Fəlsəfə nədir?

·       Fəlsəfə sözünün etimologiyası

       Fəlsəfə - insanın varlıq, şüur, mənəvi dəyərlər və həyatın mənası barədə dərin düşüncə və məna axtarışıdır. Yunanca “filosofiya” (φιλοσοφία) sözü "hikmətə sevgi" ("philo" – sevgi; "sophia" - hikmət) mənasını verir. Burada insanın biliyə deyil, hikmətə - yəni mənaya, düşünülmüş həqiqətə olan ehtiyacı ifadə olunur. Yəni “filosof” sadəcə bilikli insan deyil, o, həqiqəti axtaran və hər şeyin mənasını dərk etməyə cəhd edən insandır.      

     “Filosofiya” sözü və onun inkişafı uzun tarixə malik mürəkkəb prosesdir və qədim yunan fəlsəfi düşüncəsinin formalaşması ilə sıx bağlıdır. Onun ilk dəfə kim tərəfindən işlədildiyi məsələsi tam dəqiq olmamaqla bərabər, qədim mənbələrdə bu sözün ən erkən istifadəsi Pifaqor və onun məktəbi ilə bağlı göstərilir. Pifaqor fəlsəfəni yalnız biliyə deyil, hikmətə, yəni mənalı, dərin düşüncəyə sevgi kimi təqdim etmişdir. Bu anlayış onun düşüncə sistemində dünyanı riyazi, simvolik və mistik aspektlərdən anlamağa yönəlmişdi və fəlsəfənin əsas məqsədi bilikdən yuxarı, hikmətə çatmaq idi.

      Sokrat və Platon fəlsəfə sözünü çox nadir hallarda işlətmiş, onun yerinə daha çox "dialektika" terminindən istifadə etmişlər. Dialektika onlar üçün fəlsəfi axtarışın və həqiqətin tapılmasının əsas metodunu ifadə edirdi. Sokratın dialoqları məhz dialektik sual-cavab formasında qurulmuş və bu üsulla insanın öz düşüncələrini və mövcud anlayışlarını tənqid etməsi hədəflənmişdi. Platon üçün isə, dialektika həm də ideal həqiqətə, yəni "ideya"ların dərk edilməsinə aparan yolu göstərirdi. Onların fəlsəfi yanaşmasında dialektika fəlsəfi təfəkkürün ürəyi olmuş, fəlsəfə isə ümumi anlamda həyatın və varlığın hikmətli izahı kimi qəbul edilirdi.

     Aristotel isə, fəlsəfə terminini öz əsərlərində sistemli olaraq istifadə etmiş və onu elmə yaxınlaşdırmışdır. O, fəlsəfəni "ilk fənn elmi" kimi təsnif etmiş, yəni hər bir elmin və biliyin əsasını qoyan, təbiətin, varlığın və bilik prosesinin ümumi qanunlarını araşdıran sahə kimi qəbul etmişdir. Aristotel dialektikanı da fəlsəfi metod kimi qiymətləndirmiş, lakin onun əsas rolu məntiq və müşahidə yolu ilə bilik əldə etmək olmuşdur. Bu səbəbdən, Aristotel dialektikanı daha çox mübahisə aparmaq və argumentasiya sənəti kimi qiymətləndirmiş, fəlsəfəni isə ümumi, sistemli bilik sahəsi kimi inkişaf etdirmişdir. Bu inkişaf prosesi göstərir ki, fəlsəfə sözünün istifadəsi və fəlsəfi metodların seçimi tarixən fəlsəfi düşüncənin məzmun və formalaşmasına görə dəyişmişdir.

·       Bilik və hikmət         

    Fəlsəfə bizi öyrədir ki, yalnız bilməklə kifayətlənmək olmaz. Faktlar bizə informasiya verir, lakin o informasiyanın nə üçün vacib olduğu, necə mənalandığı, bizə nə öyrətdiyi yalnız fəlsəfi düşüncə ilə aydın olur.

Cədvəl 1.1. Bilik və hikmətin müqayisəsi

       Sokrata görə, “Həqiqi hikmət ondadır ki, sən bir şeyi bilmədiyini bilirsən.” Yəni, biliksizliklə barışmaq və sual vermək cəsarəti hikmətin başlanğıcıdır. Sadəcə çoxlu biliklərə sahib olmaq insanı hikmət sahibi etmir; bu biliklərin təvazökar şəkildə dərk olunması vacibdir.

      İmam Əli deyir: “Bilik çox olsa da, əgər hikmət yoxdursa, o bilik fitnə gətirər.” Yəni, bilik əxlaqla müşayiət olunmursa, bu biliklər insanı təqva və mənadan uzaqlaşdırır. Məsələn, atom texnologiyası həyatı qurtara da bilər, məhv də edə bilər. Hikmət bu biliklərə düzgün yön vermək qabiliyyətidir.

      Konfutsi deyir: “Bilik öyrənməkdir, hikmət isə düşünmək.” Yəni, bilik mənbədən alınır, hikmət isə öz içində formalaşır. Yəni bilik xaricidir, hikmət daxili yetkinlikdir.

     Aristotel deyir: “Hikmət səbəbləri anlamaq və məqsədə uyğun davranmaq qabiliyyətidir.” Yəni, hikmət sadəcə elmi bilik deyil, əxlaqi və praktik bilikdir. O, insanın həyatında düzgün qərar vermə və məqsədə uyğun yaşama bacarığıdır.

       “İnsan fəaliyyətləri iqlim dəyişikliyinə səbəb olur.” - bu, elmi bilikdir. Lakin, bu faktdan yola çıxaraq, təbiəti qorumaq, israfdan çəkinmək, yaşıl enerji mənbələrinə keçid etmək, ekoloji etikaya uyğun olan hikmətli davranışdır.

       “Nüvə enerjisi ilə güclü silahlar hazırlamaq mümkündür.” - bu, elmi bilikdir. Lakin, Bertrand Russell deyirdi ki “İnsanlar ağıllanmasa, biliyin artması onları məhvə aparacaq.”

        “Meşələr oksigen mənbəyidir.” - bu, elmi bilikdir. “Deməli, mən ağacları qorumaqla təkcə təbiəti deyil, öz gələcəyimi də qoruyuram.” - tezisi hikmətdir.

        İnsanlıq tarix boyu bilik olaraq müharibələrin səbəblərini və nəticələrini araşdırıb. Buna baxmayaraq, eyni səhvləri təkrar-təkrar edir. Bu, hikmətin yoxluğudur.

        Tarix fənni müharibələrin iqtisadi, siyasi və ideoloji səbəblərini izah edir. Bu biliklər bizdə var. Amma müasir dünyada hələ də yeni müharibələr baş verir. Əgər bu biliklərdən hikmətli dərs çıxarsaydıq, sülh siyasətinə üstünlük verilərdi. George Santayana deyir: "Tarixdən dərs almayanlar onu təkrar etməyə məhkumdur."

İnsan özünün öləcəyini, həyatın keçici olduğunu bilməsi bilikdr. Lakin, bu biliyə əsaslanaraq, həyatı daha mənalı, əxlaqlı və məsuliyyətli yaşamaq isə hikmətdir. Əgər ölümün qaçılmaz olduğunu bilə-bilə, insan həyatı puç şeylərə sərf edirsə, bu bilik öz yerində qalır, amma hikmətə çevrilmir. Fəlsəfə bu mənada bizə mənanın formalaşması üçün zəmin yaradır. Sokrat deyir: "Fəlsəfənin əsas məşğuliyyəti ölümdür." Yəni ölümlü varlıq kimi yaşamağın mənasını anlamaqdır.

       Bilik “nə var?” sualına cavab verirsə, hikmət “nə etməli?”, “niyə belə etməliyəm?”, “mənim bu hadisəyə mövqeyim nədir?” suallarına cavab axtarır. Fəlsəfi düşüncə bu iki mərhələ arasında körpü yaradır. İnsanı böyüdən və kamilləşdirən şey sadəcə oxumaq və məlumat toplamaq deyil, bu bilikləri dərk etmək, mənalandırmaq, insanlıq şüuruna çevirməkdir. Bilik silahdır, hikmət isə onun hara və necə yönəldiləcəyini bilməkdir.

         Fəlsəfə sadəcə məlumatı toplamaq deyil, o məlumatlara ruh və məna verməkdir. Fəlsəfə bizə öyrədir ki, əgər biz bildiklərimizi dərk etmiriksə, onları nə üçün bildiyimizi anlamırıqsa, o zaman biz sadəcə informasiya daşıyıcısıyıq, yəni fərasətli insan deyilik.

         Fəlsəfə əsrlər boyu fundamental suallarla məşğul olmuşdur: Dünya nədir və o, dərk edilə bilərmi? Həqiqət nədir? Tanrı varmı? İnsan kimdir? Maddəmi əsasdır, yoxsa şüur? Həyatın mənası nədir?

         Bu sualların cavabı hazır deyil Fəlsəfə cavablardan çox, sualların özünü dərinləşdirməyi, insanı düşünməyə sövq etməyi hədəfləyir. Məhz buna görə fəlsəfə həm elm, həm din, həm də sənətlə kəsişən universal bir düşüncə sahəsinə çevrilmişdir.

      Fəlsəfə tarixində ən önəmli düşüncə forması sual vermək olmuşdur. Çünki sual vermək:

-        Şübhəni oyadır (Dekartda olduğu kimi),

-        Mövcud biliyi sarsıdır (Sokrat dialoqlarında),

-        Yeni mənalar yaratmağa səbəb olur (Haydegger və Gadamer hermenevtikasında),

-        Varlığın gizli qatlarına enir (Nitşe və Kierkegaard kimi ekzistensialistlərdə).

      Fəlsəfi sual cavabdan daha çox, insanın içində bir narahatlıq yaradır. Bu narahatlıq isə, insanı düşünməyə və dəyişməyə məcbur edir.

     Sokrat “mən yalnız bir şeyi bilirəm ki, heç nə bilmirəm” deyərkən, bilgisizlik etirafı ilə hikmətin başlanğıcını qoyur. Onun dialoqları çox vaxt açıqlanmamış, yarımçıq suallarla bitir – buna “aporiya” deyilir. Bu isə göstərir ki, Həqiqət hazır deyil, O, axtarılmalıdır, Axtarış isə, düşüncə vasitəsilə mümkündür. Sokrat üçün həqiqət sabit bir nəticə deyil, açıq bir prosesdir.

     Fəlsəfə tək bir istiqamətə yox, çoxölçülü düşüncəyə açıqdır.

     O, elm kimi məntiq, səbəb-nəticə və sistemli düşüncəyə əsaslanır. Lakin elmdən fərqli olaraq fəlsəfə nəticəni yox, başlanğıcı və səbəbi sorğulayır. Məsələn:

Elm “dünya necə yaranıb?” sualına, fəlsəfə isə, “niyə yaranıb? varlığın mənası nədir?” sualına cavab axtarır.

     Fəlsəfə din kimi insanın əxlaqi, mənəvi və transsendent ehtiyaclarına cavab axtarır. Fəlsəfə dini düşüncəyə oxşar şəkildə insan və sonsuzluq, ölüm və əbədiyyət, xeyir və şər mövzularını təhlil edir. Amma fəlsəfə dindən fərqli olaraq imanı sübut, mühakimə və məntiq süzgəcindən keçirmək istəyir.

     Fəlsəfə sənət kimi yaradıcı, simvolik və bədii obrazlarla işləyir. Fəlsəfə, xüsusilə ekzistensialistlər və romantiklərdə, dil və ifadə azadlığı ilə sənətə çox yaxınlaşır. Məsələn, Nitşe öz fəlsəfəsini aforizmlərlə ifadə edir. Kierkegaard bədii obrazlar və metaforalarla fəlsəfə yaradır.

      Fəlsəfə öz mahiyyətinə görə cavablardan çox, cavab axtarma cəsarətini və düşüncə məsuliyyətini tələb edir. Bu səbəbdən o, hazır yollar təqdim etmir, yolların doğruluğunu sorğulayır. O, həqiqəti təqdim etmir, həqiqətə aparan daxili səfəri başlatmaq istəyir. O, insana nə etməli olduğunu demir, niyə etdiyini soruşur.

·       Fəlsəfi refleksiya

     Fəlsəfi refleksiya - insanın öz düşüncəsini, mövcudluğunu, əqidələrini və dəyərlərini dərin və tənqidi şəkildə araşdırması prosesidir. Bu, sadəcə düşünmək deyil, düşüncə üzərində düşünmək, yəni şüurun özünə qayıtması və onu sorğulamasıdır.

     Fəlsəfi refleksiya, insanın sadəcə dünyanı dərk etməsi yox, öz dərk etmə aktını da sorğulaması deməkdir. Burada insan "nəyi düşünürəm?" deyil, "niyə belə düşünürəm?", "bu düşüncənin mənşəyi nədir?" sualları ilə öz düşüncəsinin strukturuna, qaynağına və dəyərlərinə yönəlir. Bu, insanın təkcə obyektiv reallığa deyil, öz subyektivliyinə də nəzər salmasıdır.

       "Mən yaxşı insanam." – adi düşüncədir. Fəlsəfi refleksiya isə, "yaxşı insan olmaq nədir? nəyə görə özümü yaxşı hesab edirəm? Mənim dəyər meyarlarım hardan qaynaqlanır?" – kimi suallara cavab axtarır. Bu növ refleksiya artıq sadəcə düşüncənin məhsulu deyil, onun quruluşunun, motivlərinin və nəticələrinin təhlilidir.

       Sokrat deyir: "Araşdırılmamış həyat yaşamağa dəyməz." Burada Sokrat əslində refleksiyanı insan həyatının təməl şərti kimi təqdim edir. Yalnız özünü sorğulayan insan əxlaqi varlıq ola bilər.

       Dekart deyir: “Düşünürəmsə, demək ki, varam” (Cogito, ergo sum). Bu fikir refleksiyanın kulminasiyasıdır. Dekart üçün varlıq düşüncə ilə sübut olunur və bu düşüncə də özünü dərk edən düşüncə olmalıdır.

Hegel deyir: “Refleksiya - “ruh”un özünü tanımasıdır.” Ona görə tarix, mədəniyyət, mənəviyyat hamısı refleksiyanın təzahürüdür. Ruh yalnız öz üzərinə qayıtdıqda azad olur.

       Kanta  görə, refleksiya olmadan heç bir “saf bilik” mümkün deyil. Bilik, duyğu ilə düşüncənin refleksiv sintezindən doğur.

      Sartra görə, refleksiya insanı “öz varlığı üzərində məsuliyyət daşıyan varlıq” halına gətirir. Qorxu və absurdluq içində belə, özünü seçmək gücüdür.

Haydegger deyir ki, fəlsəfə yalnız “bu nədən ibarətdir?” sualını deyil, “niyə ümumiyyətlə nəsə var?” sualını cavab verməlidir. Bu, sadə səslənsə də, əslində ən çətin və dərin sualdır.

      "Olanlar" – bizim gündəlik həyatda qarşılaşdığımız şeylərdir: masa, dağ, insan, zaman, texnologiya və s. Amma Haydegger deyir ki, “olmaq”- bu şeylərin var olması faktı özü bir sirrdır və izaha ehtiyac duyur. Məsələn, biz deyirik ki, “Bu masa var.” Amma var olmaq nə deməkdir? “Var olmaq” necə baş verir? Niyə bu masa var, amma bəlkə də heç olmaya bilərdi?

      “Nə üçün ümumiyyətlə bir şey var, heç nə yox?” - bu sual metafizik sualdır və Haydegger fəlsəfənin mahiyyətinin məhz bu cür sualları soruşmaq olduğunu deyir. Bu sual nə deməkdir?

      Bu sual varlığın sirrini ifadə edir. Haydegger burada bizi təəccüblənməyə, adilik içindəki qeyri-adiliyi görməyə çağırır Biz gündəlik həyatda o qədər “varlıq” içindəyik ki, onun fərqinə varmırıq. Amma o sualı verəndə ki: “Niyə nəsə var?” “Heç nə ola bilərdimi?” - bu zaman biz varlığı ilk dəfə fərqinə vararaq düşünməyə başlayırıq.

       Bu sual bizi daha dərindən düşünməyə məcbur edir. Sadəcə elmi cavablar və ya dini inamlarla kifayətlənməməyə təşviq edir. Həyatın, varlığın, özümüzün, zamanın və sonluluğun mahiyyətinə çatmağa yönəldir. Haydegger üçün bu sual insanın autentik (həqiqi və şüurlu) yaşamasının başlanğıcıdır.

Haydeggerin fikrincə, fəlsəfi refleksiya bizi gündəlik, səthi düşüncələrdən qoparıb varlığın ən əsaslı suallarına qaytarır. “Nə üçün bir şey var, heç nə yox?” sualı təkcə fəlsəfənin deyil, insan düşüncəsinin başlanğıc nöqtəsidir. Bu sualı vermək – varlığın sirrini dərk etməyə cəhd etmək deməkdir.

       Refleksiyanın fəlsəfi gücü nədədir?

-        Düşüncə avtomatizmlərini pozur. İnsan gündəlik vərdişlərindən çıxıb soruşur: bu davranışlar mənim seçimimdir, yoxsa sadəcə öyrəşdiyim şeylər?

-        Dəyərləri təhlil edir. Reflektiv insan üçün "doğru" yalnız ətraf mühitin diktəsi ilə deyil, şəxsi və şüurlu seçimin nəticəsidir.

-        İnsanı məsuliyyətli edir. Sən artıq təkcə "düşünən" yox, öz düşüncələrinə görə cavabdeh olan varlığa çevrilirsən.

       Fəlsəfi refleksiya, insan düşüncəsinin yalnız dünyanı deyil, özünü dərk etmə səviyyəsinə keçidi deməkdir. O, insanı “bilən varlıqdan” – “özünü bilən və anlam axtaran varlıq” səviyyəsinə yüksəldir. Bu prosesdə insan təkcə nə düşündüyünü yox, niyə belə düşündüyünü, nə üçün düşündüyünü, və bu düşüncənin nəticələrinin nələr olduğunu araşdırır. Beləliklə, fəlsəfi refleksiya həm mədəniyyətin, həm əxlaqın, həm də fərdi mənəvi

yüksəlişin bünövrəsidir.

 ·       Fəlsəfə nəyi və necə öyrənir?

      Bəzən fəlsəfə müəyyən bir elm sahəsi kimi, yəni spesifik bir mövzunun və ya predmetin tədqiqi kimi qəbul olunur. Məsələn, kimya, biologiya kimi digər konkret elmlər kimi fəlsəfənin də özünəməxsus obyekti və metodu olduğu düşünülür. Lakin, müasir filosoflar bu yanaşmaya qarşı çıxırlar. Onlar hesab edirlər ki, fəlsəfə sadəcə dar bir elm sahəsi deyil, daha geniş mənada bir dünyagörüşüdür, bir yanaşmadır.

     Bu yanaşma fəlsəfəni ümumi, tənqidi düşüncə vasitəsi kimi görür. Yəni fəlsəfə bütün varlığı, mövcudluğu, hər şeyi anlamağa və ona münasibət bildirməyə yönəlmiş ümumi bir düşüncə metodudur. Bu tənqidi yanaşma hər hansı bir mövzuya, konsepsiyaya və ya obyektə tətbiq oluna bilər. Beləliklə, fəlsəfə məhdud sahəyə bağlı qalmır, əksinə, hər sahədə düşüncə, sual vermə və anlam axtarma prosesi olaraq geniş yayılmışdır.

     Fəlsəfə ilə məşğul olmaq xüsusi bir qrupun işi deyil, hər bir insan zaman-zaman fəlsəfi düşünür. Bu, insanın düşüncə fəaliyyətinin təməlində duran universal bir haldır. Sadə desək, fəlsəfə təkcə elmi araşdırma deyil, həm də insanın dünyaya, həyata, varlığa dair ümumi, kritik və dərin düşüncə tərzidir. Hər kəs ən azından düşündükcə, soruşduqca, anlam axtardıqca bəzən fəlsəfə ilə məşğul olur.

     Fəlsəfə insan düşüncəsinin ən yüksək və dərin səviyyəsini təmsil edir. Digər elmlər daha konkret sahələrlə məşğul olsa da, fəlsəfə birbaşa olaraq düşüncənin özünü, həyatın mənasını, biliyin sərhədlərini və insanın dünyadakı yerini sorğulayan bir fəaliyyətdir.

     Adi insani təcrübəyə əsaslanan gündəlik dünyagörüşümüz bizə həyatda yol göstərir. Bu dünyagörüş adətən irsi, mədəni və sosial təcrübələr nəticəsində formalaşır. Lakin, insan zamanla elə suallarla qarşılaşa bilər ki, mövcud dünyagörüş bu suallara cavab verməkdə aciz qalır. Məhz bu məqamda fəlsəfə ortaya çıxır – çünki fəlsəfə sadəcə cavab axtarmır, həm də sualların özünü problemə çevirir və tənqidi düşüncə ilə yanaşır.

     Fəlsəfənin konkret bir tərifi yoxdur və bu, onu digər elmlərdən fərqləndirir. Fəlsəfə özünün nə olduğunu da müzakirə edir – bu isə onu həm mövzu, həm metod baxımından açıq və dəyişkən edir. Müxtəlif dövrlərdə, müxtəlif fəlsəfi məktəblərdə fəlsəfəyə verilən təriflər də fərqlidir.

     Fəlsəfi düşüncənin fərqləndirici cəhəti onun rasional və məntiqi olmasıdır. Fəlsəfə, mifoloji və dini düşüncədən fərqli olaraq, təbiətüstü və ya irrasional arqumentlərə deyil, məntiqə və əsaslandırmaya söykənir. Bununla belə, fəlsəfə dinlə ziddiyyət təşkil etmir. Əksinə, bir çox tarixi dövrlərdə dini mətnlər fəlsəfi analiz predmetinə çevrilmişdir. Misal üçün, orta əsr xristian filosofları (Avqustin, Akvinalı Foma) Bibliyanı,  orta əsr müsəlman filosofları (Fərabi, İbn Sina, İbn Rüşd) Quranı fəlsəfənin rasional metodları ilə şərh etməyə çalışmışlar.

     Fəlsəfə təkcə məntiqə deyil, həm də tənqidi təhlilə əsaslanır. Hər yeni fəlsəfi fikir, əvvəlkilərlə polemikaya girərək, onları ya tənqid edir, ya da inkişaf etdirir. Məsələn, Kantın “Saf ağlın tənqidi” əsəri əvvəlki rasionalizm və empirizm axınlarını tənqidi süzgəcdən keçirir. Bu proses fəlsəfənin davamlı özünü yeniləməsinə və bütövlüyünü qorumasına şərait yaradır.

     Fəlsəfə sərhədsizdir – hər şey onun maraq dairəsinə daxil ola bilər. Lakin, tarix boyu elmi biliklərdə ciddi metodoloji nailiyyətlər əldə edildikcə, bu sahələr fəlsəfədən ayrılaraq müstəqil elm sahələrinə çevrilmişdir. Məsələn, təbiət fəlsəfəsinin bəzi sahələri sonradan fizika, kimya və biologiyaya çevrilmişdir. İsaak Nyuton öz əsərini “Təbii fəlsəfənin riyazi prinsipləri” adlandırmışdı. Halbuki, bu gün onu bir fizika əsəri kimi tanıyırıq. İngilisdilli dünyada bu əlaqə hələ də yaşamaqdadır: bütün elmlərdə ən yüksək akademik dərəcə “Fəlsəfə doktoru” (Ph.D.) adlanır.

Lenin fəlsəfənin sinif mübarizəsinin bir ifadəsi olduğunu iddia etmişdir. Onun fikrincə, fəlsəfədə əsas qarşıdurma materializm-idealizm arasında gedir və bu qarşıdurma cəmiyyətin ideoloji strukturlarını əks etdirir. Bu yanaşma fəlsəfənin təkcə intellektual deyil, həm də sosial və siyasi xarakter daşıdığını göstərir.

     Fəlsəfə – insan ağlının özünə yönəlik sorğulamasıdır. Onun əsas gücü suallar verməkdə, mövcud bilikləri tənqid etməkdə və həqiqəti müxtəlif prizmalardan araşdırmaq bacarığındadır. İnsanlar üçün fəlsəfə – təkcə nəzəri bilik deyil, həm də şəxsi dünyagörüşünü formalaşdırmaq üçün güclü vasitədir. O, insanı düşünməyə, şübhə etməyə və öz mövqeyini əsaslandırmağa sövq edir. Bu isə, hər bir tənqidi düşüncəli fərdin formalaşması üçün əsas şərtdir.

·       Filosof kimdir?

       Platon, Aristotel və Sokratın filosof anlayışları arasında bəzi fərqliliklər olsa da, onların hamısı filosofu müəyyən keyfiyyətlərə malik fərd kimi təsvir edirlər.

      Sokrat fəlsəfəni həyatın əsas suallarını daim sorğulamaq və öz biliklərinin az olduğunu dərk etmək kimi görürdü. Onun üçün filosof həyatı boyunca öz düşüncələrini tənqid edən, doğruya can atan və həqiqət axtaran insan idi. Sokrat fəlsəfə ilə məşğul olanın yaşından çox, onun daimi öyrənməyə açıqlığını və təvazökarlığını vurğulayırdı. Filosof yaş məhdudiyyətindən daha çox, düşüncə tərzi və mənəvi mövqeyə sahib olan kəs idi.

      Platon isə, filosofu yalnız müdriklikdə dərinləşmiş, həm də cəmiyyətin idarə olunmasında məsuliyyət daşımağa hazır olan şəxs kimi təsvir edirdi. Onun fikrincə, filosof 55 yaşına çatmış, həm intellektual, həm də əxlaqi yetkinlik səviyyəsində olmalıdır. Platonun ideal filosofu ədalətə, həqiqətə və yaxşılığa yönəlmiş, həm nəzəri biliklərə, həm də siyasi rəhbərliyə hazır bir şəxsdir. Filosof həm də dövlətin rifahı üçün düşünən və çalışan rəhbər kimi önə çıxır.

       Aristotel üçün filosof daha çox təbiət və varlıq haqqında ümumi bilikləri araşdıran, sistemli və metodik düşüncə sahibi şəxs idi. O, fəlsəfəni elmə yaxınlaşdırmağa çalışmış və onu xüsusi bir bilik sahəsi kimi görmüşdür. Aristotel fəlsəfəni əsasən insan ağlının ən yüksək fəaliyyəti, yəni "teoretik bilik" kimi qiymətləndirirdi. Onun üçün filosofun yaşı və siyasi fəaliyyəti əvvəlki kimi önəmli deyil, daha çox insanın biliyə, həqiqətə və əqli inkişafına verdiyi önəm ön plandadır.

      İmmanuil Kant filosofu insan ağlının sərhədlərini və onun biliyə çatma yollarını araşdıran şəxs kimi görür. Kant üçün filosof bilik əldə etmə prosesində tənqidi düşüncəni önə çəkir, yəni ağlın özünü və biliyin əsaslarını sorğulayır. Filosof həm də etik məsuliyyət sahibi olmalıdır, çünki onun düşüncəsi həm nəzəri, həm də praktik (əxlaqi) aspektləri əhatə edir.

      Hegel fəlsəfəni tarix və ruhun inkişafı kimi görür. Ona görə filosof, ruhun özünü dərk etməsi və tarixi proseslərin qanunauyğunluqlarını anlaması üçün çalışan biridir. Filosof, həm fərdi, həm də ümumi mənada insanlığın azadlığına və inkişafına xidmət edən düşüncə sahibidir. Hegel filosofu tarixin dialektik prosesini anlamağa çalışan müdrik şəxs kimi təsvir edir.

     Friedrix Nitşe filosofu ən çox dərin və cəsarətli sorğu aparan, ənənəvi dəyərləri sarsıda bilən və yeni dəyərlər yaratmağa cəhd edən şəxs kimi təqdim edir. Onun üçün filosof “dəyər yaradan”dır, yəni o, mövcud əxlaq və düşüncə sistemlərini tənqid edir və insanın daha yüksək fərdi inkişafını vurğulayır. Nitşenin filosofu həm də bəşəriyyəti “yeni insan”a yönəldən cəsur ruhdur.

     Martin Haydegger isə, fəlsəfəni varlığın özü haqqında düşünmək kimi qəbul edir. Filosof, varlığın mənasını və insanın dünyadakı yerini dərk etmək üçün dərin refleksiyaya gedən insandır. Ona görə filosof ənənəvi metafizikadan çıxış edərək, insanın “varlıq” sualını sorğulayan, zaman və mövcudluğun mahiyyətini aydınlaşdırmağa çalışan insandır. Filosof həm də varlıqla insan arasındakı münasibəti yenidən kəşf edən şəxsdir.

·       Fəlsəfə necə meydana çıxdı?

     Fəlsəfə qədim Hind, Çin, Mesopotamiya, Misir sivilizasiyalarında müxtəlif formalarda meydana çıxsa da, onun rasional, sistemli və məntiqi bir dünya izahına çevrilməsi ilk dəfə Qədim Yunanıstanda baş verdi. Əsas fərq ondan ibarət idi ki, yunan düşüncəsində dünya və insan haqqında suallar ilk dəfə mərasimlərdən, miflərdən və ilahi əfsanələrdən çıxarılaraq, rasional dildə və ardıcıl məntiq əsasında ifadə olunmağa başladı. Bu isə, sadəcə bir fikir dəyişikliyi deyildi, düşüncənin dilinin dəyişməsi idi. Məhz Yunanıstanda dil fəlsəfi düşüncənin alətinə çevrildi. “Arete” (fəzilət), “episteme” (bilik), “logos” (ağıl/nitq), “physis” (təbiət), “ethos” (əxlaq) və digər mücərrəd  anlayışlar vasitəsilə dünya izah edilə bilən, anlayışlara bölünən bir bütövə çevrildi. Aristotel ilk dəfə formal məntiqi və sillogizmi yaradaraq düşüncənin strukturunu dil vasitəsilə təhlil etdi. Sokrat dialoqu ilə düşüncənin düşüncə üzərində sorğulanması (refleksiya) mədəniyyətə daxil oldu.

       Werner Jaeger yazır ki, “Yunan mədəniyyətində ilk dəfə dil bir tədqiqat alətinə, düşüncənin qurucu strukturuna çevrildi.”[1]

       Martin Haydegger deyir ki, “Yunan fəlsəfəsində dil sadəcə düşüncənin vasitəsi deyil, varlığın açılma yeri idi.”[2]

      Gadamer isə qeyd edirdi ki, “Fəlsəfi düşüncə yalnız dildə baş verir. Anlayış yaranmadan fəlsəfə yoxdur. Bu anlayışlar isə ilk dəfə Yunan dilində özünə sistemli məna qazandı.”[3]