20-ci illər, repressiya və mətbuat
Hakmiyyətdə ilk addımlar - 20-ci illər
“1917-ci ilin oktyabrında Petroqrad sakit görünürdü. Lakin zahiri sakitlik pərdəsi arxasında şəhər son şənliyində idi”
Tarixlər 25 oktyabrı göstərdikdə bolşeviklərin rəhbərliyi ilə ayaqlanan rus proletariyası qalib gəldi. Ölkədə sosial düşüncəyə əsaslanan yeni sistem quruldu. Həmin sistem nəticəsində ölkədə siyasi və iqtisadi baxımdan köklü dəyişikliklər baş verdi. Bu dəyişikliklərin əsas məqsədi rus xalqını, xüsusən də kəndli sinifini rifah içində yaşatmaqdan ibarət idi. Lenin isə hakimiyyətinin ikinci günü radikal və repressiv siyasətinin nəticəsi olaraq müxalif mətbatını yasaqladı. Noyabrın 4-də isə “Çeka” adlı əks-inqilab qurumu təsis edildi.
Qeyd etmək lazımdır ki, kəndlilərin də inqilabda öz maraqları vardı. Belə ki, Lenin, rus kəndlisinə torpaq vəd edirdi. Lakin, bolşeviklər hakmiyyəti ələ aldıqdan sonra, kəndlilər sıxışdırılır, onlara paylanan torpaqlar üzərinə ağır vergilər qoyulurdu.
Bolşeviklərin “hərbi kommunizm” adlı iqtsadi siyasəti Azərbaycanda da tətbiq olunmağa başladı. 1920-ci ilin sentyabrında ərzaq sapalağı və ümumi əmək mükəlləfiyəti haqqında dekret imzalandı. Ərzaq sapalağına görə, məhsulun çox az hissəsi kəndlinin ixtiyarında qalır, böyük hissəsi isə hökumətə verilirdi.
Artıq 20-ci illərin sonu 30-cu illərin əvvələrində sovet hökuməti repressiv siyasətin yeni mərhələsinə qədəm qoydu. Qolçomaqların (ortabab kəndlilər) ləğvi və “kollektivləşmə” siyasəti kəndlilərin kütləvi çıxışları ilə nəticələndi. Lakin bu çıxılar silah gücü hesabına yatırıldı. Bu dövrlərdə Azərbaycan xalqının vəziyyəti daha da gərginləşmişdi.
Respressiyanın başlanması – 16-lar məhkəməsi
“XX əsrin 30-cu illərinin əvvəllərinə qədər artıq SSRİ-də həm Stalinin bolşevik partiyası daxilindəkı əsas opponentləri, həm də bütövlükdə Sovet hökumətinə qarşı potensial müxalifət siyasi cəhətdən zərərsizləşdirilmişdi. Lakin proses nəinki bununla dayanmayacaq, hətta daha da şiddətlənəcək, şaxələnəcək və potensial opponentlərin kütləvi fiziki məhvini də ehtiva edəcəkdi. Bu siyasət ilk növbədə Stalinin tam mütləq hakimiyyət qurmaq niyyətinin doğurduğu “zərurət” idi. O, partiyanın XVII qurultayını (yanvar-fevral 1934-cü il) ilk müxalifətsiz və fraksiyasız qurultay kimi dəyərləndirsə də, elə oradaca “daxili və xarici düşmənlərə qarşı döyüşə” çağırırdı”
İnqilab ərəfələrində anarxist Bakuninin “qaçaq-quldur” dünyasını inqilaba cəlbə etmə istəyi Stalinin hakimiyyəti dövründə yeni mərhələyə keçdi. Belə ki, “qaçaq-quldur” dünyası artıq inqilab sıralarında deyil, hakimiyyət sıralarında yerini bərqərar edirdi.
“Ümumittifaq Kommunist (bolşevik) Partiyası Mərkəzi Komitənin (ÜİK(b)P MK) Siyasi Bürosunun 12 dekabr 1932-ci il qərarına əsasən Böyük Təmizləmələr qarşıdan gələn 1933-cü il ərzində həyata keçirilməli idi. Lakin obyektiv və subyektiv amillərin təsiri nəticəsində proses 1930-cu illərin sonuna qədər uzandı. Kütləvi repressiyaların pik nöqtəsi 1933-cü ilə deyil, 1936-1937-ci illərə təsadüf etdi”.
Sumbatovun, Borşovun, Qriqoryanın və digərlərinin rəhbərliyi ilə 70-80 minə yaxın azərbaycanlı ziyalı məhv edildi. Stalinə mütləq hakimiyyətini qurmaqda kömək edən əsas proseslərdən biri də respublikanın müxtəlif yerlərində apardığı “çekistləştirmə” siyasəti idi.
“Elə 1933-cü ildən də respublikanın bir sıra mühüm partiya və hökumət orqanlarında “çekistləşdirmə” prosesinə start verildi. 1933-1937-ci illərdə AK(b)P MK katibləri arasında M.C.Bağırovla yanaşı digər peşəkar çekistlər – Az.DSİ sabiq sədri A.Aqrba (1934-1936), Az.DSİ sabiq sədr müavini R.Qulbis (1932-1937) də yer almışdılar”
1936-cı ilin avqustunda Moskvada “16-lar məhkəməsi” keçirildi. İttiham olunan 16 nəfərin Trotski ilə əlaqədə olduqları deyilirdi. Onların arasında Stalinə müxalif olan tanınmış iki bolşevik, Qriqori Zinovyev və Lev Kamenev də vardı. Tarixçilər bu məhkəməni “Böyük terorrun” başlanğıcı hesab edir.
“Bilavasitə Azərbaycanda “Böyük Terror”un anonsu isə L. Beriyanın 1936-cı il avqustun 21-də “Pravda”, həmçinin Zaqafqaziyanın bütün qəzetlərində nəşr etdirdiyi və Cənubi Qafqaz respublikalarındakı “xalq düşmənlərini” hədəfə alan “Sosializmin düşmənlərinin külünü göyə sovuraq”(“Развеять в прах врагов социализма”) başlıqlı yazısı oldu”
Beriyanın anonsu ilə başlayan ”Böyük Terror”, Azərbaycanda Mir Cəfər Bağırov və onun “Üçlüklər”i ilə həyata keçirildi.
Bağırovun təyinatı və “Üçlüklər”
Mir Cəfər Bağırov, Stalinin mütləq hakmiyyəti üçün zəruri adam idi. Bağırovun Azərbaycan rəhbərliyinə təyinatı, hələ “Çeka”nın rəhbəri olduğu zaman etdiyi əməliyyatların nəticəsidir. Lakin Bağırovun həmin dövrdəki qəddarlığı Moskvanın narazılığına səbəb olurdu. Belə ki, 1930-cu illərdə kollektivləşmə siyasətinə qarşı çıxan Çayoba kəndindəki (Gədəbəy ərazisi) üsyançıların, oranı tərk etdiyi bilinsə də həmin ərazi, artileriya atəşində tutuldu. “Çayoba faciəsi” 30-dan artıq qadın və uşağın həlakıyla nəticələndi. Bundan sonra Moskva, Bağırovu işindən uzaqlaşdırdı.
Lakin, indiki şəraitdə isə Stalinə məhz Mir Cəfər Bağırov kimi adamlar lazım idi. Beləliklə Moskva, 1933-cü ildə Azərbaycan SSR Kommunist Partiyasının birinci katibi vəzifəsinə Bağırovu gətirdi. Qeyd etmək lazımdır ki, Bağırovun təyinatında Lavrentiy Beriyanın xüsusi rolu var.
soldan sağa: M.C.Bağırov, L.Beriya, N.Yejov, A.Xandjyan, R.Eyxe
Beriyanın polis orqanları ilə qurduğu gizli şəbəkə zamanla Cənubi Qafqaz və Moskvada gücləndi.1921-ci ildə Bakı və Gürcüstanda illeqal fəaliyyətlərindən sonra “Çeka”ya daxil olan Beriya, Bağırovla da məhz bu zaman tanış olub. “Bu ikisinin əlaqələri hələ 20-ci illərin əvvəllərindən başlamışdı. Qafqaz partiya təşkilatında onları “siam əkizləri” adlandırırdılar. Sovetləşmədən qabaq Azərbaycan Cumhuriyyəti dövründə (1918-1920) onlar birlikdə xüsusi xidmət orqanlarında çalışmış, 1921-ci ildə Bağırov Azərbaycanda Çeka rəhbərliyinə təyin olunduqdan sonra Beriyanı özünün müavini vəzifəsinə gətirmişdi. Daha sonra isə Beriya Çekanı əvəzləyən Dövlət Siyasi İdarəsinin (DSİ-QPU) bütün Zaqafqaziyadakı rəhbəri təyin edilmişdi. Partiya və dövlət iyerarxiyasında sürətlə irəliləyən Beriya 1932-1938-ci illərdə Zakkraykomun birinci katibi, 1938-ci ildən isə SSRİ Daxili İşlər komissarı və SSRİ Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin Siyasi Bürosunun üzvü olmuşdu”. “Üçlüklər”in yaranması isə 1937-ci ilə təsadüf edir. Bağırovun təyinatıyla ilk “Üçlük” Y.Sumbatov, C.Axundzadə və T.Quliyevdən ibarət idi. Onlara verliən səlahiyyətlər arasında ölüm hökmü də vardı. “ “Üçlük” təhlükəsizlik orqanlarının göndərdiyi siyahıları yoxlaya bilər, vəkil və ya prokurorun iştirakı olmadan məhkəmə keçirə bilər və ölüm hökmü də daxil olmaqla istənilən qərarı qəbul edə bilərdi”. Bağırovun Azərbaycana təyin edilməsi və onun təyin etdiyi “üçlük”lər nəticəsində 80 min azərbaycanlı məhv edildi. soldan sağa: M.C.Bağırov, L.Beriya, N.Yejov, A.Xandjyan, R.Eyxe Beriyanın polis orqanları ilə qurduğu gizli şəbəkə zamanla Cənubi Qafqaz və Moskvada gücləndi.1921-ci ildə Bakı və Gürcüstanda illeqal fəaliyyətlərindən sonra “Çeka”ya daxil olan Beriya, Bağırovla da məhz bu zaman tanış olub. “Bu ikisinin əlaqələri hələ 20-ci illərin əvvəllərindən başlamışdı. Qafqaz partiya təşkilatında onları “siam əkizləri” adlandırırdılar. Sovetləşmədən qabaq Azərbaycan Cumhuriyyəti dövründə (1918-1920) onlar birlikdə xüsusi xidmət orqanlarında çalışmış, 1921-ci ildə Bağırov Azərbaycanda Çeka rəhbərliyinə təyin olunduqdan sonra Beriyanı özünün müavini vəzifəsinə gətirmişdi. Daha sonra isə Beriya Çekanı əvəzləyən Dövlət Siyasi İdarəsinin (DSİ-QPU) bütün Zaqafqaziyadakı rəhbəri təyin edilmişdi. Partiya və dövlət iyerarxiyasında sürətlə irəliləyən Beriya 1932-1938-ci illərdə Zakkraykomun birinci katibi, 1938-ci ildən isə SSRİ Daxili İşlər komissarı və SSRİ Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin Siyasi Bürosunun üzvü olmuşdu”. “Üçlüklər”in yaranması isə 1937-ci ilə təsadüf edir. Bağırovun təyinatıyla ilk “Üçlük” Y.Sumbatov, C.Axundzadə və T.Quliyevdən ibarət idi. Onlara verliən səlahiyyətlər arasında ölüm hökmü də vardı. “ “Üçlük” təhlükəsizlik orqanlarının göndərdiyi siyahıları yoxlaya bilər, vəkil və ya prokurorun iştirakı olmadan məhkəmə keçirə bilər və ölüm hökmü də daxil olmaqla istənilən qərarı qəbul edə bilərdi”. Bağırovun Azərbaycana təyin edilməsi və onun təyin etdiyi “üçlük”lər nəticəsində 80 min azərbaycanlı məhv edildi. Repressiyalarla yanaşı, Azərbaycanda kollektivləşmə siyasəti davam etməkdə idi. Bu prosesdən ibadət yerləri də ziyana uğrayırdı. Belə ki, Azərbaycan qəzalarında məscidlər bağlanaraq, anbar və kitabxanalara çevrildi. Əhalinin dini görüşləri də sıxışdırılmağa başladı, Allahsızlıq ideologiyasının təbliğinə start verildi. Mübariz Allahsızlar İttifaqı? Bilindiyi kimi, Sovet Sosialist Respublikası, K.Marksın ideyaları ilə qurulan ilk dövlətdir. Daha sonra V.İ.Lenin, Marksın ideyalarını mənimsəyərək onu üç əsas məqamda – fəlsəfi, siyasi və iqtisadi sahədə inkişaf etdirirək, əsas prinsiplərdən uzaqlaşmayıb yeni şərtlərə uyğun bir təlim kimi təkminləşdirdi. Bu cərəyan Marksizim-Leninizm adlandı. Marksist-Leninist nəzəriyyə “din xalqın tiryəkdir” fikrini müdafiə edir, yəni din insanları ölümdən sonra xoşbəxt bir həyatın varlığını inandıraraq onları real gerçəklikdən uzaqlaşdırır. Beləliklə din reallığı kölgədə qoyaraq, insanların gerçək xoşbəxtlik uğrunda mübarizəsinə mane olur. Nəticə etibarilə Marksist-Leninist nəzəriyyə dinlə birlikdə allahsızlığı müdafiə edir.
Azərbaycanda isə din əleyhinə propaqanda daha sərt şəkildə tətbiq olunurdu. Həmin dövrdə məscidlər dağıdılır, din xadimlərinə xalq düşməni damğası vurulurdu. 1928-1929-cu illərdə komsomolçular tərəfindən 780 məscid bağlandı. Bu propaqanda 1930-cu illərin əvvələrində daha da gücləndi, artıq mətbuatda dinə qarşı təhqirəramiz yazılar dərc olunmağa başladı.
Azərbaycanda Allahsızlar cəmiyyətini təsis edən isə 1919-cu ildə Azərbaycan dilində gizli şəkildə nəşr edilən bolşevik "Kommunist" qəzetinin ilk redaktoru olan Ruhulla Axundovdur. O, XI Qızıl ordunun işğalından sonra AK (b) PMK-də şöbə müdiri, AK (b) P Bakı Komitəsinin katibi, "Bakinski raboçi" və "Kommunist" qəzetlərinin redaktoru olub. Eyni zamadna Marksın əsərlərini azərbaycan dilinə tərcümə edib.
1920-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutuna kömək məqsədi ilə Moskvaya gedən Ruhulla Axundov, XI Qızıl ordunun 1920-ci il, 27 aprel işğalına dəstək verdi.
Sovet Rusiyası, Ermənistan və Gürcüstanının müstəqilliyinə son qoyduqdan sonra, Cənubi Qafqaz respublikalarını bir ittifaqda birləşdirmək istəyirdi. Ruhulla Axundov, 1921-ci ildə ZSFSR-nin qurulmasını “vaxtı çatmamış addım” hesab etsə də sonradan mövqeyini dəyişdi. ZSFSR və SSRi-nin təşkilini müdafiə etdi.
1928-ci ildə R.Axundovun tapşırığı ilə "Kommunist" qəzeti gənc nəslin millət və din əleyhinə tərbiyə edilməsi üçün aşağıdakıları təklif edirdi:
“Millətçi müəllimlər məktəblərdən çıxarılmalıdır;
Müəllimlərin proletar sinfindən olmasına əhəmiyyət verilməlidir;
Komsomol və pioner dərnəkləri məktəblərdə kəndli fəaliyyətlərini artırmalı və millət əleyhinə proqramlarını çoxaltmalıdırlar;
Rusiyada başlamaq üzrə olduğu kimi Azərbaycanda da milli və dini bayramların tamamilə ləğv edilərək bunların yerinə inqilab bayramları qoyulmalıdır;
Məktəblərimizdə milli və dini təsirləri davam etdirən ən böyük amilin ailələrimiz olduğu inkar edilməz. Bununla da, sadə məktəb vasitəsilə mübarizə etmək qabil olmayacaqdır. Cocuqlarımızın ata-anaları arasında millət, din və s. ilə mübarizə işlərini qüvvətləndirmək üçün "Allahsızlar cəmiyyəti"nin işləri canlandırılmalıdır”
Lenini, Marksı, azərbaycan dilinə tərcümə edən Axundov, əlbəttə sosialist-kommunist ideyalarına dərindən bələd idi. İdeologiyanı dəyişib, özününküləşdirən Stalinə isə həqiqi sosializmin nə olduğunu bilən Ruhulla Axundov sərf etmirdi. Nəticədə, vəzifəyə gətirilən Bağırov, Ruhulla Axundov və silahdaşlarına qarşı mübarizəyə başladı.
1937-ci il iyunun 8-də "Pravda" qəzetində, “Rıklinin” imzası ilə "Düşmənin hiylələri" adlı məqalə dərc edilərək R.Axundova qarşı ağır ittiham irəli sürüldü. Məqalədə, "Trotskiçi və müsavatçı Ruhulla Axundov mədəniyyət cəbhəsində uzun zaman nəzarətsiz olaraq istədiyini edib. O, Elmlər Akademiyasının Azərbaycan filialının başçısı olmuş, incəsənət işləri komitəsinə rəhbərlik etmiş, yazıçılar ittifaqına ağalıq etmişdir. O, bütün təşkilat və idarələri öz adamları ilə, gizli və açıq düşmənlərlə zibilləmişdir" – ifadələri ilə yanaşı, gənc şairlər, Səməd Vurğun və Süleyman Rüstəmin də ünvanına böhtanlar yağdırılırdı.
1919-cu ildən kommunist partiyasına üzv olan Ruhulla Axundov Sovet dövründə yüksək vəzifələrdə çalışsa da 1937-ci ildə “Əksinqilabçı millətçi təşkilat”ın üzvü, “trotskiçi” damğasıyla mühakimə olunur və 1938-ci ildə güllələnir.
Qeyd etmək lazımdır ki, din əleyhinə propaqanda adı altında Azərbaycan xalqın milli adət və ənənələrinə də qarşı çıxılırdı. Əvvəllər rəsmi şəkildə qeyd olunana Novruz bayramı artıq əksinqilabi xarakter damğasıyla qadağan edilmişdi.
Azərbaycan proletar mətbuatının yeni mərhələsi belə bir siyasi şəraitdə başlamışdı.
Proletar mətbuatı repressiya illərində
Artıq 30-cu illərdə azad söz mətbuatdan uzaqlaşdı. Bu dövrdə mətbuatın əsas vəzifəsi, əksinqilabçı trotskiçiləri ifşa etmək idi.
“Sonra partiya yoldaşlarımız, trotskist agentlərlə mübarizə edərkən hazırkı trotskizmin artıq tutaq ki, 7-8 il bundan əvvəlki trotskizm olmadığını, trotskizm və trotskistlərin bu zaman ərzində trotskizmin simasını kökündən dəyişdirmiş olan ciddi evolusiya keçirdiklərini, buna görə də trotskizmlə mübarizənin və onunla mübarizə metodlarının kökündən dəyilməli olduğunu görməmişlər və gözdən qaçırmışlar”
“Kommunist” qəzetində dərc edilən materialda bundan əlavə, trotskistlərin 1936-cı ildə keçirlən “16-lar məhkəməsi”sində, siyasi platformalarının olduğunu inkar etdikləri vurğulanır, onların siyasi simalarını açmaqdan qorxduqları deyilirdi.
“Xalq düşmənləri”nin aşkarlanması prosesi yavaş-yavaş çoxalmağa başladı. Amma hadisələrin necə inkişaf edəcəyi, kimlərin təqib qarşı¬sın¬da qalacağı bəlli deyildi.
Əli Nazim - 12493 nömrəli istintaq
09:31 19.02.2025
Oxunuş sayı: 9750
