanğıcı və səbəbi sorğulayır. Məsələn:
Elm “dünya necə
yaranıb?” sualına, fəlsəfə isə, “niyə yaranıb? varlığın mənası nədir?” sualına
cavab axtarır.
Fəlsəfə din kimi insanın əxlaqi, mənəvi və
transsendent ehtiyaclarına cavab axtarır. Fəlsəfə dini düşüncəyə oxşar şəkildə
insan və sonsuzluq, ölüm və əbədiyyət, xeyir və şər mövzularını təhlil edir.
Amma fəlsəfə dindən fərqli olaraq imanı sübut, mühakimə və məntiq süzgəcindən
keçirmək istəyir.
Fəlsəfə sənət kimi yaradıcı, simvolik və bədii
obrazlarla işləyir. Fəlsəfə, xüsusilə ekzistensialistlər və romantiklərdə, dil
və ifadə azadlığı ilə sənətə çox yaxınlaşır. Məsələn, Nitşe öz fəlsəfəsini
aforizmlərlə ifadə edir. Kierkegaard bədii obrazlar və metaforalarla fəlsəfə
yaradır.
Fəlsəfə öz mahiyyətinə görə cavablardan çox, cavab axtarma cəsarətini və düşüncə məsuliyyətini tələb edir. Bu səbəbdən o, hazır yollar təqdim etmir, yolların doğruluğunu sorğulayır. O, həqiqəti təqdim etmir, həqiqətə aparan daxili səfəri başlatmaq istəyir. O, insana nə etməli olduğunu demir, niyə etdiyini soruşur.

·
Fəlsəfi
refleksiya
Fəlsəfi refleksiya
- insanın öz düşüncəsini, mövcudluğunu, əqidələrini və dəyərlərini dərin və
tənqidi şəkildə araşdırması prosesidir. Bu, sadəcə düşünmək deyil, düşüncə üzərində
düşünmək, yəni şüurun özünə qayıtması və onu sorğulamasıdır.
Fəlsəfi refleksiya, insanın sadəcə dünyanı
dərk etməsi yox, öz dərk etmə aktını da sorğulaması deməkdir. Burada insan
"nəyi düşünürəm?" deyil, "niyə belə düşünürəm?", "bu
düşüncənin mənşəyi nədir?" sualları ilə öz düşüncəsinin strukturuna,
qaynağına və dəyərlərinə yönəlir. Bu, insanın təkcə obyektiv reallığa deyil, öz
subyektivliyinə də nəzər salmasıdır.
"Mən yaxşı insanam." –
adi düşüncədir. Fəlsəfi refleksiya isə, "yaxşı insan olmaq nədir? nəyə görə
özümü yaxşı hesab edirəm? Mənim dəyər meyarlarım hardan qaynaqlanır?" –
kimi suallara cavab axtarır. Bu növ refleksiya artıq sadəcə düşüncənin məhsulu
deyil, onun quruluşunun, motivlərinin və nəticələrinin təhlilidir.
Sokrat deyir: "Araşdırılmamış həyat
yaşamağa dəyməz." Burada Sokrat əslində refleksiyanı insan həyatının təməl
şərti kimi təqdim edir. Yalnız özünü sorğulayan insan əxlaqi varlıq ola bilər.
Dekart deyir: “Düşünürəmsə, demək ki, varam” (Cogito, ergo sum). Bu fikir refleksiyanın kulminasiyasıdır. Dekart üçün varlıq düşüncə ilə sübut olunur və bu düşüncə də özünü dərk edən düşüncə olmalıdır.

Hegel deyir: “Refleksiya
- “ruh”un özünü tanımasıdır.” Ona görə tarix, mədəniyyət, mənəviyyat hamısı
refleksiyanın təzahürüdür. Ruh yalnız öz üzərinə qayıtdıqda azad olur.
Kanta
görə, refleksiya olmadan heç bir “saf bilik” mümkün deyil. Bilik, duyğu
ilə düşüncənin refleksiv sintezindən doğur.
Sartra görə, refleksiya insanı “öz
varlığı üzərində məsuliyyət daşıyan varlıq” halına gətirir. Qorxu və
absurdluq içində belə, özünü seçmək gücüdür.
Haydegger deyir
ki, fəlsəfə yalnız “bu nədən ibarətdir?” sualını deyil, “niyə ümumiyyətlə nəsə
var?” sualını cavab verməlidir. Bu, sadə səslənsə də, əslində ən çətin və dərin
sualdır.
"Olanlar" – bizim gündəlik həyatda
qarşılaşdığımız şeylərdir: masa, dağ, insan, zaman, texnologiya və s. Amma
Haydegger deyir ki, “olmaq”- bu şeylərin var olması faktı özü bir sirrdır və
izaha ehtiyac duyur. Məsələn, biz deyirik ki, “Bu masa var.” Amma var olmaq nə
deməkdir? “Var olmaq” necə baş verir? Niyə bu masa var, amma bəlkə də heç
olmaya bilərdi?
“Nə üçün ümumiyyətlə bir şey var, heç
nə yox?” - bu sual metafizik sualdır və Haydegger fəlsəfənin mahiyyətinin məhz
bu cür sualları soruşmaq olduğunu deyir. Bu
sual nə deməkdir?
Bu sual
varlığın sirrini ifadə edir. Haydegger burada bizi təəccüblənməyə, adilik içindəki
qeyri-adiliyi görməyə çağırır Biz gündəlik həyatda o qədər “varlıq” içindəyik
ki, onun fərqinə varmırıq. Amma o sualı verəndə ki: “Niyə nəsə var?” “Heç nə
ola bilərdimi?” - bu zaman biz varlığı ilk dəfə fərqinə vararaq düşünməyə
başlayırıq.
Bu sual bizi daha dərindən düşünməyə məcbur edir. Sadəcə elmi cavablar və ya dini inamlarla kifayətlənməməyə təşviq edir. Həyatın, varlığın, özümüzün, zamanın və sonluluğun mahiyyətinə çatmağa yönəldir. Haydegger üçün bu sual insanın autentik (həqiqi və şüurlu) yaşamasının başlanğıcıdır.

Haydeggerin
fikrincə, fəlsəfi refleksiya bizi gündəlik, səthi düşüncələrdən qoparıb
varlığın ən əsaslı suallarına qaytarır. “Nə üçün bir şey var, heç nə yox?”
sualı təkcə fəlsəfənin deyil, insan düşüncəsinin başlanğıc nöqtəsidir. Bu sualı
vermək – varlığın sirrini dərk etməyə cəhd etmək deməkdir.
Refleksiyanın fəlsəfi
gücü nədədir?
-
Düşüncə avtomatizmlərini
pozur. İnsan gündəlik vərdişlərindən çıxıb soruşur: bu davranışlar mənim
seçimimdir, yoxsa sadəcə öyrəşdiyim şeylər?
-
Dəyərləri təhlil edir.
Reflektiv insan üçün "doğru" yalnız ətraf mühitin diktəsi ilə deyil,
şəxsi və şüurlu seçimin nəticəsidir.
-
İnsanı məsuliyyətli edir.
Sən artıq təkcə "düşünən" yox, öz düşüncələrinə görə cavabdeh olan
varlığa çevrilirsən.
Fəlsəfi refleksiya, insan düşüncəsinin
yalnız dünyanı deyil, özünü dərk etmə səviyyəsinə keçidi deməkdir. O, insanı
“bilən varlıqdan” – “özünü bilən və anlam axtaran varlıq” səviyyəsinə yüksəldir.
Bu prosesdə insan təkcə nə düşündüyünü yox, niyə belə düşündüyünü, nə üçün
düşündüyünü, və bu düşüncənin nəticələrinin nələr olduğunu araşdırır. Beləliklə,
fəlsəfi refleksiya həm mədəniyyətin, həm əxlaqın, həm də fərdi mənəvi
yüksəlişin bünövrəsidir.

· Fəlsəfə nəyi və necə öyrənir?
Bəzən fəlsəfə müəyyən bir elm sahəsi
kimi, yəni spesifik bir mövzunun və ya predmetin tədqiqi kimi qəbul olunur. Məsələn,
kimya, biologiya kimi digər konkret elmlər kimi fəlsəfənin də özünəməxsus obyekti
və metodu olduğu düşünülür. Lakin, müasir filosoflar bu yanaşmaya qarşı
çıxırlar. Onlar hesab edirlər ki, fəlsəfə sadəcə dar bir elm sahəsi deyil, daha
geniş mənada bir dünyagörüşüdür, bir yanaşmadır.
Bu yanaşma fəlsəfəni ümumi, tənqidi düşüncə
vasitəsi kimi görür. Yəni fəlsəfə bütün varlığı, mövcudluğu, hər şeyi anlamağa
və ona münasibət bildirməyə yönəlmiş ümumi bir düşüncə metodudur. Bu tənqidi
yanaşma hər hansı bir mövzuya, konsepsiyaya və ya obyektə tətbiq oluna bilər.
Beləliklə, fəlsəfə məhdud sahəyə bağlı qalmır, əksinə, hər sahədə düşüncə, sual
vermə və anlam axtarma prosesi olaraq geniş yayılmışdır.
Fəlsəfə ilə məşğul olmaq xüsusi bir qrupun
işi deyil, hər bir insan zaman-zaman fəlsəfi düşünür. Bu, insanın düşüncə fəaliyyətinin
təməlində duran universal bir haldır. Sadə desək, fəlsəfə təkcə elmi araşdırma
deyil, həm də insanın dünyaya, həyata, varlığa dair ümumi, kritik və dərin
düşüncə tərzidir. Hər kəs ən azından düşündükcə, soruşduqca, anlam axtardıqca bəzən
fəlsəfə ilə məşğul olur.
Fəlsəfə insan düşüncəsinin ən yüksək və dərin
səviyyəsini təmsil edir. Digər elmlər daha konkret sahələrlə məşğul olsa da, fəlsəfə
birbaşa olaraq düşüncənin özünü, həyatın mənasını, biliyin sərhədlərini və
insanın dünyadakı yerini sorğulayan bir fəaliyyətdir.
Adi insani təcrübəyə əsaslanan gündəlik
dünyagörüşümüz bizə həyatda yol göstərir. Bu dünyagörüş adətən irsi, mədəni və
sosial təcrübələr nəticəsində formalaşır. Lakin, insan zamanla elə suallarla
qarşılaşa bilər ki, mövcud dünyagörüş bu suallara cavab verməkdə aciz qalır. Məhz
bu məqamda fəlsəfə ortaya çıxır – çünki fəlsəfə sadəcə cavab axtarmır, həm də
sualların özünü problemə çevirir və tənqidi düşüncə ilə yanaşır.
Fəlsəfənin konkret bir tərifi yoxdur və
bu, onu digər elmlərdən fərqləndirir. Fəlsəfə özünün nə olduğunu da müzakirə
edir – bu isə onu həm mövzu, həm metod baxımından açıq və dəyişkən edir. Müxtəlif
dövrlərdə, müxtəlif fəlsəfi məktəblərdə fəlsəfəyə verilən təriflər də fərqlidir.
Fəlsəfi düşüncənin fərqləndirici cəhəti
onun rasional və məntiqi olmasıdır. Fəlsəfə, mifoloji və dini düşüncədən
fərqli olaraq, təbiətüstü və ya irrasional arqumentlərə deyil, məntiqə və əsaslandırmaya
söykənir. Bununla belə, fəlsəfə dinlə ziddiyyət təşkil etmir. Əksinə, bir çox
tarixi dövrlərdə dini mətnlər fəlsəfi analiz predmetinə çevrilmişdir. Misal
üçün, orta əsr xristian filosofları (Avqustin, Akvinalı Foma) Bibliyanı, orta əsr müsəlman filosofları (Fərabi, İbn
Sina, İbn Rüşd) Quranı fəlsəfənin rasional metodları ilə şərh etməyə çalışmışlar.
Fəlsəfə təkcə məntiqə deyil, həm də tənqidi
təhlilə əsaslanır. Hər yeni fəlsəfi fikir, əvvəlkilərlə polemikaya girərək,
onları ya tənqid edir, ya da inkişaf etdirir. Məsələn, Kantın “Saf ağlın tənqidi”
əsəri əvvəlki rasionalizm və empirizm axınlarını tənqidi süzgəcdən keçirir. Bu
proses fəlsəfənin davamlı özünü yeniləməsinə və bütövlüyünü qorumasına şərait
yaradır.
Fəlsəfə sərhədsizdir – hər şey onun maraq dairəsinə daxil ola bilər. Lakin, tarix boyu elmi biliklərdə ciddi metodoloji nailiyyətlər əldə edildikcə, bu sahələr fəlsəfədən ayrılaraq müstəqil elm sahələrinə çevrilmişdir. Məsələn, təbiət fəlsəfəsinin bəzi sahələri sonradan fizika, kimya və biologiyaya çevrilmişdir. İsaak Nyuton öz əsərini “Təbii fəlsəfənin riyazi prinsipləri” adlandırmışdı. Halbuki, bu gün onu bir fizika əsəri kimi tanıyırıq. İngilisdilli dünyada bu əlaqə hələ də yaşamaqdadır: bütün elmlərdə ən yüksək akademik dərəcə “Fəlsəfə doktoru” (Ph.D.) adlanır.

Lenin fəlsəfənin
sinif mübarizəsinin bir ifadəsi olduğunu iddia etmişdir. Onun fikrincə, fəlsəfədə
əsas qarşıdurma materializm-idealizm arasında gedir və bu qarşıdurma cəmiyyətin
ideoloji strukturlarını əks etdirir. Bu yanaşma fəlsəfənin təkcə intellektual
deyil, həm də sosial və siyasi xarakter daşıdığını göstərir.
Fəlsəfə
– insan ağlının özünə yönəlik sorğulamasıdır. Onun əsas gücü suallar verməkdə,
mövcud bilikləri tənqid etməkdə və həqiqəti müxtəlif prizmalardan araşdırmaq
bacarığındadır. İnsanlar üçün fəlsəfə – təkcə nəzəri bilik deyil, həm də şəxsi
dünyagörüşünü formalaşdırmaq üçün güclü vasitədir. O, insanı düşünməyə, şübhə
etməyə və öz mövqeyini əsaslandırmağa sövq edir. Bu isə, hər bir tənqidi düşüncəli
fərdin formalaşması üçün əsas şərtdir.
Platon, Aristotel və Sokratın filosof anlayışları
arasında bəzi fərqliliklər olsa da, onların hamısı filosofu müəyyən keyfiyyətlərə
malik fərd kimi təsvir edirlər.
Sokrat fəlsəfəni həyatın əsas suallarını
daim sorğulamaq və öz biliklərinin az olduğunu dərk etmək kimi görürdü. Onun
üçün filosof həyatı boyunca öz düşüncələrini tənqid edən, doğruya can atan və həqiqət
axtaran insan idi. Sokrat fəlsəfə ilə məşğul olanın yaşından çox, onun daimi
öyrənməyə açıqlığını və təvazökarlığını vurğulayırdı. Filosof yaş məhdudiyyətindən
daha çox, düşüncə tərzi və mənəvi mövqeyə sahib olan kəs idi.
Platon isə, filosofu yalnız müdriklikdə dərinləşmiş,
həm də cəmiyyətin idarə olunmasında məsuliyyət daşımağa hazır olan şəxs kimi təsvir
edirdi. Onun fikrincə, filosof 55 yaşına çatmış, həm intellektual, həm də əxlaqi
yetkinlik səviyyəsində olmalıdır. Platonun ideal filosofu ədalətə, həqiqətə və
yaxşılığa yönəlmiş, həm nəzəri biliklərə, həm də siyasi rəhbərliyə hazır bir şəxsdir.
Filosof həm də dövlətin rifahı üçün düşünən və çalışan rəhbər kimi önə çıxır.
Aristotel üçün filosof daha çox təbiət və
varlıq haqqında ümumi bilikləri araşdıran, sistemli və metodik düşüncə sahibi şəxs
idi. O, fəlsəfəni elmə yaxınlaşdırmağa çalışmış və onu xüsusi bir bilik sahəsi
kimi görmüşdür. Aristotel fəlsəfəni əsasən insan ağlının ən yüksək fəaliyyəti,
yəni "teoretik bilik" kimi qiymətləndirirdi. Onun üçün filosofun yaşı
və siyasi fəaliyyəti əvvəlki kimi önəmli deyil, daha çox insanın biliyə, həqiqətə
və əqli inkişafına verdiyi önəm ön plandadır.
İmmanuil Kant filosofu insan ağlının sərhədlərini
və onun biliyə çatma yollarını araşdıran şəxs kimi görür. Kant üçün filosof
bilik əldə etmə prosesində tənqidi düşüncəni önə çəkir, yəni ağlın özünü və
biliyin əsaslarını sorğulayır. Filosof həm də etik məsuliyyət sahibi olmalıdır,
çünki onun düşüncəsi həm nəzəri, həm də praktik (əxlaqi) aspektləri əhatə edir.
Hegel fəlsəfəni tarix və ruhun inkişafı
kimi görür. Ona görə filosof, ruhun özünü dərk etməsi və tarixi proseslərin
qanunauyğunluqlarını anlaması üçün çalışan biridir. Filosof, həm fərdi, həm də
ümumi mənada insanlığın azadlığına və inkişafına xidmət edən düşüncə sahibidir.
Hegel filosofu tarixin dialektik prosesini anlamağa çalışan müdrik şəxs kimi təsvir
edir.
Friedrix Nitşe filosofu ən çox dərin və cəsarətli
sorğu aparan, ənənəvi dəyərləri sarsıda bilən və yeni dəyərlər yaratmağa cəhd
edən şəxs kimi təqdim edir. Onun üçün filosof “dəyər yaradan”dır, yəni o,
mövcud əxlaq və düşüncə sistemlərini tənqid edir və insanın daha yüksək fərdi
inkişafını vurğulayır. Nitşenin filosofu həm də bəşəriyyəti “yeni insan”a yönəldən
cəsur ruhdur.
Martin Haydegger isə, fəlsəfəni varlığın özü haqqında düşünmək kimi qəbul edir. Filosof, varlığın mənasını və insanın dünyadakı yerini dərk etmək üçün dərin refleksiyaya gedən insandır. Ona görə filosof ənənəvi metafizikadan çıxış edərək, insanın “varlıq” sualını sorğulayan, zaman və mövcudluğun mahiyyətini aydınlaşdırmağa çalışan insandır. Filosof həm də varlıqla insan arasındakı münasibəti yenidən kəşf edən şəxsdir.

Fəlsəfə qədim Hind, Çin, Mesopotamiya,
Misir sivilizasiyalarında müxtəlif formalarda meydana çıxsa da, onun rasional,
sistemli və məntiqi bir dünya izahına çevrilməsi ilk dəfə Qədim Yunanıstanda
baş verdi. Əsas fərq ondan ibarət idi ki, yunan düşüncəsində dünya və insan
haqqında suallar ilk dəfə mərasimlərdən, miflərdən və ilahi əfsanələrdən
çıxarılaraq, rasional dildə və ardıcıl məntiq əsasında ifadə olunmağa başladı.
Bu isə, sadəcə bir fikir dəyişikliyi deyildi, düşüncənin dilinin dəyişməsi idi.
Məhz Yunanıstanda dil fəlsəfi düşüncənin alətinə çevrildi. “Arete” (fəzilət),
“episteme” (bilik), “logos” (ağıl/nitq), “physis” (təbiət), “ethos” (əxlaq) və digər
mücərrəd anlayışlar vasitəsilə dünya
izah edilə bilən, anlayışlara bölünən bir bütövə çevrildi. Aristotel ilk dəfə
formal məntiqi və sillogizmi yaradaraq düşüncənin strukturunu dil vasitəsilə təhlil
etdi. Sokrat dialoqu ilə düşüncənin düşüncə üzərində sorğulanması (refleksiya)
mədəniyyətə daxil oldu.
Werner Jaeger yazır ki, “Yunan mədəniyyətində
ilk dəfə dil bir tədqiqat alətinə, düşüncənin qurucu strukturuna çevrildi.”[1]
Martin Haydegger deyir ki, “Yunan fəlsəfəsində
dil sadəcə düşüncənin vasitəsi deyil, varlığın açılma yeri idi.”[2]
Gadamer isə qeyd edirdi ki, “Fəlsəfi
düşüncə yalnız dildə baş verir. Anlayış yaranmadan fəlsəfə yoxdur. Bu
anlayışlar isə ilk dəfə Yunan dilində özünə sistemli məna qazandı.”[3]
[1] Jaeger, Werner. Paideia: The Ideals of Greek
Culture. Volume I. Oxford University Press, 1945.
[2] Heidegger,
Martin. Unterwegs zur Sprache (On the Way to Language). Harper &
Row, 1971.
[3] Gadamer, Hans-Georg. Truth and Method. Continuum Publishing, 1975.

intuisiya əsaslı
idi. Məsələn, Upanişadlarda və ya Tao təlimlərində hikmət ön plandadır, amma bu
hikmət konseptual deyil, mistik və şifrələnmiş formada təqdim olunur. Orada məna
daha çox hiss yolu ilə dərk edilir, məntiqi tənqid deyil, ruhani və intuitiv qəbul
əsasdır. Lakin, yunan düşüncəsində ilk dəfə olaraq bilik, anlayış və sübut
arasında rasional əlaqə quruldu. “Logos” anlayışı bu baxımdan əsaslı dönüş nöqtəsidir:
logos həm nitq, həm məntiq, həm də dünya nizamını ifadə edən əsas kateqoriyaya
çevrildi.
Bu
dönüşün nəticəsində fəlsəfi dil meydana gəldi. Artıq düşüncə yalnız hisslərə və
miflərə deyil, təhlil edilə bilən, sorğulana bilən və başqalarına arqumentlərlə
izah edilə bilən bir quruluşa sahib oldu. Sokratın dialoqları, Platonun
ideyalar nəzəriyyəsi, Aristotelin formal məntiqi bu dili həm qurdu, həm də
inkişaf etdirdi. Hər biri göstərdi ki, düşünmək sadəcə bilmək deyil,
anlamlandırmaq və izah etmək qabiliyyətidir.
Cədvə 1.2. Yunan fəlsəfi dili və digər qədim
dillərin müqayisəsi
|
Mədəniyyət |
Dilin
mahiyyəti |
Əsas
xüsusiyyətlər |
Fəlsəfi
dil kimi status |
|
Hindistan
(Sanskrit) |
Simvolik,
dini, poetik |
Upanişadlar,
brahmanik dualar |
Mistik simvolizmlə zəngindir, fəlsəfəyəqədərki mərhələ |
|
Çin
(Klasik Çin dili) |
Əxlaqi-metaforik |
Konfutsi
& Lao Tzu yazıları |
Müdriklik əsaslıdır, amma formal məntiq yoxdur |
|
Misir |
Hiyeroglif,
ritual əsaslı |
İlahilərlə
kosmos arasında əlaqə |
Rasionallıqdan
çox, kultik şərhlər |
|
Yunan
(Koine, Attik dialekti) |
Məntiqi,
konseptual, analitik |
Fəlsəfi məntiq, konseptual təhlil, dialoq |
Fəlsəfi
dilin əsas qaynağı |
Beləliklə, fəlsəfə yalnız müəyyən fikirlər
və ya dünyagörüşlər toplusu deyil, bu fikirləri ifadə edə biləcək bir dilin (reflektiv
və məntiqi dilin) formalaşması deməkdir. Yunan fəlsəfəsinin universallığı da
buradan qaynaqlanır: o, ilk dəfə olaraq insan düşüncəsini ifadə etmək üçün
konseptual və tənqidi bir çərçivə təqdim etdi. Bu çərçivə olmadan fəlsəfə təkcə
miflər arasında bir hikmət kimi qalar, amma elmi və reflektiv təfəkkürün əsasına
çevrilə bilməzdi.
Qədim Yunanıstanda formalaşmış fəlsəfi dil
– rasional, analitik və konseptual ifadə forması, yalnız elmi və fəlsəfi düşüncənin
deyil, həm də mədəni və siyasi qloballaşmanın əsas alətlərindən birinə
çevrildi. Makedoniyalı İskəndərin imperiyası genişləndikcə, o, təkcə hərbi qüvvə
ilə deyil, həm də mədəni və ideoloji inteqrasiya vasitəsilə müxtəlif xalqları
bir imperiya içində birləşdirməyə çalışdı. Bu məqsədlə istifadə olunan ən mühüm
vasitələrdən biri məhz yunan fəlsəfi dili idi.
Bu dil, sadəcə olaraq yunanların danışdığı gündəlik dil deyildi; bu, ideyaların rasional müzakirəsinə imkan verən, müxtəlif mədəniyyətlərdən gələn anlayışları ortaq məntiq çərçivəsində ifadə edə bilən abstrakt bir dil idi. Mifoloji düşüncəyə əsaslanan Şərq təlimləri – məsələn, Zərdüşt, Vedanta və ya Misir kosmologiyası – bu fəlsəfi dil vasitəsilə şərh oluna, sistemləşdirilə və universallaşdırıla bilirdi. Artıq tanrılar haqqında şeirlər, mərasimlər və simvollar təkcə dini və poetik anlam daşımır, eyni zamanda metafizik və etik anlayışlara çevrilirdi.

Məhz bu yanaşma
nəticəsində “Ellinizm” deyilən yeni bir mədəniyyət modeli formalaşdı. Ellinizm
– yunan rasionalizmi ilə şərq mistikasının sintezindən yaranan və çoxmillətli,
çoxmədəniyyətli bir fəlsəfi-mədəni sistem idi. Bu sistem Misirdən Hindistana qədər uzanan geniş coğrafiyada qəbul
olundu. Məsələn, İsgəndəriyyə məktəbi Platon və Aristotel fəlsəfəsini Şərqin
dini sistemləri ilə birləşdirərək fəlsəfi mistisizmin əsaslarını qoydu.
Stoaçılar, Epikürçülər və Yeni-Platonçular da bu qlobal fəlsəfi dilin
daşıyıcıları idilər.
Makedoniyalı
İskəndərin müəllimi Aristotel idi. Aristotel təkcə fəlsəfə öyrətmirdi. O, İskəndərə
“dünyanı anlamağın yolu rasionallıq və səbəb-nəticə əlaqələrini dərk etməkdir”
fikrini aşılayırdı. Bu, çox mühüm idi: İskəndər Şərqə yürüş edərkən təkcə
torpaq işğal etmədi, həm də fəlsəfi baxışını yaydı. O, fəth etdiyi şəhərlərdə
kitabxanalar, təhsil mərkəzləri və elmi müzakirə platformaları yaratdı. Misal
üçün, İsgəndəriyyə şəhərində qurulan məşhur İsgəndəriyyə Kitabxanası elə bu fəlsəfi
universallığın təzahürü idi. Bu kitabxanada yunan, misir, fars, hind və babil
düşüncə sistemləri eyni fəlsəfi dildə tərcümə və təhlil edilirdi.
Şərqdə,
xüsusilə İran coğrafiyasında geniş yayılmış Zərdüştlükdə “xeyir və şər”in əbədi
mübarizəsi mifik obrazlarla təsvir olunurdu: Ahura Mazda və Angra Mainyu. Lakin
bu qarşıdurma yunan fəlsəfi dili ilə təhlil ediləndə, bu iki qüvvə “dualizm”
anlayışı çərçivəsində Platonun “ideyalar aləmi” və “görünən dünya” anlayışları
ilə uyğunlaşdırıldı. Beləliklə, dini bir mif rasional və fəlsəfi dildə şərh
edilərək ümumbəşəri düşüncə predmetinə çevrildi.
Misirdə
yaradılan İsgəndəriyyə Məktəbi yunan fəlsəfi dili üzərində qurulmuşdu. Burada
yunan fəlsəfəsi ilə Misir və Yaxın Şərq mistik düşüncəsi arasında sintez baş
verdi. Filon İsgəndəriyyəli adlı yəhudi filosof yunan fəlsəfi anlayışlarını
Tövratın təfsirində istifadə edirdi. O, Tanrının “Logos” (ağıl, söz) vasitəsilə
dünyanı yaratdığı fikrini irəli sürdü. Bu fikir daha sonra xristian
teologiyasında əsas fəlsəfi təmələ çevrildi.
Sonrakı
dövrlədə Fərabi, İbn Sina və İbn Rüşd yunan fəlsəfi dilini ərəb dilinə
uyğunlaşdıraraq, bu dili yenidən qlobal səviyyəyə çıxardı. Aristotelin
“Metafizika” əsəri ərəb dilində fəlsəfi analiz üçün əsas mətnə çevrildi. İbn
Sina “varlıq”la bağlı sualları Aristotelin sistemində, amma islam düşüncəsi çərçivəsində
izah etdi. Bu da bir daha göstərir ki, fəlsəfi dil mifoloji və dini fərqləri
aşaraq müxtəlif sivilizasiyaları düşüncə platformasında birləşdirə bilər.
Bütün bu misallar göstərir ki, fəlsəfi dil Makedoniyalı İskəndərin qlobal imperiya modelində sadəcə idarəetmə vasitəsi deyil, mədəni inteqrasiya aləti idi. Bu dilin gücü ondadır ki, o, müxtəlif mədəniyyətlərin dəyərlərini sadəcə tərcümə etməklə kifayətlənmir, onları bir-biri ilə dialoqa cəlb edir. Bu dialoq üzərində isə Ellinizm deyilən, həm şərqin, həm qərbin ruhunu özündə birləşdirən yeni bir mədəniyyət formalaşır.

Fəlsəfə - yalnız "böyük
suallar"ın soruşulduğu bir sahə deyil, həm də bu suallara fərqli
bucaqlardan yanaşma üsuludur. Həyatda da hər şeyə eyni cür baxmırıq: bir
problemi bəzən hisslərlə, bəzən məntiqlə, bəzən də əxlaqla qiymətləndiririk. Fəlsəfə
də eyni üsulla müxtəlif sahələrə bölünür, çünki sualların və yanaşmaların növləri
fərqlidir. Fəlsəfənin bölmələri bu müxtəlifliyi sistemləşdirmək üçündür.
Bugünkü dövr "informasiya əsri"
adlandırılsa da, paradoksal şəkildə insan düşüncəsinin səthi və tez dəyişən
olduğu bir mərhələdə yaşayırıq. Sosial media, süni intellekt, kütləvi
kommunikasiya və post-həqiqət dövrü (post-truth era) insanları informasiya
selinə məruz qoyub. Bu kontekstdə fəlsəfənin müxtəlif bölmələrinin yenidən nəzərdən
keçirilməsi və onların funksional əhəmiyyətinin dərk olunması daha da vacib
hala gəlir. Hər bir fəlsəfə sahəsi bu xaosda bizə "düşünmə alətləri"
təqdim edir.
1. Məntiq – düşünməyin sənəti
Məntiq, düşüncənin düzgün qurulmasını öyrədir.
Bu sahə sual verməkdən daha çox, cavabların necə əsaslandırıldığını yoxlayır. Məsələn,
biri deyirsə ki, “Bütün insanlar ölümlüdür, Sokrat da insandır, deməli o da
ölümlüdür”, bu nəticənin məntiqli olub-olmadığını araşdıran sahə məntiqdir.
Günümüzdə proqramlaşdırma, hüquq və tənqidi düşüncə təlimləri də məntiqin
müasir tətbiqləridir.
Məntiq insanın düşünmə aparatının
strukturunu müəyyənləşdirir. Müasir dövrdə süni intellekt alqoritmləri,
deepfake texnologiyaları və sosial manipulyasiya strategiyaları insan düşüncəsini
asanlıqla çaşdıra bilir. Məsələn, bir sosial mediada yayılan dezinformasiya belə
səslənə bilər: "Əgər peyvənd olanlar da xəstələnirsə, deməli peyvənd
faydasızdır." Bu tip çıxarışlar saxta məntiqə (logical fallacy) əsaslanır.
Məntiq fəlsəfəsi bizə belə saxta nəticələri müəyyən etmək və təhlil etmək üçün
metodologiya təqdim edir. Dolayısıyla, məntiq təkcə riyazi düşüncə deyil, həm də
informasiya təhlükəsizliyinin fəlsəfi silahıdır.
2. Metafizika – var olmaq nədir?
Metafizika ən çox təəccübləndirən sualları
verir: “Var olmaq nədir?”, “Mən kiməm?”, “Zaman və məkan necə mövcuddur?” Məsələn,
bir yuxu gördükdən sonra “Əsl həyat budurmu, yoxsa yuxudakıdır?” deyə
düşünürüksə, artıq mətafüzik düşünürük. Bu sahə, "görünənin arxasında nə
var?" sualını davamlı verir.
Metafizika, “varlıq nədir?”, “reallıq necə
qurulub?”, “şüur və ruh mövcuddurmu?” kimi fundamental suallar üzərində
düşünür. Süni intellektin şüura sahib olub-olmaması, metaverslərin ontoloji
statusu, genetik manipulyasiya nəticəsində yaradılmış canlıların
"varlıq" statusu kimi məsələlər metafizik mübahisələrə çevrilmişdir.
Məsələn, süni intellektin yaratdığı bir rəsm əsəri "sənət" sayılırmı?
Yaxud, virtual reallıqda yaşanan hadisələr "real" həyatın bir hissəsidirmi?
Bu kimi suallar yalnız texnologiya ilə deyil, fəlsəfə ilə cavablandırıla bilər.
3.
Epistemologiya – Bilik nədir və necə əldə olunur?
Hər gün informasiyalar alırıq: xəbərlər,
sosial media, dərslər, şəxsi təcrübələr. Ancaq hansına inanmalı, hansını sübut
etməliyik? Epistemologiya biliklə bağlı olan bu kritik sualları araşdırır. “Bildiyimə
necə əmin ola bilərəm?” sualı onun mərkəzindədir.
Epistemologiya, yəni bilik fəlsəfəsi,
"bilik nədir?", "biz nəyi dəqiq bilirik?", "biliklə
inancın fərqi nədir?" suallarını araşdırır. Bu, xüsusilə konspirasiya nəzəriyyələrinin
artdığı dövrdə əhəmiyyətlidir. Məsələn, bəzi insanlar Yer kürəsinin düz
olduğuna inanır, lakin bu inanc sübut edilə bilən bilik deyil. Epistemologiya
bizə göstərir ki, hər inanc bilik deyil və bilik rasional əsaslarla, obyektiv
sübutlarla qurulmalıdır. Bu bölmə həmçinin elmi düşüncə ilə dini, mifoloji və
emosional düşüncə arasındakı fərqi anlamaqda yardımçı olur.
4. Aksiologiya – Dəyərlər və əxlaq
Nə doğrudur, nə yanlışdır? Ədalət nədir?
Gözəllik harada başlayır? Aksiologiya bu tip suallarla dəyərlər dünyasına nəzər
salır. Məsələn, bir həkimin iki xəstə arasında seçim etməsi zərurəti (hansı həyat
daha qiymətlidir) əxlaqi dilemma kimi aksiologiyanın mövzusudur.
Aksiologiya, dəyərlər və əxlaq fəlsəfəsidir.
XXI əsrdə bioetika, ekoloji məsuliyyət, süni intellektin etikası kimi məsələlər
fəlsəfənin aksioloji aspektini daha aktual edir. Məsələn: Süni intellektin qərar
qəbul etmə hüququ olmalıdırmı? Robot bir insanı xilas etmək üçün başqa bir
insanı "qurban" verə bilərmi? Bu sualların cavabları riyazi deyil, dəyərlərə
əsaslanmalıdır. Aksiologiya insan hüquqları, bərabərlik, azadlıq kimi
anlayışların mənşəyini və tətbiqini təhlil edir. Bu sahə olmadan ədalət, hüquq
və sosial siyasət anlayışları əsasız qalardı.
5.
Ontologiya – varlığın mahiyyəti haqqında elmdir
Ontologiya qədim yunan dilindəki ontos
(varlıq) və logos (öyrənmə, təlim) sözlərindən yaranıb və fəlsəfədə
"varlıq haqqında elmi" ifadə edir. Ontologiya suallar verir: Nə
mövcuddur? Mövcudluğun formaları hansılardır? Maddi və qeyri-maddi varlıq fərqlənirmi?
Ontologiya dünya haqqında ən ümumi anlayışları və onların bir-biri ilə münasibətini araşdırır. Bu, həmçinin varlığın kateqoriyalarını (məsələn: cisim, ruh, proses, münasibət) təsnif etməyə çalışır. Texnologiyanın və süni intellektin inkişafı ilə ontologiya yenidən aktuallaşıb. Məsələn, bir avatarın və ya metaversdəki şəxsiyyətin "varlıq" statusu varmı? Ontoloji baxımdan bu sual artıq mübahisəlidir.

Aristotel üçün
varlıq, “substansiya”dır, yəni dəyişməz və sabit mahiyyət. Haydegger isə,
varlığı zamanla və insanın dünyadakı mövcudluğu ilə əlaqəli anlayır (Dasein
anlayışı ilə).
6. Qnoseologiya – idrakın fəlsəfəsi
İnsan dünyaya göz açdığı andan etibarən
onun qarşısında saysız-hesabsız təsvirlər, səslər, rənglər, hadisələr və
suallar açılır. Lakin, bu sonsuz təəssüratlar seli arasında insan hər zaman bir
şeyi soruşmaq ehtiyacı hiss edir: “Mən bu gördüyüm şeyi həqiqətən
tanıyırammı?” Bu sual onu idrakın – tanıma və anlama prosesinin mahiyyətini
araşdırmağa aparır.
Qnoseologiya
məhz bu sualdan doğur. O, insanın reallıqla necə təmasda olduğunu, zehnin
xarici dünyanı necə qəbul etdiyini, hansı yollarla anlam qurduğunu və bu
anlamın nə dərəcədə etibarlı olduğunu öyrənir. İdrak yalnız passiv qəbul deyil,
həm də fəal anlam və mənalandırmadır. İnsan duyur, ancaq eyni zamanda düşündüyü
üçün dərk edir. Amma bu proseslər həmişə düzgün nəticəyə aparırmı?
Bəzi düşüncə
məktəbləri hesab edir ki, insan yalnız duyular vasitəsilə məlumat əldə edə bilər.
Yəni gözlə görünən, qulaqla eşidilən, toxunulan nə varsa, bilik də oradan
qaynaqlanır. Bu baxışa empirizm deyilir. Lakin başqaları bildirir ki, duyğular
bizi yanılda bilər; yalnız ağıl, məntiq və düşüncə nəticəsində həqiqətə çatmaq
mümkündür. Bu isə, rasionalizmin yoludur.
İdrak
prosesi təkcə mənbə baxımından deyil, eyni zamanda obyektivlik və subyektivlik
baxımından da sual doğurur. İnsan dünya haqqında həqiqətən obyektiv biliklərə
sahib ola bilərmi, yoxsa hər şey onun şəxsi baxış bucağına, dəyərlərinə və
hisslərinə görə dəyişir?
Biliklə
inanc da burada ayrılır. İnsan bir şeyə inanırsa, bu, onun bildiyi anlamına gəlirmi?
Əgər inanc əsaslandırılmayıbsa, bu sadəcə fərdi qənaətdir. Bilik isə həm doğru,
həm əsaslandırılmış, həm də əmin olunmuş olmalıdır – klassik anlamda belə
düşünülür. Ancaq müasir qnoseologiya bu ölçülərin belə mübahisəli olduğunu göstərir.
Bugünkü
dünyada, informasiya əsrində, qnoseologiya daha da aktuallaşır. Çünki insan təkcə
informasiyanı deyil, onun etibarlılığını, mənbəyini və məqsədini də qiymətləndirməlidir.
Saxta xəbərlər, manipulyativ mətnlər, süni intellektin istehsal etdiyi məzmun –
bunlar insan idrakını yoxlayır və bəzən çaşdırır.
Beləliklə,
qnoseologiya insanın sadəcə "nəyi bilirəm?" sualına deyil, eyni
zamanda "nəyi necə bilirəm və niyə elə bilirəm?" sualına cavab
axtaran fəlsəfi yoldur. Bu yol, insanın həm öz zehninə, həm də dünya ilə əlaqəsinin
dərinliklərinə doğru bir səfərdir.
7. Sosial
fəlsəfə
İnsan öz
varlığını yalnız fərdi bir varlıq kimi deyil, başqaları ilə münasibətlər içində
dərk edir. Biz doğulduğumuz andan etibarən ailə, cəmiyyət, dil, adətlər, hüquq
və normativ davranış qaydaları ilə əhatə olunuruq. Elə bu an sosial fəlsəfənin əsas
sualı başlayır: Cəmiyyət nədir və insan onun içində nə qədər azaddır?
Sosial fəlsəfə
– insanın sosial varlıq kimi mövcudluğunu, bu mövcudluğun strukturunu və dəyərlərini
araşdıran fəlsəfi düşüncə sahəsidir. O, nə hüquq fəlsəfəsi, nə də
politologiyadır. Bu sahələrə toxunsa da, daha dərin və fundamental suallar
verir: Cəmiyyət hansı əsaslar üzərində qurulub? Hakimiyyət haradan doğur? Ədalət
nədir? İctimai müqavilə doğrudanmı var?
İnsan cəmiyyət
içində doğulur, ancaq onunla necə əlaqə quracağını özü müəyyən edir. Sosial fəlsəfə
bu seçimin imkanlarını və məhdudiyyətlərini analiz edir. Bu sahə üçün maraqlı
olan təkcə sosial institutlar (ailə, dövlət, din) deyil, həm də onların dəyişmə,
çevrilmə və güc istehsal etmə mexanizmləridir.
Tarix boyu
sosial fəlsəfə azadlıq və ədalət, mülkiyyət və əmək, hakimiyyət və müqavimət
kimi anlayışlar üzərində qurulub. Platon üçün ideal dövlət ədalətə əsaslanırdı.
T. Hobbs üçün isə, cəmiyyət yalnız güclü dövlətlə xaosdan xilas ola bilərdi. K.
Marks bu yanaşmalara qarşı çıxaraq bildirdi ki, ictimai münasibətlər sinfi
ziddiyyətlərin məhsuludur və azadlıq mülkiyyət münasibətləri dəyişmədən mümkün
deyil.
Müasir
dövrdə sosial fəlsəfə yeni suallarla qarşı-qarşıyadır: Texnoloji nəzarət
altında “azad” insan varmı?
Rəqəmsal platformalar demokratik səsdirmi, yoxsa yeni güc mexanizmiləridirmi? Kollektiv
kimliklər – irq, gender, millət – fərdi azadlıqla necə uzlaşır?
Sosial fəlsəfə
həm də əlaqə fəlsəfəsidir – insanın insanla, fərdin cəmiyyətlə, azlığın çoxluqla,
fərqli olanın norma ilə münasibətini sorğulayır. Bəzən bu fəlsəfə dialoq
axtarır, bəzən üsyan edir, bəzən isə yalnız dinləyir və anlamağa çalışır.
Bu gün cəmiyyət
qlobaldır, amma sosial parçalanma daha da kəskinləşib. Ona görə də, sosial fəlsəfə
bizə təkcə nəzəri anlayışlar deyil, həm də kritik düşünmə vasitələri verir:
düşünmək üçün yox, dəyişmək və dəyişdirmək üçün.
8. Etika – düzgün və yanlışın fəlsəfəsi
Etika əxlaq fəlsəfəsidir. Əsas məqsədi
insan davranışlarını dəyərləndirmək, “nə düzgün, nə səhvdir?” sualına cavab
tapmaqdır. Eyni zamanda əxlaqi prinsip və qaydaların mənbəyi, əsaslandırılması
və tətbiqi araşdırılır.
Əsas etik sistemlər bunlardır:
-
Deontologiyaya görə (vəzifə etikası), əməl doğru olmalıdır, nəticə
vacib deyil (I.
Kant)
-
Utilitarizmə görə,
əməl ən çox fayda gətirirsə, doğrudur (J. Bentham, John Stuart Mill)
-
Fəzilət etikasına
görə, əsas olan insanın mənəvi xarakteridir (Aristotel)
Bioetika,
süni intellekt etikası, biznes etikası, ekoloji etika – bunlar hamısı etik fəlsəfənin
yeni tətbiq sahələridir.
Süni
intellekt bir insanı xilas etmək üçün başqa birini qurban versə, bu düzgün hərəkətdirmi?
Bu sual Kant üçün səhvdir (insanı alət etmək olmaz), utilitarizm üçün isə
düzgündür (çoxluğun xeyri əsasdır).
9. Estetika – gözəllik və sənətin fəlsəfəsi
Estetika “gözəllik nədir?”, “sənət əsəri
hansı meyara görə qiymətləndirilir?”, “zövq subyektivdir, yoxsa obyektiv?” Gözəllik
universal dəyərdirmi? Estetik təcrübə ağıl iləmi, hissləmi qavranılır? Zövq mədəni
və tarixi kontekstə bağlıdırmı? - kimi suallara cavab axtarır. Estetika həm sənət
nəzəriyyəsi, həm də insanın estetik təcrübəsi ilə maraqlanır.
Platon
hesab edirdi ki, sənət “ideyaların kölgəsi”dir. İ. Kant isə deyirdi: “Gözəllik
faydasız faydalılıqdır – yəni məqsədsiz, amma zövqverici.”
Dizayn nəzəriyyəsi,
kino estetikası, memarlıq və moda sahəsində estetika vacib rol oynayır. Məsələn,
AI tərəfindən çəkilmiş rəsm sənət sayılırmı? Bu estetikanın müasir müzakirə
mövzusudur.
10. Fəlsəfə tarixi – Fikirlərin mənşəyi və
təkamülü
Fəlsəfəni dərk etmək, onun necə
formalaşdığını anlamaqla mümkündür. Sokrat, Platon, Aristotel, Kant, Hegel və
Nitşenin fikirləri nəinki öz dövrlərinə, həm də bu günümüzə təsir edib. Tarixi
yanaşma bizə bu ideyaların necə ortaya çıxdığını və bir-birini necə tənqid
etdiyini göstərir.
Fəlsəfənin bu və ya digər bölmələri bir
yerdə götürüldükdə, insan düşüncəsini həm strukturlu (məntiq), həm etibarlı
(epistemologiya), həm dəyər yönümlü (aksiologiya), həm də fundamental (metafizik)
şəkildə formalaşdırır. Müasir dünyada bu sahələr təkcə akademik maraq deyil, həm
də yaşama və qərarverməyə birbaşa təsir göstərən intellektual zərurətə
çevrilmişdir.
Fəlsəfənin yalnız nəzəri bir sahə
olduğunu düşünmək yalnışdır. Antik dövrdən bəri bir çox filosoflar fəlsəfəni
yaşamın özü sayırdılar. Məsələn, stoiklər (Seneka, Epiktet) üçün fəlsəfə daxili
sakitlik və əxlaqi möhkəmlik demək idi. Onlar üçün fəlsəfi fikir gündəlik
davranışa çevrilməli idi: hirslənəndə necə reaksiya verməliyəm? Ədalətsizliklə
qarşılaşanda nə etməliyəm?
Bu gün informasiya çoxdur, amma düşünmə
azdır. Fəlsəfənin bölmələri bizə bu informasiya dənizində yol tapmağa yardım
edir:
-
Məntiq saxta xəbərləri
tanımaq üçün
-
Epistemologiya biliklə
inancı ayırmaq üçün
-
Aksiologiya insan
hüquqları və əxlaqı müzakirə etmək üçün
-
Metafizika süni intellekt, süni
həyat, şüur haqqında düşünmək üçün
17:44 10.11.2025
Oxunuş sayı: 2033