Deputatla müsahibə: Azərbaycanın xarici siyasət kursu bir neçə onilliyə hesablanır

Crossmedia.az analitik- informasiya portalı Milli Məclisin deputatları ilə silsilə müsahibələri davam etdirir.

Bu dəfəki müsahibimiz Milli Məclisin deputatı Azər Allahverənovdur. O, Cənubi Qafqazdakı mövcud dinamika, həmçinin rəsmi Bakının xarici siyasət kursu barədə suallarımız cavablandırıb.

Müsahibəni təqdim edirik:  

      -      Məlum olduğu kimi, avqustun səkkizində ABŞ-də Azərbaycan və Ermənistan liderləri arasında əldə olunan razılıqlardan sonra Cənubi Qafqazda yeni nizam yaranıb. Bu yeni nizamı  necə səciyyələndirirsiniz?

-           Azərbaycanın 44 günlük Vətən müharibəsində əldə etdiyi zəfər  və 2023-cü ilin sentyabr ayında keçirilən dövlət suverenliyinin tam bərpası əməliyyatı ilə Cənubi Qafqazda yeni reallıq formalaşdı. Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün təmin olunması, Konstitusiyanın hüquqi qüvvəsinin bütün ərazilərdə təmin olunması bu reallığın əsas göstəricisidir. Onun əsas qayəsini Birinci Qarabağ savaşı ilə Dağlıq Qarabağ Ermənistan – Azərbaycan münaqişəsinin bitməsi təşkil edir. Bu, beynəlxalq hüququn tələb, norma və prinsiplərinə uyğun hadisə idi. Çünki beynəlxalq hüquq, BMT-nin nizamnaməsi və digər sənədlər ölkənin ərazi bütövlüyünün təmin olunmasını müəyyənləşdirən əsas hüquqi çərçivələrdir. Amma BMT-nin məlum dörd qətnaməsi və bir sıra beynəxlalq təşkilatların bu qəbildən olan digər qətnamələri icra edilmirdi. Azərbaycan 44 günlük Vətən müharibəsi ilə bunu təmin etdi. Beynəlxalq ictimaiyyət də bunu çox müsbət qiymətləndirdi. Çünki cənab Prezident İlham Əliyevin də vurğuladığı kimi, Azərbaycan İkinci dünya müharibəsindən sonra ərazisi işğala məruz qalan və onu təmin edən yeganə dövlətdir. İkinci dünya müharibəsindən sonra ikinci belə hadisə olmayıb. Həmçinin Azərbaycan faktiki olaraq ölkə ərazisində separatizmə son qoydu. Bu gün dünyanın bir çox inkişaf etmiş dövləti separatizmdən əziyyət çəkir. Eyni zamanda Qlobal Cənuba aid bir sıra dövlətlərdə də belə meyillər və problemlər kifayət qədər çoxdur. Azərbaycan onlar üçün də örnəyə, uğurlu modelə çevrildi. Həmçinin üçüncü proses - Böyük Qayıdış və quruculuq işləri başlandı. Kənardan heç bir dəstək olmadan Azərbaycan böyük qayıdış və quruculuq işlərini öz resursları hesabına- uğurla və sürətlə həyata keçirdi.

-           Bəs Ağ Evdə əldə olunan razılaşmalar prosesi necə dəyişdi?

-           ABŞ Prezidenti Donald Tramp vasitəçi qismində olmasa belə, Vaşinqton “meydanını” danışıqlar üçün açıq elan etdi. Beləliklə, keçirilən ikitərəfli və üçtərəfli görüşlər nəticəsində məlum bəyannamə imzalandı. Müxtəlif ikitərəfli sənədlər imzalandı. Nəticədə yeni reallıq formalaşdı. Bu reallıq özündə nəqliyyat- kommunikasiya xətlərinin, o cümlədən Zəngəzur dəhlizinin açılmasını, ATƏT-in Minsk Qrupunun buraxılmasına dair birgə müraciəti ehtiva edir. Artıq bu istiqamətdə müvafiq işlər görülür.

-           Bəs Azərbaycana qarşı ərazi iddialarını özündə ehtiva edən Ermənistan konstitusiyasının dəyişdirilməsi?

-           Bu, Ermənistan üçün həyati əhəmiyyətli məsələdir. Çünki gələn ilin iyununda keçiriləcək parlament seçkilərinə qədər konstitusiyanın dəyişdirilməsi Ermənistan hakimiyyəti üçün ciddi təhdidlər yarada bilər. Bunu rəsmi İrəvan yaxşı başa düşür. ABŞ Ermənistana müəyyən siyasi dəstək göstərir. Ancaq Rusiya faktoru da unudulmamalıdır. Bu baxımdan Ermənistan hakimiyyəti müəyyən siyasi manevrlər edərək, Rusiya ilə də münasibətləri pisləşdirmədən prosesi davam etdirməyə çalışır. Odur ki, baş nazir Nikol Paşinyan növbəti seçkilərə qədər prosesi öz xeyrinə dəyişmək niyyətindədir. Azərbaycanla sülh sazişinin imzalanması üçün artıq konstitusiya dəyişikliyindən başqa tələb yoxdur. Bu prosesin uğurla həyata keçməsi üçün İrəvanın üzərinə götürdüyü müəyyən öhdəliklər var. Bu öhdəliklərdən biri də Zəngəzur dəhlizinin açılması ilə bağlıdır.

-           Yeri gəlmişkən, Zəngəzur dəhlizinin perspektivdə açılması region üçün nə vəd edir?

-           İndi imzalanmış bəzi beynəlxalq sənədlərdə həm də “Trampın Beynəlxalq Sülh və Rifah Marşrutu” adlanan Zəngəzur dəhlizinin açılması təkcə Azərbaycanın əsas hissəsi ilə quru torpaq üzərindən Naxçıvanla əlaqələnin qurulması demək deyil. Bu, geniş anlamda Avrasiya qitəsini əlaqələndirən böyük beynəlxalq nəqliyyat-logistika mənzərəsini dəyişdirə biləcək və ona əlavə imkanlar yarada biləcək layihədir. Yeni nizamda məhz bununla bağlıdır: Cənubi Qafqazda Bakı- Tbilisi – Qars marşrutu ilə yanaşı, yeni  marşrutun da istifadəyə verilməsi gözlənilir. Ermənistan başa düşür ki, bu proesi uzatmaq onun öz ziyanıdadır.

-           Niyə?

-           Çünki Zəngəzur dəhlizinə alternativ - İrandan keçən Araz dəhlizi də var. Ermənistan Zəngəzur dəhlizini ləngitsə, beynəlxalq yüklər çox rahat şəkildə Araz dəhlizindən keçmiş olacaq. Beləliklə, İrəvan yeni imkanlardan məhrum ola bilər. Ona görə Zəngəzur dəhlizinin mümkün qədər tez işə düşməsinə çalışırlar. Rəsmi Bakı üçün önəmli olan Azərbaycan sərnişinləri və mallarının keçidi üçün “Azərbaycandan – Azərbaycana” prinsipinin tətbiqidir. Beynəlxalq yüklər beynəlxalq qaydalara uyğun daşına bilər.  Zəngəzur dəhlizinə paralel olaraq yeni kommunikasiya xətlərinin açılması isə Ermənistan üçün əlavə gəlir deməkdir. İqtisadi zəmində olan belə faydalı addımlar Cənubi Qafqazda uzunmüddətli sülhün təmin olunmasına kömək edir. Ümumiyyətlə, Zəngəzur dəhlizi geostrateji baxımdan çox əhəmiyyətli layihədir. Prezidentin İlham Əliyevin “Əl- Arabiya” telekanalına müsahibəsində də dediyi kimi, bizim kimsə ilə müharibə aparmaq niyyətimiz yoxdur. Yəni bizim Ermənistanla bağlı sülhdən başqa niyyətimiz yoxdur. Müəyyən praqmatik qüvvələr bunu anlayır. Amma hakimiyyətə qarşı çıxan revanşist qüvvələr də var. Onlar prosesi ləngitmək istəyirlər.

-           Bəs buna nail ola biləcəklər?

-           Ermənistan üçün sülhün alternativi yoxdur. Növbəti müharibə Ermənistan üçün böyük fəlakət ola bilər. Ermənistan nə qədər praqmatik düşünsə, uzaqgörən davransa, bu, onun üçün o qədər yaxşıdır. Otuz illik işğaldan sonra Azərbaycan Ermənistanla münasibətlərin normallaşmasına çalışır. Amma Ermənistanda bu reallığı dəyişməyə çalışan qüvvələr də var. Hərçənd bu dinamika rəsmi İrəvan üçün yaxşı nə isə vəd etmir. Radikalara qarşı müqavimət göstərir ki,   israrlıdır. Sadəcə kənar müdaxilələr və təsirlər də Ermənistan hakimiyyətindən yan keçmir.

-           Azərbaycan Prezidenti bu yaxınlarda Çində oldu. Bu səfər bir daha göstərdi ki, rəsmi Bakı həm Vaşinqton, həm də Pekinlə münasibətlərini qoruyan, inkişaf etdirən nadir dövlətlərdəndir. Siz xarici siyasətimizdəki bu məqamı necə dəyərləndirirsiniz?

-           ABŞ-Çin rəqabəti hazırda daha çox iqtisadi zəmindədir. Düzdür, Demokratların hakimiyyəti dövründə münasibətlər kifayət qədər gərgin idi. İndi isə elə deyil. Respublikaçılar münasibətlərə daha çox iqtisadi zəmində baxır. Prezident İlham Əliyevin də dediyi kimi, Tramp yeganə ABŞ prezidentidir ki, onun dövrdə heç bir müharibə olmayıb, əksinə, münaqişələr dayanıb. Əslində Çinlə ABŞ arasında hərbi toqquşma onların heç birinə sərf etmir. Azərbaycan hər iki dövlətlə münasibətlərini qoruyur. Biz Çinlə birlikdə bir çox vacib layihələr həyata keçiririk. Bu layihələrin böyük əksəriyyəti inteqrasiya xarakteri daşıyır. Məsələn, Orta dəhliz layihəsi buna nümunədir. Beynəlxalq yükdaşıma və logistika məsələlərində hələ ki, ABŞ-nin iştirakı yoxdur. Zəngəzur  dəhlizinin açılması ilə rəsmi Vaşinqtonla da bu istiqamətdə əməkdaşlıq təmin olunacaq. Azərbaycan ABŞ üçün də, Çin üçün də açıq dövlətdir. Ümumiyyətlə, Cənubi Qafqaz kifayət qədər geostrateji əhəmiyyətə malikdir. Yeri gəlmişkən deyim ki, beynəlxalq yollar artıq Cənubi Qafqazdan keçir. Bu nöqteyi- nəzərdən həm Azərbaycan, həm də Çin hərtərəfli əməkdaşlıqda hər iki tərəf maraqlıdır. Çin üçün Azərbaycan yaxın dostdur. Çin və Azərbaycan xalqları dostdurlar. Azərbaycan Çin üçün qərbə, Çin isə Azərbaycan üçün şərqə açılan pəncərədir. Yeri gəlmişkən, Prezident İlham Əliyev bildirib ki, Azərbaycan beynəlxalq yükdaşımaların həcmini 15 milyon 25 milyona qaldırmağı hədəfləyir. Bunun böyük infrastruktur, böyük layihələr olmalıdır. Zəngəzur dəhlizi də Cənubi Qafqazdan keçən digər nəqliyyat marşrutları ilə birlikdə bu işin öhdəsindən gəlmək iqtidarındadır. Ələt beynəlxalq dəniz limanının potensialının genişləndirilməsi və gələcəkdə Ələtdə beynəlxalq hava limanının istifadəyə verilməsi böyük infrastuktur layihələrdən xəbər verir. Bu konteksdə Çin Azərbaycanın əsas strateji tərəfdaşlarından biridir. Azərbaycanla ABŞ arasındakı əlaqələr isə daha çox siyasi məzmunludur. Məsələn, ABŞ üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edən terrorçuluqla mübarizə, enerji sahəsində əməkdaşlıq sahəsində ikitərəfli münasibətlərdə xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. ABŞ-nin Cənubi Qafqazla bağlı böyük planları var. Azərbaycan isə Cənubi Qafqazın əsas oyunçusu kimi ABŞ üçün xüsusilə maraqlıdır. Bundan narahat olan qüvvələr. Amma rəsmi Bakı bütün tərəflərlə praqmatik və balanslı siyasət yeridir. Azərbaycanın milli maraqları əsas götürülür. Nəticə etibarı ilə bu gün rəqib olan iki dövlət- Çin və ABŞ Azərbaycanı etibarlı tərəfdaş kimi görür. Bir çox halda onların maraqları Azərbaycan üzərindən reallaşan layihələrdə üst- üstə düşür və təmin olunur. Zəngəzur dəhlizi bu layihələrdən biridir.

-  Bundan sonra ABŞ minalı ərazilərin xəritəsinin təhvil verilməsində və əsir və itkin düşmüş şəxslərin taleyinin müəyyənləşməsində Azərbaycana təzyiq göstərə bilərmi?

- Konstruktiv dialoq ən düzgün alətlərdən biridir. Azərbaycan hər zaman bunda maraqlı olduğunu göstərib. Ermənistanla vasitəçisiz danışıqlar daha effektli olub, nəinki vasitəçi ilə. Çünki vasitəçilərin də öz maraqları olur. Ermənistanla Azərbaycan arasında formalaşan və davam edən kommunikasiya imkan yaradır ki, məsələləri özümüz həll edək.

- Deməli, ikitərəfli təmaslar nəticəsində də sözügedən topoqrafik nümunəni əldə etmək mümkündür?

- Təəssüf ki, Ermənistan basdırılmış minaların xəritəsini Azərbaycana vermir. Verilən xəritələrin dəqiqliyi isə çox azdır. Amma Ermənistan müəyyən addımlar atır. Məsələn,  Qazaxda, Ermənistanla sərhəd ərazidəki minaların təmizlənməsi buna misaldır. Amma beynəlxalq ictimaiyyət bu məsələdə o qədər də maraqlı deyil. Azərbaycan isə yumşaq güc vasitəsilə Cənubi Qafqazda uzunmüddətli sülhün təmin olunması üçün zəruri addımları atmaqdadır. Ermənistan da öz növbəsində bu addımların bəzilərini müsbət qarşılayır və müvafiq addımlar atır. Düşünürəm ki, kommunikasiyaların intensivləşməsi, dialoqun genişləndirilməsi bir çox açıq suala cavab tapılması ilə nəticələnə bilər.

- Türkiyənin vitse-prezidenti Cevdet Yılmaz bu günlərdə dedi ki, Ankara indiyə kimi olduğu kimi, bundan sonra Ermənistanla normallaşma prosesində Bakının yanında olacaq.  Türkiyənin növbəti mərhələdə regionla bağlı hansı addımları ata bilər?

- Türkiyə Cənubi Qafqazda sülhdə çox maraqlıdır. Zəngəzur dəhlizinin açılması və digər layihələr Ankara üçün əlavə dividentdir. İqtisadi maraqlar göz qabağındadır. Türkiyə yaranmış vəziyyətdən yararlanacaq. Odur ki, proseslərə bəri başdan töhfə verə biləcək tərəf kimi çıxış edir. Vasitəçilik təşəbbüsləri də buradan qaynaqlanır. Yeri gəlmişkən, deyim ki, bütövlükdə Cənubi Qafqaz sülh və sabitliyin tam təmin olunması Türkiyənin burada və qonşu bölgələrdə nüfuzunun artmasına və siyasi mövqelərini güclənməsinə səbəb ola bilər. Ümumiyyətlə, heç bir dövlət qonşuluğunda gərginlikdə maraqlı deyil. Çünki münaqişə istər- istəməz həmin ölkələrin özünə də təsir edir. Onu da deyim ki, qardaş ölkə həm də Azərbaycanla birlikdə ideya müəllifi olduğu 3+3 layihəsinin fəal iştirakçısıdır. Bölgədə sülhün təmin olunması həm də bu platformanın uğurlun inkişafına şərait yaradar. Digər tərəfdən, Türk Dövlətləri Təşkilatı böyük bir coğrafi ərazini əhatə edir. Zəngəzur dəhlizinin açılması həm də Türk dünyasının bütövləşməsinə şərait yaradacaq. Odur ki, rəsmi Ankara dəhlizin mümkün qədər tez açılmasında, beləliklə, Türk dünyasının bütövləşməsində maraqlıdır. Bu, uzaqgörən siyasətin komponentləridir. Belə ki, Azərbaycan kimi Türkiyənin xarici siyasət kursu beş-on illiyə yox, bir neçə onilliyə hesablanır. Buna misal olaraq deyim ki, zamanında söylənilən “XXI əsr Türk əsri” olacaq” fikri bu gün özünü doğruldur.

Kənan Novruzov