Cavid Əfəndi həm də publisist idi
Görkəmli nəzəriyyəçi alim, professor Cahangir Məmmədli yazır ki, “bədii sözün estetik gücü bütün zamanlarada özünü təsdiq edib”. Azərbaycanın klassik yazarları da xalqı öz azadlığı uğrunda mübarizəyə səfərbər etmək üçün ədəbi yaradıcılığın bütün növlərindən, xüsusən də bədii publisistikadan istifadə ediblər. “Milli oyanışımızın banisi” adlandırlan M.F.Axundzadədən tutmuş bütün yazarlarımız bədii sözdən güclü bir təbliğat vasitəsi kimi yararlanmışlar.
Nəinki Azərbaycanda, böyük Türk dünyasında hər zaman yaradıcılığı və şəxsiyyəti ilə rəğbətlə, hörmətlə yad edilən, “Füyuzat” ədəbi məktəbinin görkəmli nümayəndəsi, filosof şair, dramaturq, ədəbi-bədii irsi hər zaman özünəməxsusluğu ilə secilən Hüseyn Cavid də yaradıcılığının ilk illərində əsasən publisistikaya müraciət edib. “Publisistika müasirlərindən ötrü bir məktəb” rolunu oynayan zaman H.Cavid kimi böyük bir dahi də ilk addımlarını bu məktəbdə ataraq püxtələşdi, məşhurlaşdı.
Ədibin poeziyası, dramaturgiyası, fəlsəfi görüşləri, pedaqoji fikirləri tədqiqata cəlb edilsə də, uzun illər xalqımız onun publisistik yaradıcılığından xəbərsiz olub. Görkəmli ədəbi-tənqidçi alim, professor Qulu Xəlilovun “heç kimə bənzəməyən sənətkar” adlandırdığı H.Cavid həm də publisist olub. Onun poeziyası, dramaturgiyası kimi, publisistikası da əsasən təlim-tərbiyəyə, soy-kökə, türklüyə bağlıdır. Məhz elə buna görə də ədibin əsərlərindəki, məqalələrindəki təlim-tərbiyə məsələləri, türkçülük, turançılıq ideyaları obyektiv olaraq, 20-ci yüzilliyin sonlarında daha geniş öyrənilməyə və təbliğ edilməyə başlandı.
H.Cavidin publissitik yaradıcılığı haqqında görkəmli ədəbiyyatşünas alimlərdən Məmməd Cəfər, Kamran Məmmədov, İnaət Bəktaşı, Xulu Xəlilov, İzzət Rüstəmov və digərləri maraqlı, dəyərli fikir və mülahizələr söyləsələr də, bu fikirlər sovet dövrünün ideoloji tələb-təklifinə uyğun idi. Nisbətən obyektiv fikirlər Azərbaycan mətbuatının görkəmli tədqiqatçısı Qulam Məmmədlinin “Cavid ömrü boyu” əsərində söylənilib və bu əsərdə ilk dəfə ədibin publisistikasından geniş nümunələr verilib.
20-ci yüzilliyin əvvəllərində və ortalarında H.Cavidin istər publissitikası, istər bütövlükdə yaradıcılığı, şəsxiyyəti haqqında Türkiyədə çox məzmunlu, obyektiv, dəyərli əsərlər ərsəyə gəlib. Ədibin irsinə, şəxsiyyətinə qayğı ilə yanaşan görkəmli alimlərdən Süleyman Təkinərin, Hüseyn Baykaranın, Fuad Köprülünün və başqalarının adlarını çəkə bilərik. Hətta 20-ci yüzilliyin əvvəllərində yaşayıb-yaradan yazarlar arasında H.Cavidi “bu dövr azəri ədəbiyyatının ən qüdrətli siması” adlandırırdılar.
H.Cavid publisistik yaradıcılığına ilk dəfə 1904-cü ildə “Şərqi-rus” qəzetində başlayıb. Daha sonra “Həyat”, “Həqiqət”, “İqbal”, “Açıq söz”, “Qurtuluş”, “Dirilik”, “İstiqlal”, “Azərbaycan”, “İnqilab və mədəniyyət”. “Ədəbiyyat”, “Yeni yol”, “Dan yıldızı” və s. qəzet və jurnallarda davam etdirib.
H.Cavid uzun müddət pedaqoji faliyyətlə məşğul olduğuna görə publisistik məqalələrinin əksəriyyəti maarifə, təhsilə, tərəqqiyə həsr edilib. Onun bu mövzuda olan məqalələrində həm bir pedaqoq kimi özünün məsləhəti, tövsiyyəsi, həm də dünya klassiklərindən gətirdiyi nümunələr diqqəti cəlb edir. Ən əsası odur ki, publisist bu məqalələrində oxucusunu inandıra bilir ki, maarif, elm, təhsil insanı yüksək amallar uğrunda mübarizəyə istiqamətləndirir.
Publisist “Naxçıvanda nə gördüm?”, “Naxçıvana nə lazım?”, “Qafqasiyada müəllimlər”, “İttifaq məktəbində”, “Təəssüf”, “Ürmiyədən” adlı ilk məqalələrində məktəbi, təhsili millətin nicat yolu kimi təqdim edir, məktəblərdə islahatların aparılmasını, ana dilinin daha geniş təbliğ edilməsini, qızların məktəbə cəlb edilməsini bəyan edirdi. “Həqiqət” qəzetində “Həsbi-hal” sərlövhəsi altında sil-silə şəklində çap edilən məqalələrində Şərq və Qərb klassiklərindən öyrənməyi, onların zəngin təcrübəsindən bəhrələnməyi tövsiyyə edən publisist öz yazılarında mütadi olaraq onlardan nümunələr verirdi. Məsələn, dünya şöhrətli alimlərdən Con Lokkunun “Pedaqoji əsəri” və Kantın “Pedaqogika haqqında” əsərlərinə mütamadi olaraq müraciət edib.
Müəllif publisistikasında xalq azadlığı, şəxsiyyət azadlığı, söz və fikir azadlığı kimi mühüm məsələlərə də yer verib. 1913-14-cü illərdə “Şəlalə” jurnalındakı çıxışları buna bir daha sübutdur. Bunlara nail olmaq üçün yalnız təhsilə, elmə sahib çıxmağı tövsiyə edərək yazırdı: “Bir millətin hər halını tədqiq etmək için ən doğru meyar, ən kəsdirmə yol o millətin məktəbləridir”.
Gənc publisist uşaqların təlim-tərbiyəsində məktəblə yanaşı ailənin də mühüm rol oynadığını vurğulayır və prosesin düzgün aparılması üçün qızların məktəbə cəlb edilməsini tələb edirdi. Ona görə də yazırdı: “Çocuqlara hər kim olsa dərs verir, fəqət tərbiyə və əxlaq dərsini hər kəsdən iyi validə verir”. Müəllif burada ananın mühüm rol oynadığın dönə-dönə qeyd edirdi.
1915-ci ildə “Açıq söz” qəzetində çap olunan Müharibə və ədəbiyyat” məqaləsi bu gün də aktuallığını itirməyib. Müəllif bütün varlığı ilə bəşəriyyəti fəlakətlər gətirən müharibələrə son qoymağa çağırır. Ədəbiyyatşünas alim İ.Bəktaşi ədibin bu məqaləsini yüksək dəyərləndirərək yazırdı: “məqalə bu gün də, ədəbi-fəlsəfi əhəmiyyətini itirməyib”.
44 günlük Zəfərimiz sübut etdi ki, ədibin qeyd etdiyi kimi ən kəsərli silah belə vətənpərliyin, yurd sevərliyin, torpağa, Vətənə bağlılığın qarşısında açizdir. Azadlıq, müstəqillik, türkçülük, turançılıq H.Cavidin yetişdiyi füyuzat ədəbi məktəbinin əsas amalı, qayəsi idi . Ona görə də publisistikasında bu mövzuya daha çox önəm verirdi. Deməli bütün bunlar bir daha sübut edir ki, Cavid Əfəndinin dramaturgiyası, poeziyası kimi publisistikası da bu gün də aktualdır, sabah da.
Sevil Həsənova
Filologiya elmləri doktoru, professor
10:57 29.08.2025
Oxunuş sayı: 766
